فضل الله بن روزبهان خنجی
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | خواجه افضلالدین فضلالله بن جمالالدین روزبهان خنجی اصفهانی |
| سرشناسی | فقیه شافعی، متکلم اشعری، صوفی و تاریخنگار سده نهم و دهم هجری |
| تولد | ۸۶۰ق، شیراز |
| وفات | ۵ جمادیالاول ۹۲۷ق، بخار |
| محل دفن | بخارا |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | جمالالدین احمد عارف اردستانی، شمسالدین محمد سخاوی |
| مذهب | سنی؛ در فروع شافعی، در اصول اشعری |
| اطلاعات فرهنگی | |
| زمینه فعالیت | فقه، کلام، تصوف، تاریخنگاری |
| علت شهرت | نقد تشیع، شریعتنامهنویسی و آثار تاریخی و سیاسی مانند «سلوک الملوک» و «مهماننامه بخارا |
فضلالدین بن روزبهان خنجی اصفهانی (۸۵۷–۹۲۷ قمری)، ملقب به «ملاعلمالهدی» و متخلص به «امین». در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری قمری؛ دورهٔ گذار از حاکمیتهای سنیمذهب (ترکمانان آققویونلو) به حکومت شیعی صفوی میزیست. مذهب و گرایش او شافعی مذهب بوده و همچنین متکلمی پرنفوذ که به عنوان مدافع سرسخت سنت تسنن و مخالف جدی اندیشههای صوفیانه (وحدت وجودی) و کلام شیعی امامی شناخته میشد. عمدهترین دلیل شهرت وی، تألیف کتاب «ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل» است که پاسخی مبسوط و انتقادی به کتاب «نهج الحق و کشف الصدق» اثر علامه حلی (حسن بن یوسف بن مطهر حلی) محسوب میشود.
زندگینامه
فضل بن روزبهان متولد سال ۸۶۰ هجری قمری در خنج (از توابع فارس) و در اصفهان پرورش یافت.[۱] دورهٔ حیات او مقارن با افول حکومت ترکمانان آققویونلو و ظهور قدرت روزافزون صفویان بود.[۲] در دوران نوجوانی، پس از فراگیری مقدمات، به همراه استادش جمالالدین اردستانی به مکه سفر کرد و سپس به بغداد رفت. در ۲۵ سالگی دوباره به مکه بازگشت و آثار بزرگان مانند محمد غزالی و شهابالدین سهروردی را مطالعه کرد. مدتی را در مدینه گذراند و از شمسالدین سخاوی به فراگیری صحیح بخاری و صحیح مسلم پرداخت.[۳] پس از بازگشت کوتاهی به ایران، در سال ۹۱۰ به ماوراءالنهر مهاجرت کرد و تا پایان عمر در آنجا ماند.[۴] او کتابهایی چون «وسیلة الخادم الی المخدوم» و «بدیع الزمان» را تألیف نمود.[۵] در فقه بیشتر به مذهب شافعی گرایش داشت، هرچند برخی معتقد بودند که او مذهب حنفی را هم دنبال میکرد.[۶] رسول جعفریان، فضلالله را فردی دانستهاند که بین علوم مختلف و گرایشهای مذهبی دچار تردید و تفاوت بوده است، اما در نهایت مصلحتاندیشی و محبت صوفیانه بر اختلافهای مذهبی او غالب بوده است.[۷] وی نمایندهای شاخص از جریان کلامی اهل سنت بود که در مقابل دو جریان اصلی عصر خود موضعگیری تندی داشت:
- مخالفت با تصوف و وحدت وجود: او به شدت با اندیشههای عرفانی ابن عربی مخالف بود و کتاب «اباطیل ابن عربی» را در ردّ آرای وی نوشت.[۸]
- مخالفت با تشیع و صفویان: مهمترین موضع سیاسی او، مخالفت جدی با شکلگیری حکومت صفوی بود. او شاه اسماعیل صفوی و قزلباشان را به دلیل اشاعهٔ باورهای شیعی به باد انتقاد گرفت.[۹]
با به قدرت رسیدن شاه اسماعیل اول، فضل بن روزبهان مجبور به فرار شد و به دربار ازبکان (شیبانیان) پناه برد که دشمن سرسخت صفویان بودند.[۱۰]او مدتی همراه سلطان حسین بایقرا بود و سپس به دربار محمدخان شیبانی پیوست، در سفر جنگی او به قلمرو قزاقها شرکت کرد و وقایع آن را در کتاب «مهماننامه بخارا» ثبت کرد. آثار مهم دیگرش «نسبنامه خان» و «رساله حادثیه» نیز در همین دوره نوشته شدند. سپس به دربار عبیدالله خان شیبانی رفت و کتاب «سلوک الملوک» را به نام او نوشت. او به شعر فارسی و عربی علاقه داشت و تخلص «امین» را به کار میبرد، اما شاعری برجسته نبود و تأثیر مهمی بر ادبیات فارسی نگذاشت. در عوض، او بهعنوان تاریخنگار و نویسندهای که وقایع سیاسی و اجتماعی را با دیدی انتقادی و تعصبی ثبت کرد، شناخته میشود.[۱۱]
تألیفات
آثار به جامانده از وی که عبارتند از:
- «ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل» پاسخی انتقادی به کتاب «نهج الحق و کشف الصدق» اثر علامه حلی محسوب میشود.
- «سلطان العارفین» یا «ودایع النبوه فی ردّ الوجودیه»: مهمترین اثر وی در ردّ صوفیان وحدتوجودی.[۱۲]
- «آل محمد الملقب بـ تاریخ عالمآرای امینی»: تاریخ مفصلی در ذکر رویدادهای دوران آققویونلوها و ظهور صفویان.[۱۳]
- «تحفة الابرار فی مناقب الائمه الاطهار»: کتابی در فضائل اهل بیت علیهم السلام.[۱۴]
پانویس
- ↑ ترجمه دلائل الصدق، مظفر، مقدمه مترجم، ج۱، ص۱۷.
- ↑ خلاصة التواریخ، منشی قمی، ص۱۲۷
- ↑ مهماننامه بخارا، خنجی، مقدمه مصحح ص۲۰
- ↑ خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، ص۳۱۷
- ↑ تستری، إحقاق الحق، جلد مقدمه، ص۱۶۳
- ↑ روضات الجنات، ج۶، ص۱۷
- ↑ خنجی، وسیلة الخادم الی المخدوم، مقدمه مصحح، ص۱۵.
- ↑ خنجی اصفهانی، فضل بن روزبهان. مقدمه مدرس رضوی، ص۵.
- ↑ امینی هروی، فتوحات شاهی «تاریخ صفوی از آغاز تا سال ۹۲۰ ه. ق»، ص۱۸۹.
- ↑ ترکمان اسکندربیگ، تاریخ عالمآرای عباسی، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ ترکمان اسکندربیگ، تاریخ عالمآرای عباسی، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ دانشپژوه، فهرست نسخههای خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۳، ص۱۲۰.
- ↑ خنجی اصفهانی، فضل بن روزبهان. تاریخ عالمآرای امینی.
- ↑ ذکاوتی قراگزلو، طلوع و غروب فضل بن روزبهان خنجی، ص۱۵۶.
منابع
- تاریخ اسلام، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، جلد : ۳۸، "مقاله فضل الله بن روزبهان خنجی"
- جعفریان، رسول. تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی. تهران: علم، ۱۳۷۹.
- منشی قمی، قاضی احمد. خلاصة التواریخ. تصحیح احسان اشراقی. تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۵۹.
- خنجی اصفهانی، فضل بن روزبهان. اباطیل ابن عربی. مقدمه و تصحیح از سید محمدحسین مدرس رضوی. تهران: کتابخانه طهوری، ۱۳۴۱.
- امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم. فتوحات شاهی (تاریخ صفوی از آغاز تا سال ۹۲۰ ه.ق). تصحیح محمد نادر نصیری مقدم. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۳.
- دانشپژوه، محمدتقی. فهرست نسخههای خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. جلد ۳. تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۵۲.
- خنجی اصفهانی، فضل بن روزبهان. تاریخ عالمآرای امینی. تصحیح محمداکبر عشیق و اصغر حیدری. تهران: میراث مکتوب، ۱۳۸۲.
- ذکاوتی قراگزلو، علیرضا. طلوع و غروب فضل بن روزبهان خنجی. تهران: نگاه معاصر، ۱۳۷۹.
- ترکمان اسکندربیگ، منجم. تاریخ عالمآرای عباسی. تصحیح محمداسماعیل رضوانی. جلد ۱. تهران: دنیای کتاب، ۱۳۷۷.
- اشپولر، برتولد. تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ترجمه مریم میراحمدی. جلد ۲. تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۸۶.