پژوهشی در اسباب نزول آیه اکمال: تفاوت میان نسخه‌ها

== اهمیت تحقیق درباره اسباب نزول آیات و سور ==

این سخنى گزاف نیست که بگوییم پژوهش دقیق و جدى در اسباب نزول آیات و سور مى تواند موجب دگرگونى اى علمى گردد، زیرا از این رهگذر حقایق بسیارى کشف مى گردد و بطلان پاره اى از مسلّماتى که مردمان طى قرون متمادى آنها را حقایقى ثابت مى انگاشته اند، آشکار مى شود.

[[شیخ کلینی]] در الكافى ازعلى ابن ابراهیم از پدرش و او از ابن ابى عُمیر، وى از عمربن اُذَینه و او از زراره و فضیل بن یسار و بکیربن اعین و محمدبن مسلم و یزیدبن معاویه و ابى الجارود و اینان همگى از امام محمد باقرعلیه السلام نقل کرده اند که فرمود: «خداى عزیز و بلند مرتبه پیامبرش را به ولایت على امر فرمود و این آیه را بر او فرو فرستاد:  {{قرآن|إِنَّما وَلِيُّكُمُ‏ اللَّهُ‏ وَ رَسُولُهُ‏ وَ الَّذِينَ‏ آمَنُوا الَّذِينَ‏ يُقِيمُونَ‏ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ‏ الزَّكاةَ}}:<ref>مائده/۵۵</ref>  

{{قرآن|الْيَوْمَ‏ أَكْمَلْتُ‏ لَكُمْ‏ دِينَكُمْ‏ وَ أَتْمَمْتُ‏ عَلَيْكُمْ‏ نِعْمَتِي‏}}:<ref>مائده/۳</ref>

{{قرآن|الْيَوْمَ‏ أَكْمَلْتُ‏ لَكُمْ‏ دِينَكُمْ‏ وَ أَتْمَمْتُ‏ عَلَيْكُمْ‏ نِعْمَتِي‏ وَ رَضِيتُ لَكُمُ الِْاسْلَامَ دِيناً‏}}<ref>مائده/۳</ref>

# آخرین آیه اى که نازل شده آیه ربا (بقره،۲۷۸) است.

# آخرین آیه ؛آیه«کلاله»(ورثه از خویشاوندانِ با واسطه) است: نساء،۱۷۶.

# آیه:{{قرآن|وَ اتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ...}}: بقره،۲۸۱.

# آیه:{{قرآن|لَقَدْ جائَکُمْ رَسُولٌ مِن اَنْفُسِکُمْ...}}: توبه، ۱۲۸.

# آیه:{{قرآن|وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ...}}: انبیاء،۲۵.

# آیه:{{قرآن|فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ...}}: کهف، ۱۱۰.

# آیه:{{قرآن|وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً...}}: نساء،۹۳.

از سعید بن مسیّب روایت شده که گفت: عمر از رسول خدا ـ صلى الله علیه وسلم ـ پرسید: کلاله چگونه ارث مى برد؟ پیامبر فرمود: مگر نه این است که خدا آن را بیان فرموده است؟ آن گاه این آیه را قرائت فرمود: وإن کان رجل یورث کلالة او امراة…، اما عمر نمى فهمید، سپس آیه آخر سوره نساء فرستاده شد: یستفتونک قل الله یفتیکم فى الکلاله…، باز هم عمر نمى فهمید. پس به حفصه گفت: هرگاه رسول خدا را در خشنودى دیدى از او در این باره بپرس! پیامبردرپاسخ حفصه فرمود:آیا پدرت به توچنین گفته است ؟پدرت هرگز این مسئله را نخواهد دانست! و عمر خود مى گفت: من هرگز این را نخواهم دانست و به کلام رسول خدا در این خصوص اشاره مى کرد. در منبع این حدیث آمده است که ابن راهویه یا ابن مردویه آن را صحیح دانسته اند.<ref>کنز العمال؛ج۱۱،ص۸۰،ح۳۰۶۸۸</ref>

عبدالرزاق و سعید بن منصور و ابن مردویه از طاووس نقل کرده اند که گفت: عمر حفصه را امر کرد تا از پیامبرـ صلى الله علیه وسلم ـ درباره کلاله سؤال کند؛ حفصه چنین کرد و پیامبر براى او در استخوانى املا کرد و چنین فرمود: چه کسى تو را به این پرسش امر کرده است، آیا عمر؟ گمان ندارم که عمر آن را درک کند، آیا آیه صیف براى او کافى نیست؟

احمد و سعید بن منصور و سنایى و ابن ماجه و عبدبن حمید و ابن جریر و ابن منذر و ابن ابى حاتم و نحاس در«ناسخ» و طبرانى از طریق سالم بن ابى الجعد از ابن عباس نقل کرده اند که گفت: این آیه از آخرین آیاتى است که نازل گردید و نسخ شد تا آنکه رسول خدا ـ صلى الله علیه وسلم ـ از دنیا رفت و پس از او دیگر وحى قطع گردید، گفت: اگر(قایل) توبه کند و ایمان بیاورد و کار نیکو کند و هدایت یابد چه مى گویى؟ گفت: چنین کسى را توبه چه سود؟<ref>درّالمنثور؛ج۲،ص۱۹۶.</ref>

عبدالله بن احمد بن حنبل در«زوائدالمسند» و ابن ضریس در«فضائل» و ابن ابى داود در«مصاحف» و ابن ابى حاتم و ابوالشیخ و ابن مردویه و بیهقى در«الدلائل» و خطیب در«تلخیص المصاحف» و ضیاء در«المختارة» از طریق ابوالعالیه از قول ابى بن کعب نقل کرده اند که: قرآن را در دوره خلافت ابوبکر در مصحفى جمع کردند، مردانى بودند که مى نوشتند و ابى بن کعب بر آنها املا مى کرد تا آنکه به این آیه از سوره برائت رسیدند:{{قرآن|ثُمَّ انْصَرَفُوا ۚ صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ}}<ref>توبه/۱۲۷</ref> گمان کردند که این آخرین آیه اى است که نازل شده است. در این هنگام ابى بن کعب گفت: پیامبر ـ صلى الله علیه وسلم ـ پس از این آیه دو آیه دیگر براى من قرائت کرد، یعنى این دو آیه:{{قرآن|لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ۖ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ ۖ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ}}، پس این آخرین قسمت قرآن است، و گفت: پس خدا قرآن را به آنچه آغاز کرده است پایان داده است، یعنى به{{متن عربی|لااله الّاالله}}، خدا مى فرماید: {{قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ}}.<ref>همان.</ref>

عمر بن خطاب خواست قرآن را گرد آورى کند؛ میان مردمان برخاست و گفت: هر کس چیزى از قرآن را از پیامبر  صلى الله علیه وسلم گرفته است نزد ما بیاورد. به این گونه آنها در صُحُف و الواح و استخوانهایى مى نوشتند و عمر چیزى را از کسى به اسم قرآن نمى پذیرفت مگر آن که دو نفر بر آن شهادت مى دادند پس آن گاه مى پذیرفت و به آن مى افزود. پس از عمر، عثمان اقدام کرد و گفت: هر کس چیز ى از کتاب خدا نزد اوست براى ما بیاورد و از هیچ کس چیزى را نمى پذیرفت مگر آنکه دوتن به آن گواهى دهند. خزیمة بن ثابت آمد و گفت: دو آیه را رها کردید و ننوشته اید، پرسیدند: کدامند آن دو؟ گفت: من از رسول خدا این آیات را گرفتم:{{قرآن|لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ...}}، آن گاه عثمان گفت: من گواهى مى دهم که این دو آیه از خداست،حال مى گویى این دو آیه را کجاى قرآن قرار دهیم؟ گفت: در پایان آخرین بخشى که نازل شده است، وآن دو آیه را در پایان سوره برائت قرار دادند.<ref>همان.</ref>

پس حکمت این ترتیب چیست، و آیا این جایگاه اصلى آیه اکمال دین در قرآن است؟ من قول به وقوع تحریف در قرآن را هرگز نمى پذیرم و از چنین سخنى به خدا پناه مى برم، اما این سؤال را مطرح مى کنم، شاید کسى پاسخى براى آن داشته باشد: آیه اکمال دین با«لحوم محرّمه» چه ربطى دارد؟ آیا این احتمال وجود ندارد که این آیه براى مثال در پایان سوره نساء بوده، و کسانى که قرآن را گردآورى مى کردند متوجه این جایگاه نبوده اند و آن را در جاى فعلى قرار داده اند؟وانگهى، اگر بپذیریم که آیه اکمال دین پس از آیات مربوط به بیان احکام لحوم نازل شده، چگونه ممکن است خداى تعالى آن را در لابلاى احکام لحوم نازل فرموده باشد؟ زیرا وقتى خدا فرمود:{{قرآن|...أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...}}، یعنى اینکه احکام تمام شده است، پس چگونه بدون فاصله پس از آن مى گوید:{{قرآن|فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ ۙ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}} آن گاه بلافاصله مى گوید:{{قرآن|يَسْأَلُونَكَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ ۖ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ ۙ وَمَا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوَارِحِ مُكَلِّبِينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللَّهُ…}}، در حالى که هم او که حکیمترین حکیمان است لحظه هایى پیش فرموده است که دین را کامل و تمام گردانیده است!.

'''۱ـ''' اولین روایت، روایتى است که پیش از این به نقل از(کافى؛ج۱،ص۲۸۹.) در فصل مربوط به نظر اهل بیت علیهم السلام درباره آخرین آیه و سوره نازل شده آوردیم.

با امام رضاعلیه السلام به مرو رفتیم. در آغاز ورودمان روز جمعه در مسجد جامع گرد آمدیم، از موضوع امامت سخن به میان آمد و از فراوانى اختلاف مردم در آن یاد شد. من بر مولایم علیه السلام وارد شدم و ایشان را از این بحث مردم آگاه کردم، حضرت تبسّمى کردند آنگاه فرمودند: اى عبدالعزیز! این مردمان نادانى پیشه کرده اند و در نظراتشان نیرنگ نموده اند؛ خداى عزوجل پیامبرش صلی الله علیه وآله را از این جهان نبرد مگر آنکه دین را برایش کامل گردانید و قرآن را بر او فرو فرستاد که در آن همه چیز بیان شده است، حلال و حرام، حدود و احکام و تمامى آنچه مردمان به آن نیازمندند به طور کامل در قرآن بیان شده است؛ از این روست که خداى عزوجل فرمود:{{قرآن|مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ}}<ref>انعام/۳۸.</ref> خداوند در حجةالوداع که در آخر عمر پیامبرصلی الله علیه وآله بود فرمود:{{قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}<ref>مائده/۳.</ref>.امر امامت تمام کننده دین است، و پیامبرصلی الله علیه وآله از دنیا نرفت مگر پس از آنکه تعالیم دین را براى امت بیان کرد و راه امّت را برایشان روشن ساخت و آنان را به قصد لقاى حق ترک فرمود در حالى که على علیه السلام را راهنما و پیشواى آنان قرار داد و هر چه را که نیاز به بیان داشت براى آنان بیان کرد، پس هر آن که گمان کند خداى عزوجل دینش را کامل نگردانیده است همانا کتاب خدا را ردّ کرده و هر که کتاب خدا را رد کند به او کفر ورزیده است.

امامت امرى است که خداى عزوجل ابراهیم خلیل علیه السلام را پس از مرتبه نبوت و مرتبه خلیلیّت در مرتبه سوم به آن منصوب کرد، و فضیلتى است که خدا ابراهیم را به آن فضیلت، شرافت بخشید و نام او را به آن پرآوازه ساخت و فرمود:{{قرآن|قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا}}، آنگاه ابراهیم خلیل علیه السلام با خرسندى از فضیلت و مرتبتى که یافته است مى گوید:{{قرآن| قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي؟}} و خداى تبارک و تعالى در پاسخ مى فرماید:{{قرآن|قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}}<ref>بقره/۱۲۴.</ref>؛ به این گونه این آیه شریفه، امامت هر ظالمى را تا روز قیامت نفى مى کند و باطل اعلام مى کند، و امامت منحصر در برگزیدگان مى گردد.

از آیاتى که روز غدیر در شأن امیرمؤمنان على علیه السلام فرود آمده است این آیه شریفه است:{{قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا…}}، از آنجا که این نص مورد تأیید و تأکید نصوص فراوانى است راهى جز تسلیم در برابر مفاد آن نیست. برخى از نصوص، چنین است:

'''۳ـ''' حافظ ابونعیم اصفهانى، درگذشته به سال۴۳۰(هـ.ق)، در کتابش {{متن عربی|مَا نُزِّلَ مِنَ القُرآنِ فِى عَلِّىٍّ}}از… از ابو سعید خدرى ـ رضى الله عنه ـ روایت کرده که: پیامبرصلی الله علیه وآله در روز غدیرخم مردمان را به سوى على فرا خواند و فرمود تا خارهاى زیر درختان را بکنند، و این روز پنج شنبه بود، پس على را خواست، آنگاه بازوان او برگرفت و بالا برد تا جایى که مردم سفیدى زیر بغل رسول خدا صلی الله علیه وآله را مى دیدند، و مردم هنوز پراکنده نشده بودند که این آیه فرود آمد:{{قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}.

'''۴ـ''' حافظ ابوبکر خطیب بغدادى، درگذشته به سال ۴۶۳(هـ.ق)، در تاریخ خود(ج۸، ص۲۹۰) چنین آورده است: از… از ابوهریره به نقل از پیامبرصلی الله علیه وآله روایت شده است که فرمود: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ ، سپس عمربن خطاب چنین گفت:{{متن عربی|بَخٍّ بَخٍّ لَک یا عَلِی أَصْبَحْتَ مَوْلَای وَ مَوْلَی کلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ}}،آنگاه خدا این آیه را نازل فرمود:{{قرآن| الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...}}.

'''۷ـ''' حافظ ابوالقاسم حاکم حسکانى با واسطه از ابوسعید خدرى چنین نقل کرده است: هنگامى که این آیه{{قرآن|الیوم اکملت لم دینکم…}} نازل گردید، رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: خداوند بلند مرتبه است بر اکمال دین و اتمام نعمت، و پروردگار خوشنود گردید به رسالت من و ولایت على بن ابى طالب پس از من.

موضعى که بیشتر عالمان سنى همچون سیوطى در پیش گرفته اند این است که روایات حاکى از نزول آیه اکمال دین در روز عرفه به طرق بیشترى نقل گردیده و از جهت سند، صحیح تر است، پس باید به این روایات توجه کرد و روایتهاى مخالف آن را رد کرد. اما این، نظرِ علمى درستى نیست. دلایل ادعاى ما مواردى است که در ذیل مى آید و ترجیح رأىِ اهل بیت علیهم السلام را ایجاب مى کند:

از ابوسعید نقل شده که گفت: رسول خداصلى الله علیه و سلم فرمود:{{متن عربی|إنّي تَارِکٌ فِيكُمُ الثّقلَيْنِ ، و أحَدُهُما أكْبَرُ مِنَ الآخَرِ : كِتابُ اللّه ِ حَبْلٌ مَمْدودٌ مِنَ السَّماءِ إلَى الأرضِ، و عِتْرَتي أهلُ بَيْتي ،و إنَّهُما لَن يَفْتَرِقا حتّى يَرِدا علَيَّ الحَوضَ}}.<ref>مسند احمد ابن حنبل؛ج۳،ص۱۴ ونیزج۳،ص۱۷و۲۶و۵۹ونیزج۴،ص۳۶۶و۳۷۱.</ref>

پس خبرى که نقل شده است از طریق ابراهیم بن ابى یحیى و او از عبدالعزیز بن عمر و وى از حسن بن مسلم که گفت: روز ترویه با روز جمعه مصادف گردید و پیامبر ـ علیه السلام ـ در حج بود و فرمود: هر کس از شما مى تواند در منى نماز ظهر بگذارد چنین کند، و خود نیز در منى نماز ظهر به جا آوردند و خطبه نخواندند…. این خبرى جعلى است و در آن تمام اسباب فساد جمع است: ابراهیم بن ابى یحیى به کذب از او یاد شده و به طور کلى مطرود است. دیگر اینکه این خبر مرسل است و در آن از ابن زبیر همراه با ابن ابى یحیى حجاج بن أرطاة نقل شده و روایت او از اعتبار ساقط است وانگهى کذب این خبر آشکار است، زیرا روز ترویه(روز هشتم ذو الحجة)، در حجةالوداعِ پیامبر ـ علیه السلام ـ روز پنچ شنبه بوده است و روز عرفه، روز جمعه، این از طریق بخارى روایت شده است….

اگر کسى بگوید: در همه اخبار تنها چنین آمده است که رسول خدا ـ علیه السلام ـ در عرفه بین نماز ظهر و عصر جمع کرد، مى گوییم: آرى، ولى نماز جمعه نیز خود نماز ظهر است و در هیچ یک از اخبار وارد نشده است که حضرت آن نماز را به جهر نخواند. جهر خواندن نیز واجب نیست و تنها تفاوت حکم در این است که نماز جماعتِ ظهر جمعه در سفر و حَضَر دو رکعت است.<ref>المحلّی؛ج۷،ص۲۷۲.</ref>

پاسخ این سخن این است که اگر روز عرفه با روز جمعه مصادف بوده و پیامبرصلی الله علیه وآله نماز ظهر را به جهر خواند تا نماز جمعه باشد ـ چنانکه ابن حزم ادعا کرده است ـ بیقین راویان حجةالوداع این موضوع را نقل مى کردند.

'''۱۱-'''قول آنان بر این که روز عرفه در سال حجةالوداع، روز جمعه بوده است، با این مضمون روایاتشان که پیامبرصلی الله علیه وآله پس از نزول آیه اکمال دین هشتاد و یک شب در قید حیات بود، در تعارض است.

نزد آنان ثابت است که وفات پیامبرصلی الله علیه وآله در روز دوازدهم ربیع بوده است. از نهم ذو الحجه تا دوازدهم ربیع الاول پیش از نود روز است، پس یا باید روایت حاکى از وفات حضرت پیش از این تاریخ را بپذیرند، یا با ما در اینکه آیه اکمال دین در روز غدیر یعنى هیجدهم ذو الحجه ناز ل شده، موافق گردند.

سیوطى در«درّالمنثور» مى گوید:

ابن جریر از ابن جریح نقل کرده که گفت: پیامبرصلى الله علیه و سلم پس از نزول این آیه، هشتاد و یک شب در این جهان باقى ماند. منظور آیه{{قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...}}.<ref>درّالمنثور؛ج۲،ص۵۹.همانند این نقل همچنین در؛ج۲،ص۲۵۷ به نقل ازبیهقیدر«شعب الایمان»آمده است.</ref>

قولى که[نزد آنان] معتبر است و روایات وارد در تفسیر رازى(ج3،ص529) به نقل از صاحبان اخبار و آثار بر آن تأکید دارد این است که: هنگامى که این آیه بر پیامبر ـ صلى الله علیه و سلم ـ نازل گردید، عمر آن حضرت پس از آن زمان بیش از هشتاد و یک یا هشتاد و دو روز دوام نداشت. درست همین سخن را«ابوالسعود» در تفسیرش، در حاشیه تفسیر رازى(ج3، ص523) ثابت دانسته است، و مؤرخان آنان گفته اند: وفات پیامبر(ص) در دوازدهم ربیع الاول بوده است. گویا در قول مورخان مسامحه اى است به افزودن یک روز بر هشتادو دو روز پس از خارج کردن روز غدیر و روز وفاتِ پیامبر و محاسبه ما بین این دو روز.

به هر تقدیر این قول به حقیقت نزدیکتر است تا آنکه گفته شود نزول آیه اکمال دین در روز عرفه بود است، چنانکه در«صحیح بخارى» و «صحیح مسلم» و غیر آنها آمده است؛ زیرا در این صورت شمار روزها از هشتاد و یکى و دو روز بیشتر مى شود.<ref>الغدیر؛ج1،ص230.</ref>

پیامبر شماصلی الله علیه در روز دوشنبه زاده شد، و روز دوشنبه به نبوّت رسید و روز دوشنبه از مکه خارج شد و روز دوشنبه مکه را فتح کرد و روز دوشنبه سوره مائده {{قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ…}} بر او نازل شد و روز دوشنبه از دنیا رفت.<ref>دلائل النبوة؛ج7،ص233.</ref>

هیثمى در«مجمع الزوائد» گفته است:

این روایت را احمد و طبرانى در الکبیر نقل کرده اند و طبرانى به آن چنین افزوده است: و فتح بدر در روز دوشنبه بود و نزول سوره مائده{{قرآن| الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ…}} در روز دوشنبه بود. در این روایت«ابن لهیعه» وجود دارد که ضعیف است اما بقیه رجال آن ثقه هستند و روایاتشان صحیح است.<ref>مجمع الزوائد؛ج1،ص196.</ref>

ضعف ابن لهیعه در این حدیث در نظر برادران سنى قابل حل است. وانگهى این حدیث به طرق دیگرى نیز روایت شده که این شخص در آن نیست، اما دلیل حقیقى ضعف این شخص مخالف او با قول خلیفه عمر است و از این رو در«درّالمنثور» چنین آمده است:

و ابن جریر به سند ضعیف از ابن عباس نقل کرده که گفت: پیامبر شما روز دوشنبه به دنیا آمد و ….<ref>درّالمنثور؛ج2،ص259.</ref>

ابن عساکر مى گوید: آنچه محفوظ است این است که روز بدر و روز نزول{{قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...}}، روز جمعه بوده است، سخن ابن عساکر درست است.<ref>سیرةالنبویة؛ج1،ص198.</ref>

'''۱۲-''' این قول که روز عرفه در آن سال روز جمعه بوده، با روایاتى که روز حرکت پیامبرصلی الله علیه وآله را از مدینه روز پنج شنبه(چهار روز مانده به پایان ذو القعده) ثبت کرده اند، تعارض دارد. روایت مشهور از اهل بیت علیهم السلام نیز چنین است، و این روایات با تاریخ نزول آیه در روز غدیر(هیجدهم ذوالحجه) هم سازگار هستند، زیرا سفر پیامبرصلی الله علیه وآله در روز پنج شنبه، بیست و هفتم ذو القعده، چهار روز مانده به پایان ذو القعده، یعنى روزهاى پنج شنبه، جمعه، شنبه و یک شنبه آغاز شده، و اوّل ذو الحجه روز دوشنبه بوده، و ورود حضرت صلی الله علیه وآله به مکه عصر روز پنج شنبه چهارم ذو الحجه، در آخر روز چهارم بوده است ـ چنانکه در «کافى» نیز روایت شده است<ref>کافی؛ج4،ص245.</ref> ، پس روز عرفه روز سه شنبه، و روز غدیر، پنج شنبه هجدهم ذو الحجه بوده است.

نمونه هایى از روایات اهل بیت علیهم السلام را در این خصوص مى آوریم:

'''۱-'''محمد بن ادریس در آخر«سرائر» به نقل از کتاب«مشیخه حسن بن محبوب» مى گوید: رسول خداصلی الله علیه وآله چهار روز مانده به پایان ذو القعده از مدینه خارج شد و چهار روز از ذو الحجه گذشته به مکه وارد شد، از بالاى مکه، از را ه اهل مدینه، به مکه وارد و از پایین آن خارج گردید.<ref>وسائل الشیعة؛ج9،ص318.</ref>

'''۲-'''… از ابى عبدالله علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خداصلی الله علیه وآله بیست حج به جا آوردند… رسول خداصلی الله علیه وآله ده سال در مدینه ماندند و به حج نرفتند تا این آیه بر او نازل گردید: و أذّن فى الناس بالحج یأتوک رجالاً و على کل ضامر یأتین من کل فجّ عمیق، پس حضرت موذّنان را امر فرمود تا با صداى بلند ندا سردهند که رسول خدا(ص) امسال به حج خواهند رفت. به این ترتیب اهالى مدینه و عوالى و اعراب آگاه شدند و براى همراهى در حج با پیامبر(ص) گرد آمدند، و اینان پیروان حضرت(ص) بودند، گوش به فرامین او مى سپردند و هرچه پیامبر(ص) مى فرمود و هر آنچه او انجام مى داد، همان مى کردند. حضرت رسول(ص) چهار روز مانده به پایان ذو القعده از مدینه خارج شدند، وقتى به ذوالحلیفه رسیدند هنگام ظهر بود. حضرت غسل کردند، آنگاه به سوى مسجد شجره حرکت کردند، در آن مسجد نماز ظهر خواندند و قصد حج مفرده کرده و خارج شدند تا به«بیداء» رسیدند. در یک فرسخى، مردم در دوطرف راه او به صف ایستادند، براى حج افراد لبیک گفتند و شصت و شش یا شصت و چهار حیوان براى قربانى به همراه بردند تا آنکه در پایان روز چهارم ذو الحجه به مکه رسیدند، طواف خانه را به هفت شوط انجام دادند و دو رکعت نماز پشت مقام ابراهیم گذاردند، سپس به سوى حَجَر رفته آن را استلام فرمودند….<ref>کافی؛ج4،ص245.</ref>

'''۴-'''… العبدى از ابوسعید روایت کرده که رسول خدا(ص) مردم را در غدیرخم به سوى على(ع) فراخواند و فرمان داد تا خارهاى زیر درخت را برکنند، آن روز پنج شنبه بود. حضرت رسول(ص) مردم را خواست و بازوان على(ع) را گرفت و بالا برد به طورى که مردم سفیدى زیر بغل آن حضرت را دیدند، پس آن گاه پراکنده نگشتند تا این آیه فرو فرستاده شد: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى و رضیت لکم الاسلام دیناً، پس رسول خدا(ص) فرمود: الله اکبر على اکمال الدین و اتمام النعمة و رضى الرب برسالتى وبالولایة لعلىّ من بعدى. و فرمود: هر کس من مولاى اویم پس(ازمن) على مولاى اوست، خدایا دوست بدار هرآن که وى را دوست دارد و دشمن دار آن که را با وى دشمنى ورزد و یارى فرما هر که را که یارى او کند.<ref>المسترشد؛ص119.</ref>

مؤید قول اهل بیت(ع) روایاتى است که در منابع سنى و شیعه، هر دو، آمده و حاکى از آن است که پیامبر(ص) سفرهایشان را همواره روز پنج شنبه آغاز مى فرمود و یا آنکه به ندرت در غیر پنج شنبه آغاز به سفر مى کرد؛ چنانکه بخارى<ref>صحیح بخاری؛ج4،ص6.</ref>وابو داوود در«سنن»<ref>سنن ابو داوود؛ج1،ص586.</ref>چنین نقل کرده اند.

روایت ابن سیدالناس در«عیون الاثر» نیز که سفر پیامبر از مدینه را روز پنج شنبه نقل کرده است بر این امر تصریح دارد.<ref>عیون الاثر؛ج2،ص341.</ref>

در«بحارالانوار» از «کافى» به سند مقبول از ابى عبدالله(ع) روایت شده که فرمود:

پیامبر(ص) هرگاه در تابستان از خانه خارج مى شدند، روز خروج ایشان پنج شنبه بود، و در سرماى زمستان هرگاه مى خواستند از سفر به خانه بازگردند روز جمعه وارد مى شدند.<ref>بحار الانوار؛ج16،ص272.</ref>

همچنین قول اهل بیت(ع) تأیید مى گردد به آنچه که برادران سنى از جابر نقل مى کنند که حرکت پیامبر(ص) چهار روز مانده به پایان ذو القعده بود، به طورى که در سیره ابن کثیر آمده است.<ref>سیرةالنبویة؛ج4،ص215.</ref>

روایت بخارى و بیشتر صحاح نیز که گفته اند از سفر پیامبر(ص) پنج روز مانده به پایان ذو القعده واقع شد ـ بدون تعیین آن روز ـ قول اهل بیت(ع) را تأیید مى کند.<ref>صحیح بخاری؛ج۲،ص۱۴۶و۱۸۴و۱۸۷.وج۴،ص۷.</ref> بخارى گفته است حضرت چهارشب از ذو الحجة گذشته وارد مکه شد.92

مؤیّدِ دیگر سخن اهل بیت(ع) این است که مدت حرکت پیامبر(ص) از مدینه تا مکه بیش از هشت روز نبود؛ با نظر به راهى که طى کرده و مسافتى که حدود چهارصد کیلومتر بوده و نظر به سرعت حرکت(به طورى که برخى مردم از خستگى پاها به حضرت شکوه کردند و ایشان به آنان آموخت که پاهاى خود را ببندند)، و با توجه به اینکه هیچ کس خبر از توقف پیامبر(ص) در راه مکه نداده است و نیز با ملاحظه روایات بازگشت حضرت با وجود توقف نسبتاً طولانى شان در غدیر. گذشته از این موارد، توجه به روایاتى که اتفاق دارند بر اینکه ورود پیامبر(ص) به مکه روز چهارم ذو الحجه بوده ـ همان گونه که در روایات اهل بیت(ع) و روایت بخارى ملاحظه گردید ـ همه و همه، تردیدى در سقوط این روایت که حضرت شش روز مانده به پایان ذو القعده ازمدینه خارج شد باقى نمى ماند؛ چنانکه در«عمدةالقارى»، «ارشاد السارى»، سخن ابن حزم و «حاشیه سیره حلبیه»93آمده است، زیرا طبق این روایت مدت حرکت حضرت ازمدینه به مکه ده روز خواهد شد.

به این ترتیب نادرستى قول مخالف روایت اهل بیت(ع) آشکار مى گردد، یعنى قولى که طرفداران آن بر روایت«پنج روز از ذو القعده مانده» تکیه کرده اند و تلاش نموده اند آن را با روز شنبه تطبیق دهند تا اول ذو الحجه را پنج شنبه قرار دهند و روز عرفه را با جمعه مصادف سازند تا سخن خلیفه عمر را به این وسایل تصدیق کنند، بلکه همان گونه که مى بینید اینان به اصطلاح کاسه داغتر از آش شده اند، زیرا چنانکه گذشت خلیفه عمر خود روز عرفه را روز پنج شنبه دانسته است. از کسانى که به روایت«شنبه» قائل شده اند؛ ابن سعد94، واقدى95، حاشیه سیره حلبیه96، تاریخ طبرى97و تاریخ ذهبى98ومانند اینان هستند.

بنابراین روایت( روایت خروج حضرت از مدینه در روز شنبه)، باقى مانده ذو القعده پنج روز بوده است؛ یعنى شنبه، یکشنبه، دوشنبه، سه شنبه، چهارشنبه، و اول ذو الحجه روز پنج شنبه بوده و روز عرفه با جمعه مصادف شده است، پس مدت حرکت از مدینه به مکه نُه روز شده، مگر آن که راوى، ذوالقعده را تمام(30روز) تصور کرده بعد معلوم گردیده که ناقص(29روز)است.

ابن کثیر از کسانى است که از این عقیده دفاع کرده اند. او در«سیره» مى گوید:

احمد از… از اُنس بن مالک انصارى نقل مى کند که گفت: رسول خدا ـ صلى الله علیه وسلم ـ چهار رکعت نماز ظهر را در مسجدش در مدینه خواند، سپس نماز عصر را به دو رکعت در ذوالحلیفه خواند، و بى تردید این در حجةالوداع بود. این روایت از این دو وجه منحصر به احمد است، و این دو وجه بر معیار صحیح استوار است.

این روایت بیقین خروج حضرت در روز جمعه را نفى مى کند. بنابراین ممکن نیست که خروج حضرت روز پنج شنبه بوده باشد ـ چنانکه ابن حزم گفته است ـ، زیرا خروج در روز بیست و چهارم ذو القعده بوده است، چرا که خلافى نیست در اینکه اول ذو الحجه روز پنج شنبه بوده است؛ زیرا به تواتر و اجماع ثابت گردیده که پیامبر(ع) روز جمعه در عرفات وقوف کرد و روز عرفه بى تردید نهم ذو الحجه است.

پس اگر خروج پیامبر روز پنج شنبه بیست و چهارم ذو القعده بوده، بیقین شش شب از ذو القعده باقى مانده: شبهاى جمعه، شنبه، یکشنبه، دوشنبه، سه شنبه، چهارشنبه. در حالى که ابن عباس، عایشه و جابر گفته اند پیامبر پنج روز مانده به پایان ذو القعده خارج شد.

همچنین غیر ممکن است که روز خروج جمعه بوده باشد، به دلیل حدیث انس. بنابراین متعین مى گردد که خروج پیامبر ـ علیه السلام ـ از مدینه روز شنبه بوده و راوى گمان برده که ماه ذو القعده تمام(30روز)است، اما برحسب اتفاق در آن سال ناقص(29روز) بوده و در روز چهارشنبه پایان یافته و هلال ذو الحجه در شب پنج شنبه ظاهر گردیده است.

مؤید این بیان روایت جابر است که خروج پیامبر از مدینه را پنج یا چهار روز مانده به پایان ذو القعده نقل کرده است. بر این فرض هیچ راه گریزى از این تقریب نبوده و هیچ گزیرى از آن نیست. 99

در کلام ابن کثیر عدم اطمینان به این فروض و تقدیرات نمایان است، زیرا بى تردید آن رأى مشکوک است، به دلیل تشکیک خود عمر، و تشکیک سفیان ثورى به روایت بخارى، و تشکیک نسایى و قطع ابن حزم به این که سفر پیامبر(ص)روز پنج شنبه بوده است.

همان طور که ملاحظه مى شود استدلال ایشان بر این که خروج پیامبر(ص) در روز پنج شنبه نبوده، مصادره به مطلوب است زیرا مى گوید:«از آنجا که به تواتر و اجماع ثابت گردیده که پیامبر ـ علیه السلام ـ روز جمعه در عرفه وقوف کرده…»، یعنى به خود نتیجه اى که درصدد اثبات آن بوده استدلال کرده است!.

همچنین وى براى اثبات این که سفر پیامبر(ص) روز جمعه آغاز نشده به روایت انس استدلال مى کند که مى گوید: پیامبر نماز ظهر و عصر خواندند و نه نماز جمعه، در حالى که این استدلالى است که قول او را رد و قول اهل بیت(ع) را تأیید مى کند، زیرا روایت حاکى از این است که پیامبر(ص) در عرفه نماز جمعه نخوانده. نیز در«سنن نسایى» از جابر نقل شده و ابوداوود هم از ابن عمر روایت کرده که پیامبر(ص) درعرفه نماز ظهر و عصر به جا آوردند، یعنى نماز جمعه نخواندند، پس چگونه روز عرفه مصادف با جمعه بوده است؟!

نتیجه این که بر نظریه نزول آیه اکمال دین در روز عرفه اشکالات فراوانى وارد مى شود که پژوهشگر منصف را به تأمل و توقف در آن وا مى دارد. از جمله این اشکالات احتمال وجود خلل در تاریخ ذکر شده در روایات مورد استناد این نظریه است، و این خلل موجب خلل در اصل آنها خواهد بود. به این ترتیب نظریه اهل بیت(ع) در مورد سبب نزول این آیه بدون معارض باقى مى ماند، زیرا معارضى که توان به معارضه برخاستن ندارد، همچون عدم آن است.

در پایان یادآور مى شویم که آنچه نزد همه مسلمانان مورد اتفاق است این است که روز نزول آیه اکمال دین، عید بزرگ الهى است، بلکه از اهل بیت(ع) نقل شده است که این روز به طور کلى بزرگترین اعیاد است. دلیل آن نیز روشن است؛ زیرا عید هفتگى مسلمانان با نماز جمعه ارتباط دارد و عید فطر با عبادت روزه مرتبط است و عید اضحى با عبادت حج در ارتباط است، اما این عید با اتمام نعمت اسلام بتمامى(که نماز جمعه، صوم و حج بخشى از آن است) ارتباط دارد. اتمام نعمت در نظر برادران اهل سنت به نفس تنزیل دین و کامل کردن آن تحقق یافته است، و در نظر ما هم به این، و هم به نعمت حل مسئله رهبرى از سوى خدا و جاودانه ساختن پیامبر(ص) با قرار دادن نظام امامت در عترت پس از او.

اینک آیا برادران ما، عالمان اهل سنت، دعوت ما را مى پذیرند که به تحقیق در فقهِ این عید مظلوم و در نهان نگاه داشته شده بپردازیم و آن را به حیات همه مسلمانان، به نحوى که با فقه مذهبشان سازگار است، بازگردانیم؟

آنچه باقى ماند بخش سوم بحث ماست که درباره سبب نزول آیه تبلیغ(یا ایها الرسول بلّغ ما انزل الیک…) و تفسیر آن است. امید توفیق انجام آن را در فرصتهاى بعدى داریم.

اشاره به این حدیث است که اهل سنت به پیامبر(ص) نسبت مى دهند: اصحابى کالنجوم بایّهم اقتدیهم اهتدیتم، مترجم.

[[رده:قرآن و غدیر]]