آمار موضوعات و کلمات در خطبه غدیر
در اینجا آمارهایی در موارد مختلف از خطبه غدیر بیان می‌کنیم:[۱]
صفات خداوند
همه معصومین علیهم السلام قبل از هر خطابه به حمد و ستایش خداوند می‌پردازند. اما کمتر دیده شده است که در مقدمه یک خطبه ۱۳۲ صفت از صفات ذات اقدس الهی بیان شده باشد:
«عَلَا فِى تَوَحُّدِهِ»: در یگانگی خود، بلند مرتبه است.
«وَ دَنَا فِي تَفَرُّدِهِ» :در عین تنهایی به آفریدگانش نزدیک است.
«جَلَّ فِى سُلطَانِهِ»: در قدرت و سلطه خود شکوهمند است.
«عَظُمَ فِى أَركانِهِ»: در ارکان آفرینش عظیم جلوه می‌کند.
«أَحاطَ بِكُلِّ شَىءٍ عِلماً»: علمش بر همه چیز احاطه دارد.
«هُوَ فى مَكانِهِ»: در جایگاه خود استوار می‌باشد.
«قَهَرَ جَميعَ الخَلقِ بِقُدرَتِهِ»: با قدرت خود بر همه مخلوقات سلطه دارد.
«قَهَرَ جَميعَ الخَلقِ بِبُرهانِهِ»: با برهان خود بر همه مخلوقات سلطه دارد.
«حَمِيداً لَم يَزَل»: همیشه مورد سپاس بوده است.
«مَحمُوداً لا يَزالُ»: همیشه مورد سپاس خواهد بود.
«مَجيداً لا يَزُولُ»: صاحب عظمتی فناناپذیر است.
«مُبدِئاً»: آغاز کننده است.
«مُعيداً»: اعاده کننده است.
«كُلُّ أَمرٍ إِلَيهِ يَعُودُ»: هر چیزی به او بازمی‌گردد.
«بارِئُ المَسمُوكاتِ»: به وجود آوردنده برافراشته‌ها (افلاک و آسمان‌ها) است.
«داحِى المَدحُوّاتِ»: گستراننده گسترده شده‌ها (زمین) است.
صفات و فضائل پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این خطابه که حدود یک ساعت به طول انجامیده است، ۴۵ صفت از فضائل و مناقب خویش را بیان می‌کند، تا مردم به اطاعت بیشتر پیامبرشان ترغیب شوند:
العُبُودِیَّة: «أُقِرُّ لَهُ عَلَى نَفْسِي بِالْعُبُودِيَّةِ»: بر بندگی ام برای خدا اقرار می‌کنم.
العِصمَةَ مِنَ النّاسِ: «وَ قَد ضَمِنَ لِي تَبَارَكَ وَ تَعَالَي العِصمَةَ مِنَ النَّاسِ»: خداوند تبارک و تعالی حفاظت از شر مردم را برایم ضمانت نمود.
الرَّسُولُ: 
یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ 
: ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت درباره علی علیه السلام بر تو نازل شده ابلاغ کن.
رَسُولِهِ: «وَ هُوَ وَلِيُّكُمْ بَعْدَ اللَّهِ وَ رَسُولِه»: و (علی علیه السلام) بعد از خدا و رسولش صاحب اختیار شماست.
رَسُولُهُ: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ : «فى عَلىٍّ عليه السلام»صاحب اختیار شما خدا و رسولش هستند.
وَلِیُّکُم: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ : صاحب اختیار شما خدا و رسولش هستند.
رَسُولُ اللَّهِ: الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ : کسانی که پیامبر را اذیت می‌کنند عذابی دردناک در انتظارشان خواهد بود.
رَسُولُهُ: «ثُمَّ مِنْ دُونِهِ رَسُولُهُ وَ نَبِيُّهُ … الْمُخَاطِبُ لَكُم»: بعد از خداوند رسول و پیامبرش شما را مخاطب قرار می‌دهند.
نَبِیُّهُ: ْ ثُمَّ مِنْ دُونِهِ رَسُولُهُ وَ نَبِیُّهُ مُحَمَّدٌ الْقَائِمُ الْمُخَاطِبُ لَکُم : بعد از خداوند رسول و پیامبرش شما را مخاطب قرار می‌دهند.
رَسُولَهُ: «إِلَى يَوْمِ تَلْقَوْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَه»: تا روزی که خدا و رسولش را ملاقات کنید.
رَسُولُهُ: «لا حَلاَلَ اِلاَّ مَا اَحَلَّهُ اللهُ وَ رَسُولُهُ»: حلالی نیست مگر آنچه خدا و رسولش حلال کرده باشند.
آیات بیان شده در خطبه
اساسی‌ترین ادله در اثبات مسائل شرعی و اعتقادی، استفاده از آیات قرآن کریم است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با طرح ۵۹ آیه، ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و دیگر مطالب بیان شده را به اثبات رسانیده است:
یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ :[۲]
ای پیامبر! آنچه از سوی پروردگارت [درباره ولایت و رهبری علی بن أبی طالب امیرالمؤمنین (علیه السلام)] بر تو نازل شده ابلاغ کن.
إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ :[۳]
سرپرست و دوست شما فقط خدا و رسول اوست و مؤمنانی [مانند علی بن ابی طالب اند] که همواره نماز را برپا می‌دارند و در حالی که در رکوع اند [به تهی دستان] زکات می‌دهند.
یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ :[۴]
با زبان‌هایشان چیزی می‌گویند که در دل‌هایشان نیست.
تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیمٌ »:[۵]
و آن را [عملی] ناچیز و سبک می‌پنداشتید و در حالی که نزد خدا بزرگ بود.
وَ مِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ :[۶]
برخی از آنان کسانی هستند که پیامبر را اذیت می‌کنند و می‌گویند او سخن شنو و زودباور است بگو علی‌رغم گمان کسانی که او را زودباور می‌پندارند سخن شنوی او برای شما بهتر است به خدا ایمان دارد و مؤمنان را راستگو می‌انگارد و برای ایمان آورندگان از شما مایه رحمت است.
وَ کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ »:[۷]
و همه چیز را در کتابی روشن [که اصل همه کتاب هاست و آن لوح محفوظ است] برشمرده‌ایم.
«فَتَصِلُوا نَاراً» ً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِین :[۸]
در آتشی گرفتار می‌شوید که «برای کافران آماده شده است و هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌ها می‌باشند».
آیات مخصوص حضرت علی علیه السلام
از مهم‌ترین بخش‌های خطبه غدیر این دو جمله است:
«وَ مَا نَزَلَتْ آيَةُ رِضًى فِي الْقُرْآنِ إِلَّا فِيه»: هیچ آیه ای در قرآن درباره خشنودی خدا نازل نشد مگر اینکه درباره حضرت علی علیه السلام می‌باشد.
«وَ لَا نَزَلَتْ آيَةُ مَدْحٍ فِي الْقُرْآنِ إِلَّا فِيه»: هیچ آیه ستایشی در قرآن نازل نگشته مگر آنکه درباره حضرت علی علیه السلام بیان شده است.
در اینجا مجال پرداختن به همه آیات ستایش و خشنودی خداوند در قرآن نیست. بلکه تنها به بیان همان ۱۶ آیه ای که در خطبه غدیر آمده و درباره علی علیه السلام می‌باشد اکتفا می‌گردد:
یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ :[۹] ای پیامبر! آنچه از سوی پروردگارت [درباره ولایت و رهبری علی بن أبی طالب امیرالمؤمنین (علیه السلام)] بر تو نازل شده ابلاغ کن.
إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ :[۱۰] سرپرست و دوست شما فقط خدا و رسول اوست و مؤمنانی [مانند علی بن ابی طالب اند] که همواره نماز را برپا می‌دارند و در حالی که در رکوع اند [به تهی دستان] زکات می‌دهند.
وَکُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ : هر چیزی را در امام مبین گرد آوردیم.
وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُون : هر کس نگاه کند و ببیند برای فردای خود چه پیش فرستاده است. از خدا بترسید، و با علی علیه السلام مخالفت نکنید تا گام‌هایتان بعد از ثابت شدن نلغزد، که خدا از آنچه که انجام می‌دهید آگاه است.
أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَا عَلَی مَا فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ : تا مبادا کسی بگوید افسوس که نسبت به هم جوار خدا کوتاهی کردم.
اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ اَلْإِسْلامَ دِیناً : امروز دین شما را برایتان کامل نمودم و نعمت خود را به‌طور تام و تمام در اختیار شما گذاشتم و اسلام را به عنوان دینی برای شما پسندیدم.
وَالْعَصْرِ ﴿۱﴾ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ ﴿۲﴾ : سوگند به عصر [ظهور پیامبر اسلام] [که] بی تردید انسان در زیان‌کاری بزرگی است.
اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ : از خدا آن گونه که شایسته پروای از اوست، پروا کنید، و نمی‌رید مگر در حالی که [در برابر او و فرمان‌ها و احکامش] تسلیم باشید.
اسماء اشخاص در این خطبه
پیامبر صلی الله علیه و آله در این خطبه ۸ نفر را به اسم ذکر می‌کند، که همه نام هاغیر از نام ابلیس، مربوط به پیامبران و حجج الهی علیهم السلام می‌باشد که از اولین پیامبرصلی الله علیه وآله حضرت آدم علیه السلام تا آخرین پیامبر خاتم الانبیاء صلی الله علیه وآله، و از اولین حجت یعنی حضرت آدم علیه السلام تا آخرین حجت یعنی قائم آل محمد حضرت بقیة اللَّه الاعظم علیه السلام را در بر می‌گیرد، تا به مردم بفهماند که این عالم هیچ‌گاه خالی از حجت نخواهد بود.
هارون علیه السلام: «الَّذِي مَحَلُّهُ مِنِّي مَحَلُّ هَارُونَ مِنْ مُوسَى»: نسبت او به من، همانند نسبت هارون به موسی علیهما السلام است.
موسی علیه السلام: «الَّذِي مَحَلُّهُ مِنِّي مَحَلُّ هَارُونَ مِنْ مُوسَى»: نسبت او به من، همانند نسبت هارون به موسی علیهما السلام است.
آدم علیه السلام: «إنَّ إِبْليسَ أَخْرَجَ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ بِالْحَسَدِ»: ابلیس به خاطر حسادت باعث بیرون شدن آدم علیه السلام از بهشت گردید.
«فَإنَّ آدَمَ أُهْبِطَ إلَى اْلأَرْضِ بِخَطيئةٍ وَاحِدَة»: آدم به خاطر یک اشتباه به زمین فرستاده شد.
ابلیس:«إنَّ إِبْليسَ أَخْرَجَ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ بِالْحَسَدِ»: ابلیس به خاطر حسادت باعث بیرون شدن آدم علیه السلام از بهشت گردید.
المهدی علیه السلام: «ثُمَّ فِي النَّسْلِ مِنْهُ إِلَى الْقَائِمِ الْمَهْدِي»: سپس در نسل او تا مهدی قائم علیه السلام.
«مُمَلِّكُهَا الْإِمَامَ الْمَهْدِي»: آن را تحت حاکمیت امام مهدی علیه السلام درمی‌آورد.
«أَلَا إِنَّ خَاتِمَ الْأَئِمَّةِ مِنَّا الْقَائِمُ الْمَهْدِي» بدانید که آخرین امام از ما مهدی قائم علیه السلام است.
«خَاتَمُهَا الْمَهْدِي عليه السلام»آخرین ایشان مهدی علیه السلام است.
نام حضرت علی علیه السلام در خطبه
می‌توان گفت که این بخش مهم‌ترین بخش خطبه است، و به صورت حیرت‌انگیزی ۴۳ مرتبه نام حضرت علی علیه السلام برده شده است. پیامبر صلی الله علیه و آله در نهایت بلاغت این اسامی را به گونه ای بیان کرده که تکرار آن مخلّ فصاحت نگردد، و امیرالمؤمنین علیه السلام را به احسن وجه و زیباترین شکل به مردم معرفی نماید.
«لِأَنَّهُ قَدْ أعْلَمَنِی أَنِّی إنْ لَمْ اُبَلِّغْ مَا اُنْزِلَ إلَیَّ فِی حَقِّ عَلِیٍّ علیه السلام فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ»: خداوند به من اعلام فرمود که اگر آنچه در حق علی علیه السلام بر من نازل فرموده ابلاغ نکنم رسالت او را به انجام نرسانده‌ام.
«یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ» فی عَلیٍّ علیه السلام یَعنی فِی الخِلافَةِ لِعَلِیِّ بنِ أَبی طالِبٍ علیه السلام: ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت درباره علی علیه السلام بر تو نازل شده ابلاغ کن یعنی درباره خلافت علی بن ابی طالب علیه السلام.
إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَخِی وَ وَصِیِّی، وَ خَلِیفَتِی: علی بن ابی طالب علیه السلام برادر من و وصی من و جانشین من می‌باشد.
وَ عَلِیُّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام الَّذِی أقَامَ الصَّلَاةَ وَ آتَی الزَّکَاةَ وَ هُوَ رَاکِع: علی بن ابی طالب علیه السلام همان کسی است که نماز به پا می‌دارد و در حال رکوع زکات می‌دهد.
لَا یَرضَی اللّهُ مِنِّی إِلّا أَن أُبَلِّغَ مَا أَنزَلَ اللّهُ إِلَیَّ فِی حَقِّ عَلِیٍّ علیه السلام: خداوند از من راضی نمی‌شود مگر آنچه را در حق علی علیه السلام بر من نازل کرده ابلاغ نمایم.
«یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ» فِی حَقِّ عَلیٍّ علیه السلام: ای پیامبر! آنچه در مورد علی علیه السلام از پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ کن.
ثُمَّ مِنْ بَعْدِی عَلِیٌّ علیه السلام وَلِیُّکُمْ وَ إمَامُکُمْ بِأمْرِ اللَّهِ: بعد از من و به امر خداوند، علی علیه السلام صاحب اختیار و امام شماست.
«مَعاشِرَ النّاس» های خطبه
معمولاً خطاب‌های قرآن کریم با «أَیُّهَا النَّاسُ» و «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» آمده است. اما در این خطبه، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مردم را با «مَعاشِرَ النّاس» مورد خطاب قرار می‌دهد.
با تحقیقی که در روایات و احادیث اسلامی انجام گرفت، مشخص شد که حضرات معصومین علیهم السلام خطاب «مَعَاشِرَ النَّاس» را بسیار اندک به کار برده‌اند.
اما پیامبر صلی الله علیه و آله در این خطبه نورانی ۵۸ مرتبه از این عبارت خطابی استفاده کرده است. استفاده فراوان از این عبارت در یک خطبه یک ساعته به این خاطر بوده که مردم به نکات مذکور پس از این خطاب توجه بیشتری کنند، و به مطالب عنوان شده عنایت مضاعفی داشته باشند:
مَعَاشِرَ النَّاسِ، مَا قَصَّرتُ فِی تَبلیغِ مَا أَنزَلَ اللّهُ تَعالی إِلَیَّ: ای مردم، من در رساندن آنچه خداوند بر من نازل کرد کوتاهی نکردم.
فاعلموا -مَعَاشِرَ النَّاسِ- ذلِکَ فیهِ وَ افْهَمُوهُ وَ اعْلَمُوا: ای مردم، این مطلب را درباره او بدانید و بفهمید و آگاه باشید.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، إِنَّهُ آخِرُ مَقَامٍ أَقُومُهُ فِی هَذَا الْمَشْهَدِ: ای مردم، این آخرین باری است که در چنین گردهمایی به پا می‌ایستم.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، فَضِّلُوهُ: ای مردم، او را بر دیگران برتری دهید.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، لَا تَضِلُّوا عَنْهُ: ای مردم از او روی برنگردانید.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، إِنَّهُ إمَامٌ مِنَ اللَّهِ: ای مردم، او امامی از جانب خداوند است.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، بِی وَ اللَّهِ بَشِّرِ الْأَوَّلُونَ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ علیهم السلام: ای مردم، به خدا قسم پیامبران و رسولان علیهم السلام پیشین به آمدنم مژده داده‌اند.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، حَبانِیَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهَذِهِ الفَضِیلَةِ: ای مردم، خداوند این فضیلت را بر من ارزانی داشته است.
«مَعَاشِرَ النَّاس» های مخصوص حضرت علی علیه السلام
همانگونه که در بخش قبلی بیان شد، استفاده از «مَعَاشِرَ النَّاس» برای توجه و عنایت بیشتر مردم به مطالب مذکور بعد از خطاب است. از ۵۸ مورد «مَعَاشِرَ النَّاس» در خطبه، ۲۸ مورد آن اختصاص به نکاتی دارد که درباره امیرالمؤمنین علی علیه السلام است:
فاعلموا - مَعَاشِرَ النَّاسِ - ذلِکَ فیهِ وَ افْهَمُوهُ وَ اعْلَمُوا: ای مردم، این مطلب را درباره او بدانید و بفهمید و آگاه باشید.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، فَضِّلُوهُ: ای مردم، علی علیه السلام را بر دیگران برتری دهید.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، لَا تَضِلُّوا عَنْهُ: ای مردم، از علی علیه السلام روی برنگردانید.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، إِنَّهُ إمَامٌ مِنَ اللَّهِ: ای مردم، او امامی از جانب خداوند است.
مَعَاشِرَ النَّاسِ،: فَضِّلُوا عَلِیّاً فَإِنَّهُ أَفْضَلُ النَّاسِ بَعْدی: ای مردم، علی علیه السلام را بر دیگران برتری دهید که او بعد از من برترین مردم است.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، إِنَّهُ جَنْبُ اللهِ: ای مردم، علی علیه السلام هم جوار خداوند است.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، اِنَّ عَلیّا وَ الطَّیّبینَ مِنْ وُلْدی هُمُ الثِّقْلُ الاْصْغَرُ: ای مردم، علی و فرزندان پاک من از نسل او علیهم السلام گنجینه کوچک هستند.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، هَذَا عَلِیٌّ (علیه السلام) أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَاعِی عِلْمِی: ای مردم، این علی علیه السلام برادر من و وصی من و حافظ علم من است.
مَعَاشِرَ النَّاسِ، إِنَّما أَکْمَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ دینَکُمْ بِإِمامَتِهِ: ای مردم، خدا دین شما را با امامت علی علیه السلام کامل نمود.
صفات و فضائل حضرت علی علیه السلام بیان شده در خطبه
آشکارترین معجزه خطبه غدیر همین بخش می‌باشد که پیامبر صلی الله علیه و آله در این خطبه یک ساعته، صفات و فضائل بی‌شماری را از حضرت علی علیه السلام بیان فرموده است. البته اگر هیچ صفتی هم گفته نمی‌شد مگر همین جمله ای که می‌فرماید:
مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّ فَضائِلَ عَلیِّ بْنِ أَبی طالِبٍ عِنْدَاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ـ وَ قَدْ أَنْزَلَها فِی الْقُرْآنِ ـ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ أُحْصِیَها فی مَقامٍ واحِدٍ، فَمَنْ أَنْبَأَکُمْ بِها وَ عَرَفَها فَصَدِّقُوهُ. همین فقره برای شناخت مولایمان امیرالمؤمنین علی علیه السلام کافی بود. در این کلام نورانی، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می‌فرماید:
ای مردم، فضائل و ویژگی‌های علی بن ابی طالب علیه السلام در نزد خداوند - که در قرآن آمده - بیش از آن است که بتوانم در یک مجلس بشمارم. پس هر کس از مقامات او خبر داد و آنها را به شما شناساند او را تصدیق کنید.
در این خطبه ۱۶۰ صفت و فضیلت از ویژگی‌های حضرت علی علیه السلام بیان شده است.
البته با توجه به مفاهیم بعضی از جملات می‌توان ۱۸۸ صفت و بلکه بیشتر برای آن حضرت برشمرد، ولی در این کتاب فقط به معنای ظاهری جملات بسنده می‌شود، و از گفتن مفاهیم پنهان و صفات تکراری صرف نظر می‌گردد:
عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَخِی: علی بن ابی طالب علیه السلام برادر من است.
وَصِیِّی: وصی من است.
خَلِیفَتِی عَلَی أُمَّتِی: جانشین من در میان امت من است.
اَلْإِمَامُ مِنْ بَعْدِی: امام بعد از من است.
مَحَلُّهُ مِنّی مَحَلُّ هارُونَ مِنْ مُوسی: جایگاه او نسبت به من همانند جایگاه هارون نسبت به موسی علیهما السلام است.
وَلِیُّکُم: صاحب اختیار شماست.
الَّذی أَقامَ الصَّلاةَ: او کسی است که نماز را به پا می‌دارد.
اوامر بیان شده در خطبه
در هر خطبه ای بعد از توضیحات خطیب و ارائه ادلّه، نوبت به بیان «اهداف و مقاصد» می‌رسد و سخنران مهم‌ترین مقاصد خود را به صورت حکم و امر مولوی بیان می‌کند، تا مخاطبین از دستورهایش تبعیت کنند. یا به صورت امر ارشادی بیان می‌کند تا دیگران را ترغیب نماید که سخنانش را عملی سازند.
در این خطبه نیز پیامبر صلی الله علیه و آله ۴۲ مرتبه درباره موضوعات مهم دستور داده است:
«بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ»: آنچه را که نازل شد ابلاغ کن.
فَاعلَمُوا: بدانید.
افهَمُوهُ: بفهمید.
اعلَمُوا: آگاه باشید.
فَاسمَعُوا: گوش بسپارید.
أطِیعُوا: اطاعت کنید.
انقادُوا: سر تسلیم فرود آورید.
فَضِّلُوهُ: او (علی علیه السلام) را بر دیگران برتری دهید.
وَاقْبَلُوهُ: او را قبول کنید.
فَضِّلُوا عَلِیّاً علیه السلام: علی علیه السلام را بر دیگران برتری دهید.
تَدَبَّرُوا القُرآنَ: در قرآن بیندیشید.
وَ افهَمُوا آیاتِهِ: آیات قرآن را بفهمید.
وَانْظُرُوا إِلی مُحْکَماتِهِ: در محکمات قرآن نظر کنید.
اوامر و وظائف بیان شده درباره حضرت علی علیه السلام در خطبه
مهم‌ترین اهداف یک خطبه نزد خطیب دستورهایی است که در کلام خود بیان می‌کند، و مهم‌ترین دستورها آن دسته از فرامینی است که بیشتر روی آن تکیه می‌کند و درباره آن بحث می‌نماید.
از ۴۲ فرمان بیان شده در خطبه غدیر، ۲۱ فرمان آن مربوط به احترام و اطاعت از امیرالمؤمنین علیه السلام است. امید است که بیان این فرامین موجب تنبّه و آگاهی بیشتر گردد.
بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ: آنچه را که نازل شد (درباره علی علیه السلام) ابلاغ کن.
فَاسمَعُوا: گوش بسپارید (آنچه را که خدا درباره علی علیه السلام فرموده است).
أَطِیعُوا: اطاعت کنید (آنچه را که خدا درباره علی علیه السلام فرموده است).
وَانقادُوا: سر تسلیم فرود آورید.
فَضِّلُوهُ: او (علی علیه السلام) را بر دیگران برتری دهید.
وَاقبَلُوهُ: او را قبول کنید.
فَضِّلُوا عَلِیّاًعلیه السلام: علی علیه السلام را بر دیگران برتری دهید.
فَلْیُبَلِّغِ الْحَاضِرُ الْغَائِبَ: این پیام (انتصاب علی علیه السلام) را حاضران به غائبان برسانند.
وَ قَد اُمِرتُ عَلیّاًعلیه السلام: من علی علیه السلام را فرمان دادم.
اِنتَهُوا: نهی او را بپذیرید.
وَ صِیرُوا إِلَی مُرَادِهِ: به سوی هدف و مقصود او گام بردارید.
فَقُولُوا وَ قُولُوا: بگویید (درباره علی علیه السلام آنچه را که من می‌گویم).
نواهی بیان شده در خطبه
همانگونه که در بحث اوامر بیان شد، دستورهای صادر شده از سوی خطیب، خواه به صورت امر و خواه به صورت نهی - اساسی‌ترین بخش یک خطبه می‌باشد و هدف واقعی سخنران را می‌رساند. در این خطبه، حضرت رسول صلی الله علیه و آله ۱۵ بار نهی فرموده است.
از این نواهی بیان شده در خطبه، ۷ مورد آن مربوط به امیرالمؤمنین علیه السلام می‌باشد؛ پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به دوری جستن از حضرت علی علیه السلام هشدار می‌دهد و مردم را از ترک نمودن راه و روش و امامت آن حضرت بازمی‌دارد.
انسان منصف و دارای قلب سلیم با دقت در کلام خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله به این نکته پی می‌برد که تمام همّ و غم آن حضرت اثبات راه و روش وصی خود می‌باشد. بیشترین چیزی که حضرتش از آن نهی می‌فرماید دوری جستن و کناره گرفتن از راه و روش امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. پس وظیفه هر مسلمان و محب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله است که از چیزهایی که پیامبر صلی الله علیه و آله نهی فرموده آگاه گردد و از آنها اجتناب نماید:
مَلْعونٌ مَنْ خالَفَهُ: هر کس با او مخالفت کند ملعون است.
لا تَضِلُّوا عَنهُ: از او (علی علیه السلام) روی برنگردانید.
لا تَنفِرُوا مِنهُ: و از او نگریزید.
وَ لا تَستَنکِفُوا عَن وِلایَتِهِ: و از ولایتش سر برنتابید.
فَاحْذَرُوا أَنْ تُخالِفوهُ: از مخالفت با او بپرهیزید.
مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ، مَغْضُوبٌ مَغْضُوبٌ مَنْ رَدَّ عَلَیَّ قَوْلی هذا: ملعون است معلون است، مغضوب است مغضوب است کسی که این گفته مرا رد کند.
وَلاتَتَّبِعوا مُتَشابِهَهُ: به دنبال متشابه آن (قرآن) نروید.
فَلا تَحسُدُوهُ: مبادا به او (علی علیه السلام) حسد ورزید.
لاتَمُنُّوا عَلَیَّ بِإِسْلامِکُمْ: با اسلام آوردنتان بر من منت نگذارید.
لاتَمُنُّوا عَلَی اللهِ: بر خدا منت نگذارید.
وَلا تَتَفَرَّقْ بِکُمُ السُّبُلُ عَنْ سَبیلِهِ: راه‌های گوناگون شما را از راه او منحرف نکند.
وَلاتَخَلَّفوا عَنْهُ إِلاّبَتَرُوا وَ افْتَقَرُوا: هیچ خاندانی حج را ترک نمی‌کند مگر آنکه بی خیر و فقیر باشد.
وَلاتَنْصَرِفُوا عَنِ الْمشَاهِدِإِلاّ بِتَوْبَةٍ: جز با توبه از صحنه برنگردید.
لا تُبَدِّلُوهُ: این مطالب را جابه‌جا نکنید.
لاتُغَیِّرُوهُ: این مطالب را تغییر ندهید.
ضمائر متصل بیان شده در خطبه درباره حضرت علی علیه السلام
همانگونه که می‌دانیم ضمیر در حکم «اسم عین» است، و با آوردن ضمیر گویا اسم شخص برده می‌شود. پیامبر صلی الله علیه و آله در عین حال که ۴۳ مرتبه نام وصی خود حضرت علی علیه السلام را می‌برد، ۹۶ مرتبه نیز ضمیر متصل «ه» و ۷ مرتبه ضمیر منفصل «هو» و ۱۴ بار ضمیر مستتر «هو» را به حضرتش ارجاع می‌دهد، یعنی مجموعاً ۱۶۰ مرتبه نام وصی خود را در این خطبه بیان می‌فرماید. اهتمام بر کسی در این حد و با این همه تأکید در کمتر خطبه ای دیده شده است.
در اینجا ابتدا به ضمائر متصل پرداخته می‌شود، و در بخش‌های بعدی دیگر ضمائر بیان می‌گردد:
الَّذی مَحَلُّهُ مِنّی مَحَلُّ هارُونَ مِنْ مُوسی علیهما السلام: نسبت او به من همانند نسبت هارون به موسی علیهما السلام است.
لِکَثْرَهِ مُلازَمَتِهِ إیّایَ: همراهی فراوان او (علی علیه السلام) با من.
إقْبالی عَلَیْهِ: توجه من به او.
هَواهُ: تمایل او.
قَبُولِهِ مِنِّی: پذیرش او از من.
فَاعلَمُوا… ذَلِکَ فِیهِ: این مطلب را درباره او بدانید.
قَد نَصَبَهُ لَکُم وَلِّیاً: او را صاحب اختیار شما قرار داده است.
فَرَضَ طاعَتَهُ: اطاعتش را واجب نموده است.
ماضٍ حُکمُهُ: حکم او (علی علیه السلام) قاطع است.
جازٍ قَولُهُ: کلامش بسنده است.
نافِذٌ أَمرُهُ: امرش نافذ است.
مَلعُونٌ مَن خالَفَهُ: هر کس با او مخالفت کند ملعون است.
مَرحُومٌ مَن تَبِعَهُ: هر کس تابع او باشد مورد رحمت الهی است.
وَ صَدَّقَهُ: هر کس تصدیقش کند.
غَفَرَ اللَّهُ لَهُ: خدا او را آمرزیده است.
ضمایر منفصل بیان شده در خطبه درباره حضرت علی علیه السلام
تعداد هفت ضمیر منفصل و جداگانه - یعنی او - به حضرت امیر علیه السلام ارجاع داده شده است:
هُوَ وَلِیُّکُم: او صاحب اختیار شماست.
وَ هُوَ راکِعٌ: در حالی که در رکوع است.
هُوَ الإِمامُ المُبینُ: او همان امام مبین است.
فَهُوَ الَّذی یَهْدِی إلَی الْحَقِّ: او است که به سوی حق هدایت می‌کند.
هُوَ عَلِی¨ٌّ بْنُ أَبی طالِبٍ علیه السلام: او علی بن ابی طالب علیه السلام است.
هُوَ ناصِرُ دِینِ اللَّهِ: او یاری دهنده دین خداست.
هُوَ وَ مَن یَخلُفُ مِن ذُرِّیَتِی: او و جانشینان که از نسل من هستند…
ضمایر مستتر بیان شده در خطبه درباره حضرت علی علیه السلام
تعداد ۱۴ مرتبه ضمیر مستتر به حضرت امیر علیه السلام ارجاع داده شده است:
أَقامَ الصَّلاةَ (هو): (او) نماز به پا می‌دارد.
آتَی الزَّکاةَ (هو): (او) زکات می‌دهد.
یَهدِی إِلی الحَقِّ (هو): (او) به سوی حق هدایت می‌کند.
یَعمَلُ بِهِ (هو): (او) به حق عمل می‌نماید.
یُزهِقُ الباطِلَ (هو): (او) باطل را از میان برمی‌دارد.
یَنهَی عَنهُ (هو): (او) از باطل بازمی‌دارد.
فَدی رَسُولَ اللّهِ بِنَفْسِهِ (هو): (او) جان خود را فدای رسول خداصلی الله علیه وآله کرد.
کانَ مَعَ الرَّسُولِ صلی الله علیه وآله (هو): (او) با رسول خداصلی الله علیه وآله بود.
أَن یَنامَ فِی مَضجَعِی (هو): (او) در بستر من بخوابد.
فَفَعَلَ فادِیاً لی بِنَفْسِهِ (هو): (او) در حالی که جانش را فدای من می‌کرد در بستر من آرمید.
إلاّ عَلِیٌّ الَّذی آمَنَ: مگر علی علیه السلام که ایمان آورد.
وَرَضِیَ بِالْحَقِّ وَالصَّبْرِ: و به درستی و شکیبایی خشنود شد.
وَهذا عَلِیٌّ یُفْهِمُکُمْ بَعْدی: بعد از من این علی علیه السلام است که به شما می‌فهماند.
وَعَلِی¨ٌّ علیه السلام قَدْ بایَعَنی: علی علیه السلام با من بیعت کرده است.
همه قسم‌های بیان شده در خطبه
محققان بر این باور هستند که قسم در زمانی استفاده می‌شود که مطلب مورد نظر گوینده مطلب مهمی باشد، یا در مورد آن مطلب مهم انکاری از سوی مقابل دیده شود. از این رو برای دلگرم نمودن طرف مقابل یا اتمام حجت با او از قسم استفاده می‌شود.
حال باید ببینیم که پیامبرصلی الله علیه وآله که هیچ کار بیهوده ای انجام نمی‌دهد، هفت قسمی که در این خطبه به زبان آورده‌اند را در کجا و برای چه مطالب مهمی استفاده کرده‌اند:
وَاللّهِ فی أُمُورِهِمْ قَدْ تَکَرَّمْتُ: به خدا قسم در امور مربوط به آنها با بزرگواری رفتار کرده‌ام.
بی ـ وَاللّهِ ـ بَشَّرَ الأَوَّلُونَ مِنَ النَّبِیّینَ وَالْمُرْسَلینَ: به خدا قسم پیامبران و رسولان پیشین علیهم السلام به آمدنم مژده داده‌اند.
وَأَنَا ـ وَاللّهِ ـ خاتَمُ الأَنبِیاءِ وَالْمُرْسَلینَ: به خدا قسم من خاتم پیامبران و رسولان علیهم السلام هستم.
وَفی عَلِیٍّ ـ وَاللّهِ ـ نَزَلَتْ سُورَةُ الْعَصْرِ: به خدا قسم سوره والعصر درباره علی علیه السلام نازل شده است.
وَالْعَصْرِ، إنَّ الإِنْسانَ لَفی خُسْرٍ: قسم به عصر. که انسان در زیان است.
بِاللّهِ ما عَنی بِهذِهِ الآیَةِ إلاّ قَوْماً مِنْ أَصْحابی أَعْرِفُهُمْ بِأَسْمائِهِمْ وَأَنْسابِهِمْ، وَقَدْ أُمِرْتُ بِالصَّفْحِ عَنْهُمْ: به خدا قسم مقصود این آیه جز گروهی از اصحاب خودم نیست، که آنان را به اسم و نسبشان می‌شناسم، و مأمورم بر آنان پرده پوشی کنم.
فِیَّ نَزَلَتْ وَفیهِمْ وَاللّهِ نَزَلَتْ، وَلَهُمْ عَمَّتْ، وَإیّاهُمْ خَصَّتْ: به خدا قسم این سوره درباره من و درباره آنان (امامان علیهم السلام) نازل شده است و شامل همه آنان می‌شود و به آنان اختصاص دارد.
قسم‌های مخصوص حضرت علی علیه السلام
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به سبب اهمیت موضوع ولایت، سه مرتبه از قسم استفاده نموده‌اند:
وَ فی عَلِیٍّ ـ وَاللّهِ ـ نَزَلَتْ سُورَةُ الْعَصْرِ: به خدا قسم سوره عصر درباره علی علیه السلام نازل شده است.
«وَالْعَصْرِ، إنَّ الإِنْسانَ لَفی خُسْرٍ»، إلاّ عَلِیٌّ الَّذی آمَنَ وَرَضِیَ بِالْحَقِّ وَالصَّبْرِ: «قسم به عصر. که انسان در زیان است»، مگر علی علیه السلام که ایمان آورد و به حق و شکیبایی خشنود شد.
فِیَّ نَزَلَتْ وَفیهِمْ وَاللّهِ نَزَلَتْ، وَلَهُمْ عَمَّتْ، وَإیّاهُمْ خَصَّتْ: به خدا قسم این سوره درباره من و آنان (امامان علیهم السلام) نازل شده است و شامل همه آنان می‌شود و به آنان اختصاص دارد.
خصوصیات دوستان حضرت علی علیه السلام
یکی از راه‌های شناساندن یک فرد، معرفی دوستان وی می‌باشد. اگر بر فرض محال پیامبر صلی الله علیه و آله درباره حضرت علی علیه السلام نکته ای نمی‌فرمود و به توصیف و مدح دوستان و دوستداران آن حضرت بسنده می‌کرد، در شناساندن امیرالمؤمنین علی علیه السلام کافی بود، و دلالت می‌کرد که آن حضرت احترام خاص و ویژه ای نزد پیامبر صلی الله علیه و آله دارد.
این مسئله برای شناخت مدعیان نزدیک بودن به سنت نبوی نیز کافی است همان کسانی که پیامبر صلی الله علیه و آله درباره دوستان آنها چیزی نفرموده، بلکه مذمت نیز فرموده است:
مَرْحُومٌ مَنْ تَبِعَهُ وَصَدَّقَهُ: هر کس تابع او باشد و تصدیقش کند مورد رحمت الهی قرار می‌گیرد.
وَلا یُوالی عَلِیّا إلاّ تَقِیٌّ: جز فرد پرهیزگار کسی با علی علیه السلام دوستی نمی‌کند.
وَلا یُؤمِنُ بِهِ إلاّ مُؤمِنٌ مُخْلِصٌ: جز مؤمن مخلص کسی به او ایمان نمی‌آورد.
أَلا إنَّ أوْلِیاءَهُمُ الَّذینَ ذَکَرَهُمُ اللّهُ فی کِتابِهِ، فَقالَ عَزَّ وَجَلَّ: «لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَومِ الآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حادَّ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کانُوا آبائَهُمْ أَوْ أَبْنائَهُمْ أَوْ إخْوانَهُمْ أَوْ عَشیرَتَهُمْ: بدانید که دوستان اهل‌بیت علیهم السلام کسانی هستند که خداوند در کتابش آنان را یاد کرده و فرموده است: هیچ گروهی را نمی‌یابی که به خدا و روز قیامت ایمان آورده باشند و در عین حال با کسانی که با خدا و رسولش ضدّیت دارند دوستی نمایند اگر چه پدران و فرزندان و برادران و اقوامشان باشند.
أُولئِکَ کَتَبَ فی قُلُوبِهِمُ الإِیمانَ: آنان کسانی هستند که ایمان در قلوبشان نوشته شده است.
أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ: خدا آنان را با روحی از خود تأیید فرموده است.
وَیُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ: به بهشتی واردشان می‌کند که از پایین آن نهرها جاری است.
رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ: خدا از آنان راضی است.
وَرَضُوا عَنْهُ: آنان از خدا راضی هستند.
أُولئِکَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ: آنان حزب خدا می‌باشند. بدانید که حزب خدا رستگار است.
أَلا إنَّ أَوْلِیاءَهُمُ الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ وَصَفَهُمُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ فَقالَ: «الَّذینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبَسُوا ایمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ: بدانید که دوستان آنان (اهل‌بیت علیهم السلام) کسانی هستند که خداوند عزوجل آنان را توصیف کرده و فرموده است: «کسانی که ایمان آوردند و ایمانشان را به تاریکی نیالودند».
خصوصیات دشمنان حضرت علی علیه السلام
همچنین یکی از راه‌های شناخت یک فرد، شناخت دشمنان آن فرد است. باید دید چه کسانی دشمن او هستند، و چه کسانی دشمنان آن شخص را مذمت کرده‌اند، و چرا دشمنان او را مذمت کرده‌اند؟ در این خطبه، ۱۲ مرتبه دشمنان حضرت علی علیه السلام مذمت شده‌اند و مذمت کننده کسی نیست جز پیامبر صلی الله علیه و آله و این گواهی است بر این که صراط علی علیه السلام حق است:
مَلعُونٌ مَن خالَفَهُ: هر کس با او مخالفت کند ملعون است.
مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ، مَغْضُوبٌ مَغْضُوبٌ مَنْ رَدَّ عَلَیَّ قَوْلی هَذا وَ لَم یُوافِقهُ: معلون است ملعون، مغضوب است مغضوب است کسی که این گفته مرا رد کند و با آن موافقت ننماید.
أَلا وَإنَّهُ لا یُبْغِضُ عَلِیّاً إلاّ شَقِیٌّ: آگاه باشید که جز فرد بدبخت کسی با علی علیه السلام دشمنی نمی‌کند.
أَلا إنَّ أَعْداءَهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ الْغاوُونَ إخْوانُ الشَّیاطینِ: بدانید که دشمنان ایشان سفیهان گمراه و برادران شیاطین هستند.
یُوحِی بَعْضُهُمْ إلی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً: سخنان پوچی را برای فریفتن به یکدیگر می‌رسانند.
أَلا إنَّ أَعْداءَهُمُ الَّذینَ یَصْلَوْنَ سَعیرا: بدانید که دشمنان ایشان کسانی هستند که وارد شعله‌های آتش می‌شوند.
أَلا إنَّ أَعْداءَهُمُ الَّذینَ یَسْمَعُونَ لِجَهَنَّمَ شَهیقاً وَهِیَ تَفُورُ: بدانید که دشمنان ایشان کسانی هستند که در حال جوش و خروش جهنم صدای وحشتناک آن را می‌شنوند.
وَیَرَوْنَ لَها زَفیراً: شعله‌های جهنم را می‌بینند.
أَلا إنَّ أَعْداءَهُمُ الَّذینَ قالَ اللّهُ فیهِمْ: «کُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتّی إذَا ادّارَکُوا فیها جَمیعاً قالَتْ أُخْریهُمْ لِأُولَاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النّارِ قالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَلکِنْ لاتَعْلَمُونَ:
بدانید که دشمنان ایشان کسانی هستند که خدا درباره آنان فرموده است: هر گروهی که داخل جهنم می‌شود همتای خود را لعنت می‌کند تا اینکه همه آنان در آنجا به هم می‌پیوندند پیروان درباره پیشوایان می‌گویند پروردگارا اینان ما را گمراه کردند پس بر آنان عذابی دو چندان از آتش نازل کن خداوند می‌فرماید عذاب همه شما دو چندان است ولی شما نمی‌دانید.
مواردی که از «أَلا» تنبیهیه استفاده شده است
کلمه «أَلا» یا همان کلمه تنبیه یا استفتاح - که به معنای آگاه باشید است - در مواردی استفاده می‌شود که گوینده قصد دارد به شنونده گوشزد کند که در صدد بیان سخن مهمی است و مطلب بعد از «أَلا» نکته ای قابل توجه و حائز اهمیت است.
پس یک مسلمان باید ببیند پیامبر صلی الله علیه و آله در ۵۷ موردی که در این خطبه از «أَلا» استفاده کرده چه مطالبی را بیان فرموده است، تا به آن مطالب مهم توجه بیشتری داشته باشد:
أَلا لَهُ الْحَمْدُ مِنّی أَبَدَ الآبِدینَ وَ دَهْرَ الدّاهِرینَ وَ عَلی کُلِّ حالٍ: تا ابدیت و تا پایان روزگار و در همه حال حمد و سپاس من نثار او باد.
أَلا إنَّ جَبْرَئیلَ خَبَّرَنی عَنِ اللّهِ تَعالی بِذلِکَ وَیَقُولُ: «مَنْ عادی عَلِیّا وَلَمْ یَتَوَلَّهُ فَعَلَیْهِ لَعْنَتی وَغَضَبی: بدانید که جبرئیل این خبر را از جانب خدا برایم آورده است و می‌گوید: هر کس با علی علیه السلام دشمنی کند و ولایت او را نپذیرد لعنت و غضب من بر او باد.
أَلا إنَّهُمْ أُمَناءُ اللّهِ فی خَلْقِهِ وَحُکّامُهُ فی أَرْضِهِ: بدانید که آنان امین خدا بین مردم و حاکمان او در زمین هستند.
أَلا وَقَدْ أَدَّیْتُ: بدانید که من وظیفه خود را ادا نمودم.
أَلا وَقَدْ بَلَّغْتُ: بدانید که من ابلاغ کردم.
أَلا وَقَدْ أَسْمَعْتُ: بدانید که من به گوش‌ها رساندم.
أَلا وَقَدْ أَوْضَحْتُ: بدانید که من توضیح دادم.
ألا وَإنَّ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ قالَ، وَأَنَا قُلْتُ عَنِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: بدانید که اینها را خدای عزوجل فرمود و من از جانب خدا گفتم.
أَلا إِنَّهُ لا «أَمیرَالْمُؤْمِنینَ» غَیْرَ أَخی هذا: بدانید که جز این برادرم کسی امیرالمؤمنین نیست.
أَلا لا تَحِلُّ إِمْرَةُ الْمُؤْمِنینَ بَعْدی لِأَحَدٍ غَیْرِهِ: بدانید که بعد از من عنوان امیرالمؤمنین برای احدی جز او جایز نیست.
ألا فَمَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِیٌّ مَوْلاهُ: بدانید که هر کس من مولای اویم این علی علیه السلام مولای او است.
ألا وَإنَّهُ لا یُبْغِضُ عَلِیّاً إلاّ شَقِیٌّ: آگاه باشید که جز فرد بدبخت کسی با علی علیه السلام دشمنی نمی‌کند.
أَلا وَإنَّ عَلِیّا هُوَ الْمَوْصُوفُ بِالصَّبْرِ وَالشُّکْرِ: بدانید که علی علیه السلام همان کسی است که به صبر و شکر ستوده شده است.
نفرین‌ها
پیامبر صلی الله علیه و آله که رحمة للعالمین است و بسیار کم پیش آمده کسی را نفرین نماید، به خاطر اهمیت ولایت و برای گوشزد به آثار بد مخالفت با ولایت حدود ۱۲ بار در این خطبه مخالفان و دور شوندگان از ولایت را نفرین می‌نماید، تا به کسانی که از راه ولایت و امامت فاصله می‌گیرند هشدار کافی را داده باشد:
مَلعُونٌ مَن خالَفَهُ: هر کس با او مخالفت کند ملعون است.
مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ، مَغْضُوبٌ مَغْضُوبٌ مَنْ رَدَّ عَلَیَّ قَوْلی هَذا وَ لَم یُوافِقهُ: ملعون است ملعون است، مغضوب است مغضوب است کسی که این گفته مرا رد کند و با آن موافقت ننماید.
مَنْ عادی عَلِیّاً وَلَمْ یَتَوَلَّهُ فَعَلَیْهِ لَعْنَتی وَغَضَبی: هر کس با علی علیه السلام دشمنی کند و ولایت او را نپذیرد لعنت و غضب من بر او باد.
اللّهُمَّ … عادِ مَنْ عاداهُ: خدایا… هر کس با او دشمنی کند دشمن بدار.
وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ: هر کس را که تنهایش می‌گذارد تنها گذار.
وَالْعَنْ مَنْ أَنْکَرَهُ: هر کس انکارش می‌کند او خود دور ساز.
وَاغْضِبْ عَلی مَنْ جَحَدَ حَقَّهُ: هر کس حقش را نادیده می‌گیرد مورد خشم خود قرار ده.
نَلْعَنَهُمْ کَما لَعَنّا أَصْحابَ السَّبْتِ: آنان را همانند اصحاب سبت (یهودیانی که با خدا نیرنگ کردند) لعنت می‌کنیم.
ألا لَعَنَ اللّهُ الْغاصِبینَ الْمُغْتَصِبینَ: خدا زورگیران و تجاوزگران را لعنت کند.
فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعیرِ: رحمت خدا از دوزخیان دور باد.
دعاها درباره حضرت علی علیه السلام در خطبه
در این خطبه، پیامبر صلی الله علیه و آله ۵ مرتبه برای دوستان و محبان حضرت علی علیه السلام دعا فرموده‌اند.
دعا برای دوستان و محبان حضرت علی علیه السلام این نکته مهم را دربردارد که پیامبر رحمت و مهربانی در اثناء خطبه یا در پایان خطبه، اکثر دعاهای خود را معطوف به موضوع ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام نموده‌اند می‌توان نتیجه گرفت که هدایت تمام مسلمین در همین دعاست، و سرّ هدایت در «صِراطُ عَلیٍّ علیه السلام حَّقٌ» نهفته است.
پس همه مسلمانان باید با پیامبر صلح و دوستی و مهربانی هم صدا شوند و این گونه دعا کنند:
اللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ: خداوندا دوستداران او (علی علیه السلام) را دوست بدار.
وَانْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ: به هر کس که یاری اش می‌کند یاری رسان.
اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنینَ بِما أَدَّیْتُ وَأَمَرْتُ: خدایا به خاطر آنچه که به انجام رساندم و فرمان دادم مؤمنان را بیامرز.
موضوعات بیان شده درباره حضرت علی علیه السلام در خطبه غدیر
آیات خطبه درباره امیرالمؤمنین علیه السلام: ۱۶ آیه.
اسامی امیرالمؤمنین علیه السلام: ۴۳ مرتبه.
«معاشر الناس» درباره حضرت: ۲۸ مرتبه
فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام: ۱۶۰ مرتبه.
اوامر درباره امیرالمؤمنین علیه السلام: ۲۱ مرتبه.
نواهی درباره امیرالمؤمنین علیه السلام: ۷ مرتبه.
ضمائر متصل ارجاع شده به امیرالمؤمنین علیه السلام: ۹۶ ضمیر.
ضمائر منفصل ارجاع شده به امیرالمؤمنین علیه السلام: ۷ ضمیر.
ضمائر مستتر ارجاع شده به امیرالمؤمنین علیه السلام: ۱۴ ضمیر.
قسم‌های مربوط به امیرالمؤمنین علیه السلام: ۳ مورد.
خصوصیات دوستان امیرالمؤمنین علیه السلام: ۲۱ مرتبه.
خصوصیات دشمنان امیرالمؤمنین علیه السلام: ۱۲ مرتبه.
«الا» ها در مورد امیرالمؤمنین علیه السلام: ۳۰ مورد.
نفرین به دشمنان امیرالمؤمنین علیه السلام: ۱۲ مرتبه.
دعاها درباره امیرالمؤمنین علیه السلام: ۵ مرتبه.
جمع تمام نکات بیان شده درباره امیرالمؤمنین علیه السلام: ۴۷۴ نکته.
سخن آخر
در جمع‌بندی خطبه شکوهمند غدیر و به دست آوردن آمار کلی آن، معلوم می‌شود که پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله در این کلام نورانی حداقل ۴۷۴ مرتبه به صورت‌های مختلف درباره وجود مقدس امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام صحبت نموده، و اهمیت مسئله جانشینی و امامت امیرالمؤمنین علی علیه السلام را مکرر بیان فرموده است.
منابع
کلام هادی علیه السلام؛ تألیف: هاشمی دهسرخی.