منطقه کُراع الغَمیم

بررسی مکانی وجغرافیایی غدیر از دیر باز مورد تحقیق و بررسی عالمان ودانشمندان بوده وهست وکتاب ها ومقالاتی در همین زمینه تألیف گردیده،که در این مقاله به بعضی از آنها اشاره شده است. همچنین محل وشأن نزول بعضی از آیات مهمّه مثل: آیه اکمال یا ابلاغ و... لذا در این مقاله به بررسی این موضوع پر داخته شده است.

معنای کُراع الغَمیم

«کُراع »به معنی پایان مسیل وانتهای مسیر آب است،و«غَمیم»نام منطقه ای بین مکه ومدینه بوده که غدیرخم در آن واقع شده  ومعروف به سرزمین ابرهاست.

«کُراع» به معنای گوشه چیزی است و وقتی با اسم «الأرض» ترکیب شود، معنای «ناحیه» و «بخش» به خود می‌‌گیرد.

یاقوت حموی در توصیف کراع الغمیم آن را موضعی در ناحیه حجاز بین مکه و مدینه برشمرده و در ادامه، از یک سو از آن به عنوان وادی‌ای یاد کرده روبروی عُسفان و در ۸ میلی آن و از سوی دیگر، این کراع را کوهی معرفی کرده به رنگ سیاه در گوشه حره‌ای که به سمتش کشیده شده است.

«کُراع»:کغُراب موضع علی ثلاثه أمیال من عُسفان ذکره الفیروزآبادی....«بر وزن غُراب: مکانی در سه مایلی عُسفان است که فیروز آبادی آن را ذکر کرده است.

الغَمِيم: بفتح الغين، وكسر الميم، ثم ياء مثناة من تحت، وميم: مكان كان يعرف بكراع الغَمِيم، وهو نعف منقاد من حرة ضجنان يغشاه الرمل، ولذا فقد سمي اليوم برقاء الغميم، والبرقاء والأبرق: مرتفع تختلط فيه الحجارة بالرمل.

تبعد برقاء الغميم أو كراع الغميم "٦٤" كيلاً من مكة على طريق المدينة، يراها من يسير على هذا الطريق يمينه. وتبعد عن عسفان "١٦" كيلاً، في طريق مكة.

در برخی از منابع متأخر، آن را بخشی از حره ضجنان دانسته، جایگاه آن را در شانزده کیلومتری جنوب عُسفان بر سر راه مکه و در ۶۴ کیلومتری مکه از طریق جاده مدینه و مکه عنوان کرده‌اند این مکان که امروزه به «بَرقاء الغمیم» معروف است، همراه با «الابرق» و «البرقه» ارتفاعاتی پوشیده از سنگ و ریگ مخلوط به هم هستند.

غَمیم:کسی که دائم الحزن وغمناک است،به سرزمینی که رنگ روشنائی(خورشید) را به خود نبیند غمیم گفته شده است(کنایه از اینکه همیشه ابری است).

کراع الغمیم در تاریخ اسلام

همان طور که گفته شد نام منطقه ایی است که غدیر خم در آن واقع شده ودر کتاب های تاریخی وجغرافیایی از آن  نام برده شده است این مکان (کراع الغمیم) در مسیر مکه به سوی جحفه درمیان راه غدیر قرار گرفته است و وقایعی مهم  در آن طی سال های بعد از هجرت نبی اکرم صلی الله علیه وآله وسلم اتفاق افتاده است که از جمله آنها می توان به این موارد اشاره نمود:

۱-درسال اول هجرت اقامت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در کراع الغمیم بوده که هنگام هجرت از مکه به مدینه رخ داده ومنجر به مسلمان شدن مردم آن منطقه گردیده است.

۲-در سال ششم هجرت جریان غزوه بنی لحیان در این مکان اتفاق افتاده است.

۳-در سال هشتم هنگامى که پیامبرصلى الله علیه وآله براى فتح «مکّه» حرکت فرمود  «ماه مبارک رمضان» بود، جمعیت زیادى با حضرت بودند، گروهى سواره و گروهى پیاده، وقتى به منزلگاه «کراع الغمیم» رسید، دستور داد ظرف آبى آوردند و روزه خود را افطار کرد، همراهان نیز افطار کردند، ولى عجب این که، جمعى از آنها بر پیامبرصلى الله علیه وآله پیشى گرفتند، و حاضر به افطار نشدند، و بر روزه خود باقى ماندند، پیامبر، آنها را «عصاة» یعنى «جمعیت گنهکاران» نامید.

۴-در سال دهم هجری سالی که پیامبر آخرین حج خود را با مسلمانان سپری نمودند اتفاقات مهمی صورت پذیرفته،  پیامبرصلی الله علیه وآله در راه آمدن به سوی حج از ذو الحلیفه  احرام خود را بستند و مردم نیز با ایشان  احرام بستند ،پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم از فاصله یک میلی که در بیداء است و مکه و مدینه را به هم متصل می کند لبیک را شروع کردند تا اینکه به منطقه کراع الغمیم رسیدند .ودر راه برگشت هم از این منطقه عبور نمودند.

کراع الغَمیم وآیه ابلاغ

در همان سال دهم هجری همچنان که قافله حجاج  پیش می‌رفت، در اولین منزل به نام «ضجنان» در 25 مایلی مکه جبرئیل نازل شد و دستور اعلان ولایت را برای پیامبرصلی الله علیه وآله آورد، در حالی که هنوز ضمانت حفظ از شر مردم را نیاورده بود.

قافله با عبور از «مَرُّ الظَّهْران» به سوی «عُسْفان» پیش می‌رفت. با رسیدن ظهر نماز ظهر و عصر خوانده شد، ولی بنای پیامبرصلی الله علیه وآله سرعت در حرکت و توقف کمتر برای رسیدن هر چه زودتر به غدیر بود.

آن شب جبرئیل بار دیگر نازل شد و دستور اعلان ولایت را آورد، ولی همچنان ضمانت حفظ را نیاورده بود. پیامبرصلی الله علیه وآله که می‌دانست این دستور فوری نیست و در جستجوی موقعیت مناسبی بود فرمود: «ای جبرئیل، از اصحابم می‌ترسم که با من مخالفت کنند»، و بار دیگر تقاضای حفظ نمود.

روز شانزدهم ذی الحجة همچنان قافله در مسیر خود به سمت غدیر در حرکت بود و وحی الهی پی در پی غدیر را پشتیبانی می‌کرد تا در «عُسفان» توقف کردند. در آنجا جبرئیل بار دیگر نازل شد و اولین نشانه‌های حفظ الهی را طی آیات ۹۵- ۹۲ سوره حجر برای پیامبرصلی الله علیه وآله آورد:

فَوَرَبِّكَ لَنَسْأَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ ﴿٩٢﴾عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿٩٣﴾فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ ﴿٩٤﴾إِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ ﴿٩٥﴾ :

قسم به پروردگارت از همه آنان درباره آنچه انجام می‌دهند سؤال خواهیم کرد. پس آنچه به تو امر شده ابلاغ کن و از مشرکین اعراض نما. ما تو را از شر مسخره کنندگان حفظ می‌کنیم.

با نازل شدن این آیات پیامبرصلی الله علیه وآله دستور حرکت داد و سرعت کاروان را بیشتر نمود تا هر چه زودتر خود را برای اعلان ولایت به «غدیر خم» برساند.

روز هفدهم ذی الحجة کاروان پیامبرصلی الله علیه وآله به «وادی قُدَید» رسید که تا غدیر کمتر از یک روز دیگر فاصله داشت.

شب هیجدهم ذی الحجة کاروان لحظه به لحظه به غدیر خم نزدیک ونزدیکتر می‌شد. اینک غدیر خم در فاصله ۱۸۵ کیلومتری مکه، با برکه آب و چشمه‌سار و پنج درخت کهنسالش در انتظار کاروان عظیم حجاج بود. مقصدی که از مکه تعیین شده و مردم از وعده‌گاهشان و برنامه‌ای که در انتظارشان بود به خوبی خبر داشتند.

تحرکات مخرب منافقین وارد مرحله جدی شده و اوضاع نشان می‌داد که با حضور آن اکثریت مغشوش با افکار جاهلی، اجرای برنامه از پیش تعیین شده غدیر به آسانی ممکن نخواهد بود. از یک سو مردمِ ظاهربین فوراً دهان به حسادت باز خواهند کرد که پسر عمویش و خاندان خود را بر ما مسلط می‌کند. از سوی دیگر منافقین آشوب بپا خواهند کرد و مجلس سخنرانی را بر هم خواهند ریخت و حتی ممکن است قصد جان پیامبر و امیرالمؤمنین‌ علیهما السلام را بنمایند.

هم خداوند علم به بُحرانی بودن موقعیت داشت و هم پیامبرصلی الله علیه وآله به عنوان مجری امر خدا به شدت نگران آن بود، و هم مؤمنین از اعلام ولایت در چنان شرایطی واهمه داشتند، و هم منافقین جو حاکم را زیر نظر گرفته بودند و صدها توطئه در سر می‌پروراندند. در چنین شرایطی، پروردگار جهان می‌خواست با یَدِ قدرت خود نشان دهد که اگر او اراده کند همه مقهور اویند.

در چنین شرایطی آیه‌ای از قرآن نازل شد که در عین اختصار همه جوانب غدیر را در بر داشت، و تابلوی درخشنده غدیر در متن قرآن شد. این آیه همه نگرانی‌ها را برطرف کرد و خبر قطعی از اراده پروردگار و ضمانت حفظ از هر خطر و توطئه‌ای را آورد.(آیه ۶۷ مائده):

يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ ﴿٦٧﴾

با بررسی روایات مربوطه به نزول آیه ابلاغ شکی نیست که اولاٌ این آیه قبل از مراسم غدیر نازل شده،وثانیاٌحداقل سه مرتبه جبرئیل بر وجود مقدس ومنور حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی صلی الله علیه وآله نازل شد ودستور ابلاغ مسئله ولایت را از جانب پروردگار به ایشان رسانده است.

اما نزولش در بین راه وآن هم در کراع الغَمیم را شخصی به نام آقای حسین نصر مفسر شیعی در تفسیرش گزارش کرده‌است و بنا بر گزارش او، بعضی از مفسران سنی مذهب بر این باورند که پیامبرصلی الله علیه وآله این آیه را چند روز پیش از واقعه غدیرخم در خطبه وداع خوانده‌ بودند.

روایتی هم در همین موضوع(نزول آیه ابلاغ  در کراع الغَمیم) از امام صادق  علیه السلام در کشف الیقین نقل شده است؛

«شف، كشف اليقين مِنْ كِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي الثَّلْجِ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرٌ الصَّادِقُ ع‏ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى نَبِيِّهِ ص بِكُرَاعِ الْغَمِيمِ‏ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ‏ فِي عَلِيٍ‏ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ‏ فَذَكَرَ قِيَامَ رَسُولِ اللَّهِ بِالْوَلَايَةِ بِغَدِيرِ خُمٍّ قَالَ وَ نَزَلَ جَبْرَئِيلُ بِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً بِعَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ‏ فِي هَذَا الْيَوْمِ أَكْمَلَ لَكُمْ مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ دِينَكُمْ وَ أَتَمَّ عَلَيْكُمْ نِعْمَتَهُ وَ رَضِيَ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِيناً فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِيعُوا تَفُوزُوا وَ تَغْنَمُوا».

از کتاب محمّد بن ابی الثلج با اسناد خود گوید: ابو عبدالله جعفر صادق علیه السّلام فرمود: خدای عزّوجل در «کراع الغَمیم» آیه: يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ را درباره علی علیه السلام نازل فرمود، سپس فرمود: وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ . سپس ماجرای منصوب کردن علی علیه السّلام را به ولایت در غدیرخُم نقل نموده وفرمودند: جبرئیل با قول خدای عزّوجل نازل گردید که الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً به علی امیرالمؤمنین .یعنی ای جماعت مهاجرین و انصار، در این روز خداوند دین شما را برایتان (با ولایت علی علیه السّلام) کامل فرمود و نعمتش را بر شما تمام کرد و راضی گشت که اسلام دین شما باشد، پس به سخنش گوش فرا دهید و از وی اطاعت کنید تا ظفر یابید و غنیمت به دست آورید.

توطئه منافقین در کراع الغمیم

منافقین که به فکر جدا شدن از کاروان بودند، به فکر نقشه‌ای افتادند؛ ابوبکر و عمر و گروهی از همدستانشان با رسیدن به «کُراع الْغَمِیم» - که غدیر در آن واقع شده بود - بر سرعت حرکت خود افزودند و پیشاپیش قافله حرکت کردند و از غدیر عبور کرده و تا نزدیکی‌های جحفه پیش رفتند!!

هدف از این کار آن بود که قافله را هم به دنبال خود بکشانند و وقتی عده‌ای از آن جمعیت عظیم از غدیر عبور کردند دیگر بازگرداندن شتران با بارهای سنگین کار ساده‌ای نخواهد بود. اینجاست که عملاً برنامه منتفی خواهد شد و پیامبرصلی الله علیه وآله نیز ترجیح خواهند داد در پی قافله راه را ادامه دهند!

از این اقدام منافقانه پیامبرصلی الله علیه وآله اطلاع داشتند، اکنون ساعتی به ظهر بیشتر نمانده و کاروان در انتظار دستوری از سوی پیامبرصلی الله علیه وآله بود. حضرت مسیر خود را از کراع الغمیم به سمت راست جاده و به سوی غدیر تغییر داده و به عنوان نقطه آغاز مراسم غدیر فرمودند:

«...يُنَادِي أَيُّهَا النَّاسُ أَجِيبُوا دَاعِيَ اللَّهِ أَنَا رَسُولُ اللَّه‏...»

ای مردم، دعوت کننده خدا را اجابت کنید که من پیام آور خدایم.

اين کنايه از آن بود که هنگام ابلاغ پيام مهمي فرا رسيده است. لحظاتی نگذشته بود که برکه زیبای غدیر با درختان کهنسالش از دور نمایان شد. آنگاه فرمودند:«ِ أَنِيخُوا نَاقَتِي فَوَ اللَّهِ مَا أَبْرَحُ مِنْ هَذَا الْمَكَانِ حَتَّى أُبَلِّغَ رِسَالَةَ رَبِّي‏»: «اینجا شتر مرا بخوابانید، که از این مکان حرکت نخواهم کرد تا رسالت پروردگارم را ابلاغ نمایم».

آن حضرت همزمان با این اعلان فوراً افرادی را مأمور کرده تا مواظب پراکندگی کاروان باشند. از یک سو فرمان دادند تا منادی ندا کند: «همه مردم متوقف شوند، و آنان که پیشتر رفته‌اند باز گردند، و آنان که پشت سر هستند خود را برسانند» تا آهسته آهسته همه جمعیت در محل از پیش تعیین شده جمع گردند. همزمان با این اعلام گروهی را فرستادند تا پیش رفته‌گان را باز گردانند و به آنان درباره باز گرداندن ابوبکر و عمر به طور خاص سفارش کردند.

مأموران به سرعت تاختند و آن گروه را که به سرکردگی ابوبکر و عمر تا نزدیکی‌های جحفه پیش رفته بودند به سمت غدیر بازگرداندند و پیامبرصلی الله علیه وآله آن دو نفر را به شدت مورد مؤاخذه قرار دادند. این گونه بود که نقشه منافقین با آنکه اجرا شد، ولی با اقدام به موقع پیامبرصلی اللّه علیه وآله خنثی گردید.

پس از اين دستور همه ي مَرکب­ها متوقف شدند، و کساني که پيشتر رفته بودند بازگشتند و همه ي مردم در منطقه ي غدير پياده شدند و هر يک براي خود جايي پيدا کردند و کم کم آرام گرفتند. اينک صحرا براي اولين بار شاهد تجمع عظيم بشري بود تا خاتم الانبیاء سخنرانی تاریخی وآخرین خطابه رسمی خود را برای جهانیان در غدیر خم آغاز کنندو ولایت امیر المومنین علی ابن ابی طالب علیه السلام را اعلان نموده وبه همه برسانند.

منابع

• بحار الانوار؛مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏,۱۱۱۰ق،‏ بيروت‏:دار إحياء التراث العربي‏، دوم‏،۱۴۰۳ ق.‏

• تاريخ الرسل والملوك، وصلة، تاريخ الطبري؛ابوجعفر محمد بن جرير يزيد الطبري، ۳۱۰هـ،بيروت:دار التراث ،الثانية ،۱۳۸۷هـ .

• حجةالوداع؛ جعفر سبحاني تبريزي، ۱۳۰۸ش،تهران: مشعر،۱۳۸۷ش.

• السیرة النبویةلابن هشام؛عبد الملك بن هشام بن أيوب الحميري المعافري، أبو محمد، جمال الدين، ۲۱۳هـ،المحقق: طه عبد الرءوف سعد،شركة الطباعة الفنية المتحدة.

• الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی الله علیه وآله وسلم؛ سید جعفر مرتضی عاملی،ایران:موسسه علمی فرهنگی دار الحديث، ۱۴۲۶ ق-۱۳۸۵ش.

• ضیاءالعالمین؛مولی ابوالحسن بن محمد طاهر شریف عاملی فتونی،م ۱۰۷۰ـ ۱۱۳۸ق.

• الطرائف في معرفة مذاهب الطوائف؛‏ابن طاووس، على بن موسى‏،م۶۶۴ ق‏،تحقیق: عاشور، على‏، ايران: قم‏،خيام‏، اول‏،۱۴۰۰ ق‏.

• عمدةُ عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار؛حافظ یحیی بن الحسن الاسدی الحلی المعروف بابن البطریق،۵۳۳-۶۰۰ ق،قم المشرفه:موسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین .

• عوالم العلوم؛ عبد الله بن نور الله‏ بحرانى اصفهانى‏، م قرن ۱۲، تحقیق: محمد باقر موحد ابطحى اصفهانى‏، قم: مؤسسة الإمام المهدى علیه السلام، دوم، ۱۳۸۲ ش.

• مناقب امیر المومنین علی ابن ابیطالب؛ابو الحسن علی ابن محمد بن طیب معروف بابن مغازلی،م ۴۸۳ق، ایران-تهران:دار الاضواء بیروت، ۱۴۰۳ه-۱۹۸۳م.

• كشف اليقين في فضائل أمير المؤمنين عليه السلام‏؛ حسن بن يوسف بن مطهرحلی،م۷۲۶ ق‏،محقق: درگاهى، حسين‏ ،تهران‏:وزارت ارشاد،اول،۱۴۱۱ ق‏.

• معجم البلدان؛ ياقوت حموى، ياقوت بن عبد الله‏،‏م ۶۲۶ ق، بيروت‏:دار صادر.

• معجم الْمَعَالِمِ الْجُغْرَافِيَّةِ فِي السِّيرَةِ النَّبَوِيَّةِ؛عاتق بن غيث بن زوير بن زاير بن حمود بن عطية بن صالح البلادي الحربي،م۱۴۳۱هـ، مكة المكرمة:دار مكة للنشر والتوزيع، الأولى، ۱۴۰۲ هـ - ۱۹۸۲ م.

• معجم ما استعجم من أسماء البلاد و المواضع‏؛بكرى، عبد الله بن عبد العزيز،م۴۸۷ ق‏،محقق و مصحح: سقا، مصطفى‏.