طبری و طرق حدیث غدیر (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

<ref>1. الفهرست، ص ۲۸۸. (تصحیح تجدد).</ref>آنهایی که با نام محمد بن جریر طبری آشنا هستند، تاریخ طبری وی را نیز در یاد دارند، اثری که از جمله منابع معتبر در سیره نویسی و تاریخ‌نگاری اسلام به‌شمار می‌آید. همچنین تفسیر طبری بر قرآن کریم نیز از جمله آثار ماندگار و مورد استفاده ای است که از این مورخ و مفسر نامدار به یادگار مانده است.

همو در الشافی با اشاره به این که خبر غدیر را تمامی راویان شیعه و سنی روایت کرده‌اند، به عنوان اشکال، از انکار سجستانی یاد کرده است. شریف مرتضی در پاسخ، جدای از آن که اظهار کرده است که نظر سجستانی، نظر شاذ و نادری است، از تبری بعدی او در مواجه با طبری، از این نظرش هم یاد کرده است.<ref>19. الذخیرة، ص ۴۴۲. به رغم آن که در هر دو نسخه کتاب، این قید شده که مقصود ابو بکر فرزند ابن ابی داود سجستانی صاحب سنن است، مصحح تصور کرده که آن خطاست و نام خود سجستانی را در متن آورده است!</ref>

همان گونه که ذهبی اشاره کرده است، طبری به دلیل تألیف این اثر، متهم به تشیع گردید.<ref>20. طرق حدیث من کنت... ص ۶۲: و اظنه بمثل جمع هذا الکتاب نسب الی التشیع.</ref> زیرا اهل حدیث، حدیث غدیر را نمی‌پذیرفتند و اگر هم می‌پذیرفتند، اجازه تألیف کتابی در طرق آن را که می‌توانست دستاویز شیعیان شود، به کسی چون طبری که امامی شناخته شده بود، نمی‌دادند. از همین روست که شاهدیم بخاری که تنها و تنها روایات موجود در دوایر اهل حدیث را ارائه می‌کند، از ذکر این حدیث با داشتن آن همه طریق خودداری ورزیده است.

اگر نگارش کتابی دیگر از سوی طبری را درباره حدیث الطیر که صحت آن بی تردید افضل بودن امام علی علیه السلام را بر همه صحابه ثابت می‌کند، موردتوجه قرار دهیم، زمینه اتهام تشیع به طبری روشن‌تر می‌شود. ابن کثیر درباره این کتاب نوشته است: '(و رأیت فیه مجلدا فی جمع طرقه و الفاظه لابی جعفر محمد بن جریر الطبری المفسر صاحب التاریخ) در ادامه اشاره می‌کند که ابوبکر باقلانی کتابی در تضعیف طرق و دلالت این روایت در رد بر کتاب طبری نوشته است.<ref>21. البدایة و النهایة، ج ۷، ص ۳۹۰.</ref>

کسی که طبری را متهم به تشیع می‌کرد، سجستانی فرزند سجستانی صاحب سنن بود که خود متهم به ناصبی گری بود. به همین دلیل، زمانی که به طبری خبر دادند سجستانی فضائل علی علیه السلام را روایت می‌کند، گفت: تکبیرة من حارس.<ref>22. تاریخ الاسلام ذهبی ۳۱۰۳۲۰، ص .۵۱۶</ref>

ذهبی پس از نقل این مطلب، از دشمنی موجود میان آنان سخن گفته است. همو نقل‌هایی درباره ناصبی گری او دارد که البته آن را انکار می‌کند.<ref>23. همان، ص۵۱۷.</ref> ابن ندیم، در شرح حال سجستانی یاد شده اشاره می‌کند که کتاب تفسیری نوشت، و این بعد از آن بود که طبری کتاب تفسیرش را نوشت. این هم نشانی از رقابت آنهاست ناصبی گری سجستانی سبب شد تا ابن فرات وزیر او را از بغداد به واسط تبعید کند و تنها وقتی که قدری از فضایل امام علی را روایت کرد علی ابن عیسی او را به بغداد بازگرداند. پس از آن شیخ حنابله شد!

== تشیع طبری!<ref>۲۴. بارها نوشته‌ایم که اتهام به تشیع با اتهام به رفض متفاوت است. در این باره به بحثهای مقدمات کتاب تاریخ تشیع در ایران جلد نخست، مراجعه فرمایید.</ref> ==

قصه از این قرار است که ابو بکر محمد بن عباس خوارزمی (316-383)<ref>۲۵. درباره سال تولد وی بنگرید به مقدمه دیوان ابی بکر الخوارزمی، دکتر حامد صدقی، ص ۱۰۷.</ref> ادیب معروف قرن چهارم هجری که از شاعران برجسته و پرآوازه دوره آل بویه بوده و از نظر باورهای مذهبی، فردی شیعه مذهب بوده،<ref>۲۶. بنگرید به نامه او به شیعیان نیشابور در رسائل الخوارزمی، ص۱۶. استاد صدقی تمامی عباراتی که در نوشته‌های او بوی تشیع می‌دهد، در مقدمه دیوان ابی بکر الخوارزمی، صص 115-117 آورده است.</ref> به عنوان خواهرزاده طبری معرفی شده و ضمن شعری، تشیع خود را مربوط به تشیع دایی‌های خود، یعنی خانواده همین ابن جریر طبری کرده است.

پس از قاضی نعمان، شخصی دیگری که از کتاب الولایة طبری بهره برده باید به ابن عبد البر اندلسی (۳۶۸–۴۶۳) اشاره کرد که در بخش زیبای مربوط به شرح حال امام علی علیه السلام در کتاب الاستیعاب، سه حدیث به نقل از طبری آورده است.<ref>۲۷. المناقب، ج ۳، ص ۴۸</ref>

وی که معمولاً در ابتدای جمله، منبع خود را می‌آورد، می‌نویسد: «حلیة ابونعیم و ولایة الطبری، قال النبی…»<ref>۲۸. همان‌جا، ج ۳، ص ۶۷.</ref> یا می‌نویسد: «ابن مجاهد فی التاریخ و الطبری فی الولایة».<ref>۲۹. المناقب، ج ۳، ص ۷۰، ج ۴ ص۷۳.</ref> در یک مورد هم نوشته است: «الطبریان فی الولایة و المناقب»<ref>۳۰. همان، ج ۳، ص ۱۲۹.</ref> بدون تردید مقصود او دو کتاب الولایه و المناقب طبری است. در جای دیگر: «و الطبری فی التاریخ و المناقب».<ref>۳۱. همان، ج ۲، ص ۲۸۲.</ref> از آن روی که وی در عبارتی می‌نویسد طبری حدیث طیر را در کتاب الولایه آورده»<ref>۳۲. متشابه القرآن، ج ۲، ص۴۱.</ref> روشن می‌شود که او عنوان کتاب الولایه را اعم از کتاب فضائل می‌دانسته است. وی یک بارهم در متشابه القرآن از تعبیر الطبری فی الولایه یاد کرده است.<ref>۳۳. در جای دیگری هم (الیقین باختصاص مولانا علی بامیر المؤمنین، ص ۴۸۷) نقلهای دیگری در ستایش طبری از سوی علمای اهل سنت آورده است.</ref>

سپس ابن طاوس عبارتی از خطیب بغدادی در ستایش ابن جریر طبری آورده که عیناً در شرح حال طبری در تاریخ بغداد (۲/۱۶۲) آمده است.<ref>۳۴. البدایة و النهایة، ج ۵، صص ۲۲۷–۲۳۳.</ref> آنگاه با تأکید بر این که این نقل را آورده تا پایه استدلال خویش را استوار کرده باشد.

گذشت که ابن کثیر نیز از این کتاب یاد کرده است. وی در دو مورد از کتاب البدایة و النهایة از حدیث غدیر سخن گفته است. نخست در حوادث سال دهم هجرت از آن یاد کرده و برخی از طرق آن را آورده است.<ref>۳۵. همان، ج ۷، صص ۳۸۳–۳۸۷.</ref> دوم در پایان زندگی امیر مؤمنان علیه السلام در ضمن فضائل آن حضرت، برخی از طرق حدیث غدیر را آورده اما یادی از کتاب طبری نکرده است.<ref>۳۶. الصراط المستقیم، ج ۱، ص ۹.</ref>

زین الدین علی بن یونس عاملی در مقدمه کتاب الصراط المستقیم خود فهرستی از منابعش را به دست داده و از جمله نام کتاب الولایة طبری را آورده است.<ref>۳۷. همان، ج ۱، ص۱۵۳.</ref>

در جای دیگری نیز، ضمن بر شرمدن آثار سنیان درباره اهل بیت علیه السلام از کتاب طبری آغاز کرده می‌نویسد: «فصنف ابن جریر کتاب الغدیر و ابن شاهین کتاب المناقب…»<ref>۳۸. الغدیر، ج ۱، ص ۲۱۴، بنگرید: الصراط المستقیم، ج ۱، ص ۳۰۱.</ref> بر همین قیاس نقلهایی از این کتاب را در کتابش آورده که به ظن قوی، آنها را از ابن شهر آشوب، ابن طاوس یا منابع دیگر گرفته است.

از میان این نقل‌ها، یک نقل مفصل از زید بن ارقم به نقل از کتاب الولایة طبری دارد که علامه امینی نیز ظاهراً آن را از بیاضی نقل کرد،<ref>۳۹. الصراط، ج ۳، ص ۷۹، ۸۱ ،۱۶۲.</ref> و البته این عبارت، در جای دیگر دیده نشد.

گفتنی است که وی گاه به صراحت از کتاب الولایه طبری یاد کرده، گاه از طبری مطلبی آورده و نامش را در کنار دیگر راویان اهل سنت نهاده که باید طبری مورخ باشد. در برابر از تاریخ الطبری در چندین مورد یاد کرده<ref>۴۰. همان، ج ۱، ص ۴، ج ۳، ص ۲۵۵.</ref> همچنان که از طبری شیعه و کتابش المسترشد<ref>۴۱. همان، ج ۱، ص ۲۴۶، در جلد ۱، صفحه ۲۶۱ نام وی را در ردیف نویسندگان شیعه مانند ابن بطریق و ابن بابویه آورده که احتمال آن که مقصودش طبری شیعه باشد را تقویت می‌کند.</ref> نیز مطالبی آورده است. در مواردی که تنها به ارائه نام طبری اکتفا کرده، روشن نیست که مقصودش کدام طبری است.<ref>۴۲. الصراط، ج ۱، ص ۲۳۳: «و اسند ابن جریر الطبری فی کتاب المناقب الی النبی…»</ref> در یک مورد نیز از کتاب المناقب طبری یاد کرده که مطلب نقل شده درباره ابو بکر است.

یکی دیگر از کسانی که به تفصیل روایاتی در فضائل امام علی علیه السلام از طبری نقل کرده عالم محدث برجسته اهل سنت علاء الدین علی مشهور به متقی هندی (م ۹۷۵) است. وی در بخش فضائل امام علی علیه السلام از کتاب کنز العمال<ref>۴۴. درباره کتاب الولایة بنگرید: الغدیر، ج ۱، ص ۱۵۲.</ref> شمار زیادی روایت نقل کرده و در انتهای آنها نام ابن جریر را نهاده است. متقی هندی در مقدمه کتاب می‌گوید: اگر به‌طور مطلق نام ابن جریر را آورده باشد، مقصودش کتاب تهذیب الاثار اوست، و در صورتی که از کتاب تفسیر یا تاریخ باشد، به این نکته تصریح کرده است. از آنجا که روایات انتخاب شده از وی در باب فضائل اهل البیت، به‌طور یقین در کتاب مناقب اهل البیت علیه السلام او نیز بوده و بخشی از آنها طرق حدیث غدیر است. می‌توان این احادیث را نیز به عنوان بخشی از کتاب فضائل یا کتاب الولایة طبری دانست. گفتنی است که تنها برخی از بخش‌های تهذیب الاثار بر جای مانده و بیشتر این روایات در بخش موجود چاپ شده نیست.

استاد مرحوم سید عبد العزیز طباطبائی نیز کتاب الولایه را در میان آثاری که اهل سنت درباره اهل بیت علیه السلام نگاشته‌اند، آورده‌اند.<ref>45. اهل البیت فی المکتبة العربیة، ص ۶۶۱، ش ۸۵۲.</ref>

{{پانویس|۲}}