مقابله نسخه های خطبه غدیر
۱۰۳. مقابله نسخه هاى خطبه غدير[۱]
يكى از روش هاى تحقيقى مقابله متون با يک ديگر و مشخص شدن تفاوت ها و زيادتى و نقصان است. در مورد مقابله نسخه هاى خطبه غدير دو نكته قابل توجه است:
۱ - مقابله نسخه هاى خطبه غدير
ارزش متن مقابله شده خطبه غدير را جهات زير روشن مى كند:
احاديثِ منقول از پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام و اصحاب آنان، مسير چهارده قرن را پيموده تا به دست ما رسيده است. گذرگاه ها و تنگناهاى سختى از قبيل تقيه، مساعد نبودن شرائط فرهنگى و اقتصادى شيعه، نبودن چاپ و عدم امكان رعايت اصول فنى در نسخه بردارى، اشتباهات كتابتى ناسخين و عوامل ديگرى از اين قبيل باعث اختلاف نسخه ها در يک روايت معين شده است.
لذا مقابله و تطبيق نسخه هاى يک كتاب، و يا مقابله متن يک حديث كه در چند كتاب مختلف روايت شده، بسيارى از مشكلاتِ مربوط به متون را حل مى كند، و هر نسخه ابهام و مشكلى را كه در نسخه ديگر وجود داشته بر طرف مى سازد و بدين ترتيب متن منقح و كامل به دست مى آيد.
در مورد «خطبه غدير» سه جهت مهم، لزوم مقابله را مؤكدتر مى نمايد:
الف. اهميتِ خود خطبه به عنوان يک حديث سرنوشت ساز و لزوم توجه خاص امت به اين منشور دائمى، كه وظيفه به دست آوردن متن منقح آن را سنگين تر مى كند.
ب. طولانى بودن متن، كه طبعاً در متون طولانى موارد مبهم و مشكل در الفاظ و معانى بيشتر است و از طريق مقابله حل مى شود.
ج. سماعى بودن حديث، يعنى حديث به صورت املاء نبوده است كه راوى بتواند آن را با حوصله بنويسد، بلكه در هنگام سخنرانىِ حضرت آن را به خاطر سپرده و بعد نقل كرده است، و طبعاً موارد زياده و نقيصه در چنين مواردى بيشتر مى شود، و از طريق مقابله است كه كلمه ها و جمله هاى افتاده به جاى خود باز مى گردد.
۲ - نتايج مقابله خطبه غدير
پس از مقابله، ارزش نسخه ها و روايت ها نسبت به يكديگر معلوم مى شود و درجه علمى هر يک را به راحتى مى توان تشخيص داد.
مقابله خطبه غدير در نسخه هاى مختلف نتايج زير را نشان داده است:
الف. هر سه روايت توافق كلى دارند. روايت امام باقر عليه السلام و روايت حذيفه و روايت زيد بن ارقم در متن خطبه به طور كلى توافق دارند، به جز موارد مربوط به اختلاف كلمات و عبارات كه در هر حديثى يک امر عادى است.
اين تطابق از نظر علمى با توجه به طولانى بودن حديث بسيار مهم است، به خصوص با در نظر گرفتن اين نكته كه امام باقر عليه السلام از طريق علم الهى و غيبى خطبه را نقل فرموده اند و شخصاً در غدير حاضر نبوده اند در حالى كه حذيفه و زيد بن ارقم از شاهدان و حاضران واقعه غدير بوده اند. اضافه بر آن كه حذيفه و زيد بن ارقم از راويان مورد اعتماد عامه نيز هستند.
ب. هر سه روايت مؤيد و مكمل يك ديگرند، به اين معنى كه در مقابله نسخه ها كلمه يا جمله اى در نسخه اى از روايت امام باقر عليه السلام وجود دارد و در نسخه ديگر وجود ندارد، و همان كلمه يا جمله در روايات زيد بن ارقم و حذيفه نيز در روايتى وجود دارد و در روايتى وجود ندارد. اين حاكى از قصور يا اشتباه راويان و ناسخين است و نشان مى دهد كه اصل هر سه روايت در حد بالايى بر يک ديگر منطبق بوده است.
ج. در دو يا سه مورد كه به مسئله تولى و تبرى مربوط مى شود، جمله مزبور در بعضى نسخه ها از هر سه روايت به صورت كنايه آمده و يا حذف شده است، و اين حاكى از شرائط خاص تقيه در راويان خطبه است. نمونه آن مسئله «اصحاب صحيفه»و نام اولين بيعت كنندگان است كه در بعضى نُسخ صراحتاً نيامده است.
د. در روايتِ كتاب «الاقبال» سيد ابن طاووس، و نيز كتاب «الصراط المستقيم» علامه بياضى نوعى تلخيص مشهود است كه يا مؤلف در مقام اختصار بوده و يا راوى اصل، آن را مختصر نموده است. به هر حال، مقدار موجود از متن در اين دو كتاب نيز مقابله شده و موارد اختلاف نسخه در آن ها با ذكر نام اين دو كتاب در پاورقى ها ذكر خواهد شد.
ه . روايت كتاب «روضة الواعظين» در بسيارى از موارد با كتاب «التحصين» مشابهت دارد، و در موارد خاصى با ساير نُسَخ فرق دارد.
و. روايت كتاب «نهج الايمان» در بسيارى از موارد با كتاب «العُدَد القويّة» مشابهت دارد و در مواردى مشكلات عبارات را حل كرده است.
ز. روايت كتاب «التحصين» دو صفحه از آخر حديث ناقص است كه در پاورقىِ متن كامل به محل آن اشاره شده است.
ح. روايت كتاب «اليقين» در مواردى زياده دارد، و در مواردى نيز جمله بندىِ آن با روايت هاى ديگر فرق دارد.
پانویس
- ↑ اسرار غدير: ص ۱۲۳ ،۱۲۴.