اللهم وال من والاه... (حديث)

عبارت «اللهم وال من والاه...» در ادامه حديث غدير

يكى از شبهاتى كه در مورد حديث غدير مطرح شده اين است كه: عبارت «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» در ادامه حديث غدير نيامده و آن را علما يا برخى مردمان و يا دروغگويانى در كوفه افزوده ‏اند و جعلى است!

در «الكامل فى ضعفاء الرجال» ابن ‏عدى (م 365 ق) آمده است: شيخ گفته كه دروغگويشان از «شريک» راوى اين عبارت زيادى را افزودند: اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه.

الكامل فى ضعفاء الرجال: ج 3 ص 80 : به خدا نمى ‏دانم انتساب به «شريک» چقدر درست است! چرا ابن‏ عدى در كتاب «الكامل» نام دروغگويان را كه در حديث «شريک» عبارتى افزودند نياورده است.

شريک بن عبدالله كوفى (م 178 ق) به تعبير حافظ ذهبى در كتاب سير اعلام النبلاء: ج 8 ص 200: از فقهاى بزرگ بود. الميزان: ج 2 ص 270 درباره وى نوشته است: حافظ صادق و يكى از بزرگان است.

ذهبى از ابوداوود رهاوى نقل مى‏ كند كه شنيد شريک گفت: على ‏عليه السلام برترين بشر است. هر كس از پيروى و فرمان وى سرباز زند كافر گشته است. محمد بن عثمان بن ابى‏ شيبه از على بن حكم آورده است: مى ‏گويند تو شكّاكى! پاسخ داد: اى احمق ! چگونه شكّاكم در حالى كه دوست مى‏ داشتم همراه على ‏عليه السلام بودم و دستم را با شمشيرم از خون مخالفان رنگين مى‏كردم. به ابن‏عدى بايد گفت: نقل عبارت «اللهم وال من والاه...» مختص شريک نيست، بلكه ابوهريره نقل كرده است. در تاريخ مدينة دمشق: ج 45 ص 175 آمده است: ابوعبدالله خلال، از ابراهيم بن منصور، از ابوبكر بن مقرى، از ابويعلى،  در تاريخ دمشق ابن‏ عساكر (م 571 ق) از داوود اودى، از پدرش، از ابوهريره نقل كرده كه پيامبرخدا صلى الله عليه وآله فرمود: هر كس من مولاى اويم، اين على ‏عليه السلام مولاى او است. گفت: دروغگويان در كوفه افزودند: دوست بدار كسى كه على‏ عليه السلام را دوست دارد، و دشمن بدار هر كس كه او را دشمن دارد.

در اينجا به پاسخ اين شبهه مى‏ پردازيم، تا مقدار صحت كلام منكران را بدانيم. كسانى كه مى‏ دانيم براى چه مى ‏خواهند ذيل روايات را تكذيب و انكار كنند. تنها هدف اين كار توجيه كارهاى بعضى از اصحاب پيامبرصلى الله عليه و آله است؛ كه بر روى امام على‏ عليه السلام در جمل و يا در صفين شمشير كشيدند. امامى كه جنگ با او جنگ با پيامبرصلى الله عليه وآله است:

نمونه ‏هايى از حديث «اللهم وال من والاه...»

از تمامى مطالبى كه خواهيم گفت، براى پژوهندگان روشن خواهد شد كه قسمت دوم حديث غدير گفته كسى يا عبارت مردم يا عالمان و دروغگويان نيست. بلكه فرمايش رسول ‏الله‏ صلى الله عليه وآله است كه نزديک به چهارصد شخص -  برحسب پژوهش ما -  از بزرگان محدث و راوى و دارندگان سنن و صحاح و كتب معتبر نزد مسلمانان روايت كرده ‏اند.

ابتدا نمونه ‏هايى از حديث شريف كه در بر دارنده عبارت «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» است اشاره مى‏ كنيم:

يک

زيد بن ارقم مى‏ گويد: وقتى رسول ‏الله ‏صلى الله عليه وآله از حجة الوداع بر مى‏ گشت، به غدير خم آمده و زير درختان بزرگنشست، و آنجا را جارو كردند.

حضرت فرمود: گويا به سراى آخرت دعوت شده و بايد لبيک گويم. ميانتان دو چيز گرانبها به جا گذاشتم كه يكى از ديگرى بزرگ‏تر است: كتاب خدا و عترتم (اهل ‏بيتم ‏عليهم السلام).

دقت كنيد در نبودم چگونه با آنها برخورد مى‏ كنيد. آن دو از هم جدا نمى ‏شوند تا كنار حوض كوثر نزدم آيند.

سپس افزود: خدا مولاى من و من ولىّ هر مؤمنى هستم. سپس دست على‏ عليه السلام را گرفت و فرمود: هر كس وليش هستم اين على‏ عليه السلام ولى او است. خدايا، هر كس وى را دوست بدارد دوست بدار، و دشمن كسى باش كه دشمنش بدارد. به يزيد گفتم: از رسول ‏خدا صلى الله عليه وآله شنيدى؟ گفت: هر كس زير درختان بود، به چشم ديد و به گوش شنيد.

دو

زيد بن يثيع مى‏ گويد: على‏ عليه السلام در ميدان كوفه مردم را سوگند داد: هر كس روز غدير از رسول ‏الله‏ صلى الله عليه وآله شنيد، برخيزد. از سمتى كه سعيد بود شش تن برخاستند. از سمت زيد نيز شش نفر برخاستند و گواهى دادند كه شنيدند رسول ‏الله ‏صلى الله عليه وآله روز غدير خم رو به على‏ عليه السلام كرد و از مردم پرسيد: آيا خدا از مؤمنان به خودشان سزاوارتر نيستم؟ گفتند: بلى. فرمود: خدايا، هر كس كه من مولايش هستم على ‏عليه السلام مولايش است. خدايا، دوست بدار هر كس او را دوست دارد، و دشمن بدار هر كس با وى دشمنى كند.

سه

ابن ‏عساكر، از ابوالقاسم زاهر بن طاهر، از ابوسعيد جنزرودى، از سيد ابوالحسن محمد بن على، از احمد بن مهدى، از پدرش، از على بن موسى الرضا، از پدرش جعفر صادق، از پدرش على بن حسين، از پدرش، از جدش على بن ابى‏ طالب‏ عليهم السلام كه رسول ‏الله ‏صلى الله عليه وآله فرمود: هر كس من مولايش هستم على‏ عليه السلام مولايش است. خدايا، دوست بدار هر كس او را دوست دارد، و دشمن بدار هر كس با وى دشمن باشد. يارى كن هر كس ياريش دهد، و هر كس وى را تنها بگذارد يارى  مده!

چهار

ابوعبدالله شامى مى‏گويد: كنار زيد بن ارقم نشسته بودم كه در مجلس بنى‏ ارقم بود. مردى از قبيله مراد سوار بر استر نزدش آمد و پرسيد: ميان قوم، زيد حضور دارد؟ مردم گفتند: آرى، اين زيد است. پرسيد: به خدايى سوگندت مى‏ دهم كه معبودى جز او نيست، آيا شنيدى رسول‏ الله‏ صلى الله عليه وآله بفرمايد: هر كس مولايش هستم على‏ عليه السلام مولايش است. خدايا، دوست بدار هر كس او را دوست دارد، و دشمن بدار هر كس وى را دشمن بدارد؟ گفت: آرى.

پنج

زيد بن ارقم مى ‏گويد: روز غدير خم رسول ‏الله ‏صلى الله عليه وآله برايمان سخنرانى كرد و فرمود: هر كس مولايش هستم على‏ عليه السلام مولايش است. خدايا، دوست بدار هر كس او را دوست دارد، و دشمن بدار با كسى كه با وى دشمن باشد.

شش

ميمون ابى‏ عبدالله مى‏ گويد: شنيدم زيد بن ارقم گفت: همراه رسول ‏الله ‏صلى الله عليه وآله در وادى كه به آن «خمّ» مى ‏گفتند فرود آمديم. دستور نماز به ما داد. در گرماى سخت نماز گزارديم. برايمان سخنرانى كرد. با كشيدن پارچه‏ اى روى درختى كه از تابش خورشيد زرد گشته بود براى ايشان سايبان درست شد. پس فرمود: آيا نمى‏ دانيد و گواهى نمى‏ دهيد من نسبت به هر مؤمن از خود وى سزاوارترم؟ گفتند: آرى چنين است. فرمود: پس هر كس من مولايش هستم على‏ عليه السلام مولايش است. خدايا، دشمن كسى باش كه با او دشمنى كند، و دوست بدار هر كس وى را دوست بدارد.

هفت

براء بن عازب مى‏گويد: همراه رسول‏ الله ‏صلى الله عليه وآله بيرون آمديم تا در غدير خم فرود آمديم. منادى فرستاده شد تا ندا سر دهد. وقتى جمع شديم فرمود: آيا از خودتان به شما سزاوارتر نيستم؟ عرض كرديم: آرى اى رسول‏خدا. فرمود: آيا از پدرانتان به شما سزاوارتر نيستم؟ گفتيم: آرى اى رسول ‏الله. فرمود: آيا از خودتان به شما سزاوارتر نيستم، نيستم، نيستم...؟ عرض كرديم: بلى اى رسول‏ خدا. فرمود: هر كه مولايش منم پس از من مولايش على‏ عليه السلام است. خدايا، هر كس وى را دوست بدارد دوست بدار، و با هر كس دشمنش باشد دشمن باش.

هشت

نسانى، از ابوداوود، از عمران بن ابان، از شرى، از ابواسحاق، از زيد بن يثبغ نقل مى‏كند: شنيدم على  بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام بر منبر كوفه فرمود:

به خدا سوگندتان مى‏ دهم هر كسى -  مقصودش اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله بود -  شنيد روز غدير خم رسول ‏الله ‏صلى الله عليه وآله فرمود: هر كس من مولايش هستم على ‏عليه السلام مولاى او است. خدايا، دوست بدار هر كس وى را دوست دارد، و دشمن كسى باش كه دشمنش باشد، برخيزد. شش نفر از جانب ديگر منبر برخاستند و گواهى دادند كه شنيدند رسول‏ الله ‏صلى الله عليه وآله آن فرمايش را فرمود.

اين چند مورد نمونه‏ هايى اندک از رواياتى بود كه در آنها عبارت «اللهم وال من والاه...»: خدايا، دوست بدار هر كس على‏ عليه السلام را دوست دارد، و دشمن كسى باش كه با وى دشمن است، آمده است.

نه

حافظ ابن‏ عساكر از عبدالله، از احمد بن عمر وكيعى، از زيد بن حباب، از وليد بن عقبه نزار قيس، از سماك بن عبيد بن وليد عبسى نقل مى‏ كند: خدمت عبدالرحمن بن ابى‏ ليلى رسيدم، برايم نقل كرد كه شاهد بوده على‏ عليه السلام در ميدان كوفه فرمود:

كسانى كه شنيدند رسول ‏الله ‏صلى الله عليه وآله در روز غدير خم فرمود: اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله، براى خدا برخيزند و گواهى دهند. فقط كسانى برخيزند كه در غدير بودند و ديدند. دوازده مرد برخاستند و گفتند: ديديم و شنيديم رسول‏ الله ‏صلى الله عليه وآله دست على ‏عليه السلام را گرفت و فرمود: اللهم وال من... .

اما سه تن برنخاستند، به رغم اينكه در غدير بودند. كه حضرت على‏ عليه السلام نفرينشان كرد و نفرينش كارساز شد.

ده

ابن‏ عساكر به سند متصل از عبدالرحمن بن ابى‏ ليلى نقل كرده است: اميرمؤمنان على بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام در ميدان كوفه براى مردم خطبه خواند و فرمود: كسانى كه شنيدند رسول‏ الله ‏صلى الله عليه وآله روز غدير دستم را گرفت و فرمود: الست اولى بكم يا معشر المسلمين من انفسكم؟ سپس فرمود: من كنت مولاه فعلى ‏عليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه و انصر من نصره، و اخذل من خذله، برخيزند و شهادت دهند. ده نفر و اندى مرد برخاستند و گواهى دادند. اما برخى كتمان كردند، كه پيش از اينكه از دنيا بروند كور شدند و پيسى گرفتند!

يازده

ابن ‏عساكر، از ابوالقاسم زاهد بن طاهر، از ابوسعد خزاودى، از سيد ابوالحسن محمد بن على، از احمد بن على بن مهدى، از پدرش، از على بن موسى الرضا، از پدرش، از جعفر صادق، از پدرش، از على بن حسين، از پدرش، از جدش على بن ابى‏ طالب‏ عليهم السلام، كه رسول‏ الله‏ صلى الله عليه وآله فرمود: من كنت مولاه فعلى ‏عليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله.

دوازده

ابوعبدالله خلال و ام‏ مجتبى بنت ناصر، از ابراهيم بن منصور، از ابوبكر بن مقرى، از ابويعلى ازرق بن على، از احسان، از محمد بن سلم، از پدرش، از عبدالله شامى نقل كرده است: نزد زيد بن ارقم بوديم كه در مجلس بنى ‏ارقم نشسته بود. مردى از قبيله مراد سوار بر استر آمد و گفت: زيد ميان شماست؟ گفتند: آرى، اين زيد است. گفت: به خدايى كه معبودى جز او نيست، سوگندت مى‏دهم آيا شنيدى رسول‏ الله ‏صلى الله عليه وآله بفرمايد: من كنت مولاه فان علياًعليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه؟ زيد گفت: آرى، شنيدم.

سيزده

ابن‏ عساكر به سند متصل از عطيه كوفى نقل مى ‏كند: نزد زيد بن ارقم آمده و به او گفتم: «ختن» سخن به نقل از تو درباره على ‏عليه السلام مربوط به روز غدير خم مى‏ گويد. دوست دارم آن را از زبان خودت بشنوم. گفت: درباره شما اهالى عراق حرف ‏هايى گويند! به او گفتم: از من واهمه نداشته باش. گفت: در جحفه بودم كه رسول ‏الله ‏صلى الله عليه وآله هنگام ظهر سوى ما آمد، در حالى كه بازوى على‏ عليه السلام را گرفته بود و فرمود: ايها الناس، الستم تعلمون انى اولى بالمؤمنين من انفسهم؟ ...فمن كنت مولاه فعلى‏ عليه السلام مولاه. پرسيدم: آيا فرمود: اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه؟ گفت: چنانكه شنيدم برايت نقل كردم.

البته در اين روايت مى ‏بينيم كه زيد بن ارقم درباره ذيل حديث با شفافيت و روشنى پاسخ پرسشگر را نداده، بلكه به او مى‏ گويد: چنانكه شنيدم برايت نقل كردم! جالب است كه ابن‏ عساكر روايتى را كه پس از اين روايت از زيد بن ارقم گزارش مى‏ كند، بدون عبارت «چنانكه شنيدم برايت نقل كردم» است.

روايت از حكم عتيبه و سلمة بن كهيل چنين است: حبيب كه در بنى‏ بدى كفاش بود -  از وى به نيكى ياد كرد -  برايمان نقل كرد: شنيدم زيد بن ارقم گفت: رسول ‏الله‏ صلى الله عليه وآله روز غدير فرمود: من كنت مولاه فعلى‏ عليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه.

عبارات مختلفِ «اللهم وال من والاه...»

در مورد ادامه حديث غدير، عبارات مختلفى از رسول ‏الله ‏صلى الله عليه وآله در كتب وارد شده، كه مضمون همه تقريباً يكى است. در اينجا به آنها اشاره مى‏ كنيم:

الف) ابن ‏عساكر، از زيد بن يثيع نقل كرده كه على ‏عليه السلام در ميدان كوفه فرمود: هر مرد مسلمانى كه شنيد رسول‏ الله‏ صلى الله عليه وآله روز غدير خم آن فرمايش را كرد، برخيزد و گواهى دهد. سيزده مرد برخاستند؛ شش تن از يك سو و هفت تن از سوى ديگر. هارون گفته است: دوازده مرد برخاستند و گواهى دادند كه رسول‏ الله‏ صلى الله عليه وآله فرمود: من كنت مولاه فعلى‏ عليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و احبّ من احبّه، و ابغض من ابغضه، و انصر من نصره.

ب) ابن ‏عساكر، از ابى ‏الطفيل، از حضرت على‏ عليه السلام نقل كرده كه رسول ‏الله ‏صلى الله عليه وآله فرمود: من كنت مولاه فان علياً عليه السلام مولاه. اللهم عاد من عاداه، و وال من والاه.

ج) ابن ‏عساكر، از زيد بن ارقم نقل كرده كه رسول ‏الله‏ صلى الله عليه وآله به على ‏عليه السلام فرمود: من كنت مولاه فعلى‏ عليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و احبّ من احبّه، و ابغض من ابغضه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله.

د) ابن ‏عساكر، از براء بن عازب نقل مى‏ كند: همراه رسول ‏الله ‏صلى الله عليه وآله در حجة الوداع بوديم. زير درخت براى نشستن رسول‏ الله‏ صلى الله عليه وآله جارو زده، مردم را فراخواندند نماز جماعت بخوانند. رسول‏ الله‏ صلى الله عليه وآله على علیه السلام را فراخوانده و دستش را گرفت و سمت راستش برخيزاند و فرمود: الست اولى بالمؤمنين من انفسهم؟ ... الست اولى بكل مؤمن من نفسه؟ و در يكى از احاديث آمده است: ا ليس ازواجى امهاتكم؟ ... هذا ولىّ و انا مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه.

هـ) ابن ‏عساكر، از حبشى بن جناده نقل مى‏ كند: شنيدم رسول‏ الله‏ صلى الله عليه وآله در روز غدير به على‏ عليه السلام فرمود: من كنت مولاه فعلى‏ عليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اعِن من اعانه.

و) ابن‏ عساكر از جرير بن عبدالله بجلى نقل مى‏ كند: در حجة الوداع همراه رسول ‏الله ‏صلى الله عليه وآله بوديم. به جايى رسيديم كه بدان غدير گفته مى‏ شد. براى نماز جماعت ندا سر دادند. مهاجرين و انصار گرد آمدند.

رسول‏ الله ‏صلى الله عليه وآله ميان ما ايستاد و فرمود: اى مردم! به چه شهادت مى‏ دهيد، گفتند: گواهى مى‏ دهيم كه معبودى جز خدا نيست. فرمود: سپس چه؟ گفتند: محمد عبد و رسول خداست. فرمود: ولىّ شما كيست؟ عرض كردند: خدا و رسول مولاى ما هستند.

سپس دست بر بازوى على‏ عليه السلام زد و او را برخيزاند. دست و بازويش را گرفت و فرمود: هر كس خدا و رسول مولاى او هستند، اين على‏ عليه السلام مولاى او است. خدايا، دوست بدار هر كس دوستش دارد، و دشمن بدار هر كس دشمن است. خدايا، هر كس از مردمان او را دوست دارد دوستدار وى باش، اما هر كس دشمنش بدارد دشمنش باش. خدايا، پس از دو بنده شايسته (پيامبرصلى الله عليه وآله و حضرت على ‏عليه السلام) احدى را به عنوان نگهبان زمين جز تو نمى ‏يابم. پس در اين باره به خوبى و نيكى حكم بفرما!

در آخر عبارتى كه احمد بن حنبل در كتابش «فضائل الصحابة» آورده را يادآور مى ‏شويم: وقتى هنگام درگذشت ابن‏ عباس شد عرض كرد: خدايا، به ولايت و دوستى على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام به سويت تقرب مى‏ جويم.

سخن ابن‏ حجر

از جمله مستنداتى كه صحت دنباله روايات را ثابت كرده و سخن منكران را باطل مى ‏كند، سخن ابن‏ حجر هيتمى مكّى (م 974 ق) است:

حديث غدير را جماعتى آورده‏ اند؛ مانند ترمذى و نسائى و احمد، و اسنادش بسيار است. از اين رو شانزده صحابى آن را نقل كرده ‏اند. در روايت احمد نيز هست. چنانكه گفتيم و باز مى‏ گوييم: بسيارى از سندهاى آن صحيح و حسن است.

به ايراد كسانى كه در صحت آن ترديد كرده‏ اند اعتنايى نمى‏ شود. همچنين كسانى كه آن را نپذيرفته ‏اند، به اين بهانه كه على‏ عليه السلام در يمن بود. چون ثابت شده از آن ديار بازگشته و حج را همراه پيامبرصلى الله عليه وآله به جا آورد.

برخى كه گفته ‏اند: عبارت زيادى «اللهم من والاه»: خدايا، هر كس على ‏عليه السلام را دوست دارد دوستش بدار، جعلى و مردود است (بايد بدانند) از راه ‏هايى نقل شده كه ذهبى بسيارى از آن ها را صحيح دانسته است.

گر چه ايرادگيران به صحت عبارت گروهى از بزرگان و عدول حديث هستند، كه در اين باره به نظر آنان مراجعه مى ‏شود. مانند ابوداوود سجستانى و ابوحاتم رازى... .

در اين باره ابن ‏بطريق در «العمدة» مى ‏نويسد: طبق سند پيشين به نقل از عبدالله بن احمد بن حنبل، از حجاج بن شاعر، از شبابه، از نعيم بن حكيم، از ابومريم و مردى، از همنشينان على‏ عليه السلام، از على‏ عليه السلام: پيامبر صلى الله عليه و آله روز غدير خم فرمود: هر كس مولايش منم على‏ عليه السلام مولايش است. سپس مردم افزودند: خدايا، هر كس وى را دوست بدارد دوست بدار، و هر كس دشمنش باشد دشمنش باش.

تصريح به دنباله حديث

هر كس به كتاب‏ هاى عالمان مراجعه كند، مى‏ بيند كه بسيارى ار آن ها عبارت زيادى را به نقل از صحابه در روز عيد غدير آورده ‏اند كه به نام برخى از آن ها اشاره مى‏ كنيم، تا پژوهشگرِ بى‏طرف بداند عبارت زيادى توسط مردم افزوده نشده است.

عالمان نيز -  چنانكه برخى بى‏ دليل گفته‏ اند -  آن را اضافه نكرده ‏اند، بلكه ضمن حديث شريفى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله روز غدير خم فرمود. افرادى همچون زيد بن ارقم، براء بن عازب، جابر بن عبدالله انصارى، حبشى بن جناده، سمرة بن جندب، ابوهريره، انس بن مالك، ابن‏ عمر، جرير بن عبدالله، بجلى، عمر بن خطاب، ابوطفيل، ابوسعيد خدرى، عمرو عاص، حبة بن جوين عرنى، عمرو بن مازن، عمار ياسر و عميرة بن سعد.اما باز برخى به صحت عبارت زيادى رضايت نمى‏ دهند؛ مانند ابن‏ تيميه كه مى‏ گويد: دروغ است.

اما اين مرد حال و وضعش نزد بزرگان حديث معلوم است؛ همگى مى‏دانند چقدر نسبت به اهل‏ بيت‏ عليهم السلام بغض و كينه دارد!

درباره ابن‏ ابى‏ داوود، ذهبى در شرح حال ابن‏ جرير طبرى معروف مى ‏نويسد: وقتى به ابن‏جرير خبر رسيد كه ابن ‏ابى ‏داوود بر حديث غدير خم اشكال گرفته، كتاب «الفضائل» را نوشت و درباره صحت حديث غدير سخن راند؛ اين گونه كه ابن‏ جرير يک مجلد را به سندهاى حديث اختصاص داد، كه ديدم و شگفت زده شدم كه چقدر بسيار سند دارد.

جاى تأسف بسيار است كه ابن ‏ابى‏ داوود به حديث «طير مَشوى» -  يعنى پرنده كباب شده كه مشهور و متواتر است -  نيز ايراد گرفته است! ابواحمد بن عدى مى‏ گويد: از على بن عبدالله داهرى شنيدم كه از ابن‏ ابى‏ داوود از حديث پرنده پرسيد، وى گفت: اگر حديث پرنده صحيح باشد، نبوّت پيامبرصلى الله عليه وآله باطل است، زيرا حاكى از خيانت خدمتكار و دربان پيامبرصلى الله عليه وآله (اَنس) است. اما دربان پيامبرصلى الله عليه وآله خيانتكار نيست.

ذهبى در ردّ اين مطلب مى ‏نويسد: اين عبارت پَست و كلامى شوم است، بلكه نبوت حضرت محمد صلى الله عليه وآله حق و قطعى است، چه حديث پرنده صحيح باشد چه نباشد. چه ربطى به خدمتكار دارد؟ انس پيش از آنكه محتلم گردد خدمتگزار پيامبرصلى الله عليه وآله بوده و قبل از جريان قلم در خدمت رسول‏ الله‏ صلى الله عليه وآله بوده است. ممكن است قصه پرنده در آن زمان اتفاق افتاده باشد.

گيريم كه محتلم بوده، معصوم از خيانت كه نيست. بلكه گناهى پنهانى را با تأويل و توجيه انجام داده است. چنانكه برخى گفته ‏اند: على‏ عليه السلام را حبس و نگه داشت تا وارد نشود. چه نتيجه مى‏ خواهيم بگيريم؟ در حالى كه دعاى پيامبرصلى الله عليه وآله مستجاب شده و پاسخ مثبت گرفته است.

حديث طير علی‏رغم ضعفش، سندهاى بسيار داشته كه در مجلدى آن ها را به تنهايى آورده است. گر چه ثابت نشده، اما باز معتقد به بطلانش نيستيم. ابن‏ ابى‏ داوود در عبارت و گفته‏ اش اشتباه كرده است.

ادعاى گزاف

جواب ديگر اينكه: وقتى ابن‏ عدى ادعا دارد اين اضافى «اللهم وال من والاه...» توسط دروغگويان به حديث غدير اضافه شده است، پس چرا اسامى دروغگويان كوفى را نقل و گزارش نكرده است؟ اگر واقعاً كسانى آن را اضافه نموده ‏اند، او بايد حداقل نام يكى از آن ها را ذكر كند. و الا مى ‏شود ادعاى پوچ و بى‏ اساس.

در همين باره بايد اشاره كرد كه نقل عبارت زيادى مختص «شريک» راوى نيست، بلكه ابوهريره صحابى نيز از پيامبرصلى الله عليه وآله نقل كرده است. ابن‏ عساكر در تاريخش آورده است:

ابوعبدالله خلال، از ابراهيم بن منصور، از ابوبكر بن مقرى، از ابويعلى از ابوبكر بن ابى‏ شيبه، از شريك، از ابوزيد اودى، از پدرش كه گفت: ابوهريره وارد مسجد شد و مردم پيرامونش گرد آمدند. جوانى نزدش رفت و گفت: تو را به خدا سوگند مى ‏دهم، آيا شنيدى رسول‏ الله ‏صلى الله عليه وآله بفرمايد: من كنت مولاه فعلى ‏عليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه؟ ابوهريره گفت: گواهى مى‏دهم شنيدم رسول ‏الله‏ صلى الله عليه وآله فرمود: من كنت مولاه فعلى‏ عليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه و عاد من عاداه.

نقطه شايان توجه در اين روايت اين است كه: اولاً راوى كه زياده را نقل كرده ابوهريره است. ثانياً در زنجيره راويان كه زياده را آورده‏ اند ابوبكر ابى‏ شيبه و شريک هستند. آيا كسى مى ‏تواند بگويد ابوبكر بن ابى‏ شيبه از دروغگويان است؟! همان كسى كه ذهبى در كتابش درباره وى مى‏ نويسد: امام عَلَم، سرور حافظان و دارنده كتب بزرگ!

ذهبى از عجلى نقل مى‏كند: ابوبكر بن ابى‏ شيبه ثقه (مورد اعتماد در حديث) و حافظ روايت است. جرجانى مى‏ گويد: از يحيى بن معين پرسيدم: آنچه ابوبكر بن ابى‏ شيبه از شريک شنيده معتبر است؟ گفت: ابوبكر در نظر ما راستگو است.

با وجود چنين تصريحاتى، آيا مجالى مى ‏ماند بگوييم: عبارت «اللهم وال من والاه...» را دروغگويان در كوفه به شريك نسبت داده ‏اند؟!

كتبى كه اين عبارت را نقل كرده ‏اند

در اينجا براى اينكه ثابت كنيم عبارت زيادى ضمن حديث شريف بوده نه اينكه مردمان و عالمان افزوده باشند، بد نيست به نام كسانى اشاره مى ‏كنيم كه عبارت زيادى را از زبان پيامبرصلى الله عليه وآله در كتبشان روايت كرده ‏اند؛ حال يا با واسطه يا بى‏ واسطه. سپس به گزارش شرح حال برخى راويان مى ‏پردازيم.

محدثان و شخصيت‏ هايى كه نامشان برده مى ‏شود، از قول رسول‏ خدا صلى الله عليه وآله روايت كرده ‏اند كه فرمود: اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله. اسامى راويان از كتاب‏ هايى استخراج شده كه بر حسب ترتيب زمانى نام مى‏ بريم:

2. فضائل الصحابه، احمد بن حنبل (م 240 ق).
3. مسند احمد.
4. سنن ابن‏ماجه قزوينى (م 275 ق).
5. انساب الاشراف، بلاذرى (م 279 ق).
6. سنن ترمذى، محمد بن عيسى بن سوره ترمذى (م 297 ق).
7. خصائص اميرالمؤمنين‏ عليه السلام، نسائى (م 303 ق).
8. مسند، ابويعلى موصلى (م 307 ق).
9. المعجم الكبير، سليمان بن احمد طبرانى (م 360 ق).
10. المعجم الاوسط، سليمان بن احمد طبرانى (م 360 ق).
11. المعجم الصغير، سليمان بن احمد طبرانى (م 360 ق).
12. المستدرك على الصحيحين، حاكم نیشابورى (م 405 ق).
13. الكشف و البيان، ثعلبى (م 427 ق).
14. السنن الكبرى، بيهقى (م 458 ق).
15. مناقب ابن‏ مغازلى شافعى (م 483 ق).
16. شواهد التنزيل، حاكم حسكانى (م سده 5 ق).
17. مناقب على بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام، ابن ‏مردويه (م 498 ق).
18. المناقب، خوارزمى (م 568 ق).
19. مقتل الحسين‏ عليه السلام، خوارزمى (م 568 ق).
20. تاريخ مدينة دمشق، ابن‏ عساكر (م 571 ق).
21. فرائد السمطين، جوينى شافعى (م 730 ق).
22. اسنى المطالب، جزرى شافعى (م 883 ق).
23. زوائد تاريخ بغداد على الكتب السنة، خلدون الاحدب.

همچنين صدها تن ديگر از محدثان و راويان و عالمان كه دنباله حديث غدير را از قول رسول ‏الله‏ صلى الله عليه وآله آورده ‏اند: اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله.

القاب به كار گرفته شده درباره راويانِ اين عبارت

همچنين لازم به ذكر است: راويانى كه عبارت «اللهم وال من والاه...» را آورده ‏اند، جايگاه بالا و درجه والايى نزد عالمان جرح و تعديل و رجال شناسان اهل‏ سنت دارند. حافظ ذهبى از اينان با القابى ياد مى‏ كند كه براى كسانى ديگر كمتر به كار مى‏ برد. اينک بعضى از آن القاب:

1. اميرالمؤمنين در حديث
2. امام
3. حافظ
4. عَلَم الجهابذه: سرآمد توانمندان
5. من ائمة الدنيا: از شمار پيشوايان دنيا
6. اماماً فى الحديث: امام حديث
7. اماماً فى القراءة: پيشواى قرائت
8. المحدث
9. المُتقِن
10. الواعظ الصالح
11. المفيد
12. المحدث الصدوق
13. راوى المسند
14. الامام الكبير
15. عَلَم اهل كوفه
16. حجة فى الحديث
17. الامام الربانى
18. الرحّال الجوّال: پژوهنده و پژوهشگر
19. محدّث الاسلام
20. الضابط
21. محدث فلسطين
22. محدث الشام
23. من الثقات المأمونين: از شمار افراد مورد اعتماد و مطمئن
24. المأمون: مطمئن
25. محدّث العراق
26. احد الاعلام بالمدينه: يكى از شخصيت‏ ها در مدينه يا شهر
27. المجتهد الكبير القدر: مجتهد والامقام
28. مسند اصبهان: مستند اصفهان
29. شيخ العربية
30. بقية السلف
31. شيخ العراق
32. الامام القدرة: پيشواى الگو
33. المفتى
34. مسند الشام
35. شيخ الاسلام
36. عالم الجزيرة
37. هو الامام حقاً و شيخ الاسلام صدقاً: پيشواى به حق و شيخ راستين اسلام
38. احد الائمة الاعلام: يكى از پيشوايان و شخصيت‏ ها
39. شيخ اصبهان و مسندها
40. شيخ الكوفة
41. من اجلّة التابعين: از بزرگان تابعين
42. شيخ الشافعية
43. المفسر المحدّث
44. محدث همدان
45. شرف المعمّرين: افتخار بزرگان
46. مسند الوقت: مستند زمانه
47. لم ترى عيناى مثله: چشمم مانند وى نديده
48. شيخ القرّاء
49. كثير السماع: بسيار حديث شنيده
50. واسع الرواية: بسيار روايت مى‏ داند
51. دقيق الخط
52. صدوق اللهجة
53. اليه المنتهى فى الاتقان: سرآمدى در استوارى
54. صاحب المسند الكبير و... .

نام كسانى كه «اللهم وال من والاه...» را نقل كرده اند

در اينجا نام افرادى كه عبارت «اللهم وال من والاه...» را روايت كرده ‏اند مى‏ آوريم:

1. ابراهيم بن ابى ‏طالب
2. ابراهيم بن الحجّاج الشامى
3. ابراهيم بن الحسين الهمدانى
4. ابراهيم بن عبداللَّه بن محمد
5. ابراهيم بن عبداللَّه الكجّى، ابومسلم
6. ابراهيم بن عبدالصمد الهاشمى، ابواسحاق
7. ابراهيم بن محمد بن بطحاء المحتسب
8. ابراهيم بن المنذر الخرامى
9. ابراهيم بن منصور
10. ابراهيم بن مهاجر بن مسمار
11. ابن ‏ابى ‏السرّى
12. ابن ‏ابى‏ شيبه
13. ابن ‏فُضَيل
14. ابن‏ هبيرة
15. ابواسحاق بن زيد الخطّابى
16. ابواسحاق السبيعى
17. ابواسرائيل الملائى
18. ابوبكر بن مالك
19. ابوبكر بن مردويه
20. ابوبكر بن محمد بن عبداللَّه بن محمد
21. ابوبكر الخطيب
22. ابوبكر القطيعى
23. ابوبكر المقرّى
24. ابوبكر بن نفيل
25. ابوالحسن احمد بن محمد بن القاسم بن موسى بن القاسم بن الصلت
26. ابوالحسن الدارقطنى
27. ابوالحسن العبدى
28. ابوالحسن الفقيه
29. ابوالحسين بن عبدالرحمن الازدى
30. ابوالحسين بن النرسى
31. ابوالحسين بن النقور
32. ابوداود الطهوى
33. ابوسعد الاديب
34. ابوسعيد المطرز
35. ابوسعيد الاديب
36. ابوسعيد الخير رودى
37. ابوسعيد بن عبدالرحمن
38. ابوسليمان المؤذّن
39. ابوسهل بن سعدويه
40. ابوصالح عبدالصمد بن عبدالرحمن
41. ابوطاهر احمد بن محمود
42. ابوالعباس بن عقده
43. ابوالعباس بن قتيبه
44. ابوعبدالله الخلاّل
45. ابوعبدالله الشامى
46. ابوعبدالله الفرادى
47. ابوعبدالرحمن الشيبانى
48. ابوعبد الرحيم الكندى
49. ابوعبيده
50. ابوعثمان البحيرى
51. ابوعروبه
52. ابوعلى بن السبط
53. ابوعلى بن عمر بن محمد بن الحسن
54. ابوعلى بن المذهب
55. ابوعلى التميمى
56. ابوعلى الحدّاد
57. ابوعمر بن مهدى
58. ابوعمر الفارسى
59. ابوعمرو بن حمدان
60. ابوعمرو الفقيه
61. ابوعون الزيادى
62. ابوغالب بن البنّاء
63. ابوالغنائم بن المأمون
64. ابوالفرج سعيد بن ابى‏الرجاء
65. ابوالفضل بن ابى‏عبيداللَّه الفقيه
66. ابوالقاسم البغوى
67. ابوالقاسم بن البسرى
68. ابوالقاسم بن الحصين
69. ابوالقاسم بن السمرقندى
70. ابوالقاسم بن محمد الدلاّل
71. ابوالقاسم الشيبانى
72. ابوالقاسم عبدالصمد بن محمد بن عبداللَّه
73. ابوالقاسم الواسطى
74. ابومالك الجنبى
75. ابومحمد احمد بن على بن الحسن بن ابى‏عثمان
76. ابومحمد الجوهرى
77. ابومسعود الاصبهانى
78. ابوالمظفر بن القشيرى
79. ابومنصور بن شيرويه الحافظ الديلمى
80. ابومنصور القزاز
81. ابوموسى اذنا
82. ابونعيم الحافظ
83. ابوالوفاء
84. ابوهارون العبدى
85. ابويعلى الموصلى
86. احمد بن ابراهيم بن عبدالله بن كيسان الثقفى المدينى
87. احمد بن ابراهيم بن محمد
88. احمد بن ابى‏خثيمه
89. احمد بن اسحاق بن ابراهيم بن نبيط بن شريط
90. احمد بن جعفر
91. احمد بن حازم بن ابى‏غرزه
92. احمد بن الحسين بن عبدالملك
93. احمد بن الحسين البيهقى، ابوبكر
94. احمد بن حنبل
95. احمد بن سعد بن ابراهيم بن سعد، ابوابراهيم الزهرى
96. احمد بن سليمان المؤدب
97. احمد بن سهل الفقيه، ابونصر
98. احمد بن شعيب النسائى
99. احمد بن عبدالله البزاز، ابوجعفر
100. احمد بن عبدالله بن احمد
101. احمد بن عبدالله النحاس، ابوبكر
102. احمد بن عبيد
103. احمد بن على بن الحسن بن ابى‏ عثمان، ابومحمد
104. احمد بن على بن مهدى
105. احمد بن عمرو
106. احمد بن عمر الوكيعى
107. احمد بن الفضل الباطرقانى ابوبكر
108. احمد بن الفضل المعرى
109. احمد بن القاسم بن الريان
110. احمد بن كامل ابوبكر
111. احمد بن محمد ابوطاهر
112. احمد بن محمد بن احمد الضبعى البغدادى
113. احمد بن محمد بن سعيد آبوالعباس
114. احمد بن محمد بن طاوان
115. احمد بن محمد بن القاسم بن موسى بن القاسم بن الصلت ابوالحسن
116. احمد بن محمد بن المتيم
117. احمد بن محمد الضبُّعى ابوجعفر
118. احمد بن محمود ابوطاهر
119. احمد بن يحيى
120. إدريس بن يزيد الأودى
121. الأزرق بن على
122. اسحاق بن ابى حبيب
123. اسحاق بن الفرج الشيخ ابوعلى
124. اسحاق بن عبدالله بن محمد بن على بن حسين
125. اسحاق بن منصور
126. اسرائيل
127. اسماعيل بن ابان الورّاق
128. اسماعيل بن ابى عبدالله بن حماد العسقلانى ابوالفضل
129. اسماعيل بن احمد بن ابراهيم الجرجانى ابوسعد
130. اسماعيل بن صُبَيح
131. اسماعيل بن عمرو البجلى
132. اسيد ابوالحسن محمد بن على
133. الأعمش
134. بدر بن عبدالله الشيحى التاجر ابوالنجم
135. بشر بن حرب
136. بكر بن سوادة
137. تمّام بن محمد
138. جابر بن الحر
139. الإمام جعفر الصادق‏ عليه السلام
140. جناب بن نسطاس
141. جوير
142. الحاكم ابوعبداللَّه الحافظ
143. حبان
144. حبشى بن جنادة
145. حبيب بن ابى ثابت
146. الحجّاج بن منهال
147. حرب بن شريح
148. حسان
149. الحسن ابوالعباس
150. الحسن بن احمد بن الحسن الحدّاد المقرى
151. الحسن بن جعفر بن مدرار
152. الحسن بن زيد
153. الحسن بن سفيان ابوالعباس
154. الحسن بن صالح بن زريق العطار
155. الحسن بن على الأشعرى اللولوى
156. الحسن بن على بن بزيع
157. الحسن بن على بن سهل العاقولى
158. الحسن بن على بن عفان
159. الحسن بن عليل العترى
160. الحسن بن محمد بن بشر البجلى الكوفى الخزاز ابوالقاسم
161. الحسين بن اسحاق التسترى
162. الحسين بن عبد الملك ابوعبدالله
163. حسين بن عمرو العنقرى
164. الحسين بن محمد بن عثمان النصيبى ابوعبدالله
165. الحسين بن هارون الضبى القاضى
166. حفص بن عبيدالله بن عمر
167. حفص بن عمر العمرى
168. الحكم بن عتيبة
169. حمّاد بن سلمة
170. حمدان بن المختار
171. حمزة بن العباس السيد ابومحمد
172. الحميدى
173. حنبل بن عبدالله بن سعادة المكى الرصافى
174. خالد بن يزيد العمرى
175. خثيمة بن عبدالرحمن
176. خلف بن سالم
177. داود بن يزيد الأودى
178. رزق الله بن عبدالوهاب
179. زاذان ابى عمر
180. زاهر بن طاهر ابوالقاسم
181. الزبير بن عبيدالله الثورى ابويعلى
182. زيد بن الحباب
183. زيد بن الحسن الأنماطى
184. زيد بن الحسن الكندى ابواليمن
185. زيد بن يثبع
186. زينب ابنة احمد بن عبدالرحيم المقدسة ام محمد
187. سعد بن اسحاق
188. سعيد بن ابى الرجاء ابوالفرج
189. سعيد بن دينار
190. سعيد بن ذى حدّان
191. سعيد بن وهب
192. سفيان الثورى
193. سلمة بن الفضل
194. سلمة بن كُهَيل
195. سليمان الأعمش
196. سليمان بن احمد بن ايوب الطبرانى
197. سليمان بن قرم الضبى
198. سماك بن عبيد بن الوليد العبسى
199. شريك بن عبدالله
200. شهر بن حوشب
201. شهر بن زنجلة الرازى ابوعمر
202. شهردار بن شيرويه الديلمى ابومنصور
203. صالح بن محمد الحافظ
204. الضحّاك
205. ضمرة بن ربيعة الهاشمى
206. طاهر بن مدرار
207. طلحة بن مصرف
208. طلحة بن يحيى
209. عاصم بن الحسن ابوالحسن
210. العباس بن ابراهيم بن منصور القراطيسى
211. العباس بن احمد البرقى
212. عبدالأعلى بن عامر الثعلبى
213. عبدالله بن ابى اسحاق البغوى
214. عبدالله بن احمد بن محمد بن حنبل ابوعبدالله
215. عبدالله بن حيدر القزوينى مجد الدين ابوالقاسم
216. عبدالله بن زياد المقرى
217. عبدالله بن سعيد ابو سعيد الأشج
218. عبدالله بن سليمان
219. عبدالله بن شوذب
220. عبدالله بن صالح
221. عبدالله بن عدى الجرجانى ابواحمد
222. عبدالله بن على ابوالقاسم
223. عبدالله بن عيسى
224. عبدالله بن لهيعة
225. عبدالله بن محمد القاضى
226. عبدالله بن محمد النفيلى
227. عبدالله بن نمير
228. عبدالله بن يعقوب بن اسحاق بن ابراهيم بن جميل ابواحمد
229. عبدالرحمن بن محمد بن ابراهيم بن مردة المدينى
230. عبدالرحمن بن محمد المدينى
231. عبدالرزاق
232. عبدالصمد بن محمد الأنصارى جمال الدين ابوالقاسم
233. عبدالعزيز بن احمد
234. عبدالغنى ابو محمد بن الحافظ ابى العلاء
235. عبدالكريم بن محمد
236. عبدالملك بن مسلم الملاّئى
237. عبدالنور بن عبدالله
238. عبدوس بن عبدالله الهمدانى، ابوالفتح
239. عبيدالله بن عمر القواريرى
240. عثمان بن محمد بن احمد بن سعيد الخلاّل، ابوعمرو
241. عدى بن ثابت
242. عطية العوفى
243. عفان بن مسلم
244. عكرمة بن ابراهيم الازدى
245. العلاء بن سالم العطار
246. على بن ابراهيم بن عيسى المقرى الباقلانى، ابوالحسن
247. على بن احمد بن عبدان
248. على بن احمد العاصمى، ابوالحسن
249. على بن ثابت
250. على بن الحسن العبدى
251. على بن الحسين ‏عليه السلام
252. على بن الحسين بن عبيد بن كعب
253. على بن حكيم
254. على بن زيد بن جدعان
255. على بن سعيد الرقى
256. على بن سعيد الرازى
257. على بن شيخ ‏الاسلام الفضل بن محمد الفاريدى، ابومحاسن
258. على بن عمر بن عبدالله بن شوذب، ابوالحسن
259. على بن عمر بن محمد بن الحسن، ابوالحسن
260. على بن عمر بن محمد الحربى
261. على بن محمد بن احمد، ابوالحسن
262. على بن محمد بن بندار القزوينى، ابوالحسن
263. على بن محمد الطنافسى
264. على بن المنذر
265. على بن موسى الرضا عليه السلام
266. على بن يحيى بن جعفر بن عبدكويه
267. عمادالدين عبدالحافظ بن بدران بن شبل بن طرخان المقدسى
268. عمران بن ابان الواسطى
269. عمر بن الحسن المراغى، ابوحفص
270. عمر بن شبيب
271. عمر بن الفضل بن احمد، ابوالوفاء
272. عمرو بن ذى‏مر
273. عمرو بن عبدالله
274. عميرة بن سعد
275. عيسى بن طلحة
276. غياث بن ابراهيم
277. فاطمه بنت محمد، ام‏ البهاء
278. فخرالدين المرتضى بن محمود الحسينى الاشترى
279. الفضل بن محمد صدرالدين الفاريدى، ابوعلى
280. الفضل بن محمد بن عبد الوهاب، ابوالقاسم
281. فضيل بن مرزوق
282. فطر بن خليفه
283. القاضى الحسين بن هارون الضبى
284. قبيصة بن ذويب
285. القواريرى
286. قيس بن حفص
287. قيس بن الربيع
288. الكلبى
289. مالك بن احمد بن ابراهيم البانياسى، ابوعبدالله
290. مالك بن اسماعيل، ابوغسّان
291. محاسن بن عمر بن رضوان الحرّانى
292. الامام محمد الباقرعليه السلام
293. محمد بن ابى‏بكر الكاووسى القزوينى علاءالدين، ابوحامد
294. محمد بن ابى‏القاسم بن ابى ‏الفضل بن عبدالكريم الرافعى
295. محمد بن احمد بن عبدالرحمن المعدّل
296. محمد بن احمد بن عثمان، ابوطالب
297. محمد بن احمد بن على
298. محمد بن احمد بن قدامة المقدسى، ابوعمر
299. محمد بن احمد بن قيس النساوى
300. محمد بن اسماعيل الراشدى
301. محمد بن الحسين بن عبدالله البرجى الاصفهانى، ابوالفضل
302. محمد بن الحسين بن المزرفى، ابوبكر
303. محمد بن الحسين الزعفرانى
304. محمد بن الحسين السبيعى
305. محمد بن الحسين العطّار، ابوالفتح
306. محمد بن حموية بن محمد الجوينى، ابوعبداللَّه
307. محمد بن حميد
308. محمد بن خلف النميرى
309. محمد بن الدلال، ابوالقاسم
310. محمد بن زنجويه
311. محمد بن سعد
312. محمد بن شجاع، ابوبكر
313. محمد بن الفضل الفراوى، ابوعبدالله
314. محمد بن الطفيل النخعى
315. محمد بن عبدالله بن سليمان الهلالى خيّاط السنة، ابوبكر
316. محمد بن عبدالله بن نصر الزغوانى، ابوبكر
317. محمد بن عبد الباقى، ابوبكر
318. محمد بن عبد الرحمن الذراع
319. محمد بن عبد الصمد بن ابى‏الفضل الحرستانى القاضى
320. محمد بن عبيده القاضى
321. محمد بن عثمان بن ابى‏شيبه
322. محمد بن عثمان النصيبى
323. محمد بن على بن دحيم، ابوجعفر
324. محمد بن على بن عمر بن المهدى
325. محمد بن على بن المهتدى، ابوالحسن
326. محمد بن على السيد، ابوالحسن
327. محمد بن على الصائغ
328. محمد بن عمر البزاز
329. محمد بن عمر بن بكر البغدادى
330. محمد بن عمر التميمى الحافظ
331. محمد بن عون
332. محمد بن الفضيل
333. محمد بن المثنى
334. محمد بن محمود بن ابراهيم الحمامى الشيخ تقى‏الدين
335. محمد بن مسلمه
336. محمد بن المظفّر بن موسى البغدادى
337. محمد بن المنكر
338. محمد بن منيع بن عبدالرحمن بن جوشى البغدادى، ابوجعفر
339. محمد بن نوح الجند يسابورى
340. محمد بن يوسف
341. محمد و احمد ابنا عبدالله بن ابى‏دجانه
342. مخول بن ابراهيم
343. مسعر بن كدام
344. مسلم الملاّئى
345. مطرف بن سمرة بن جندب
346. معاوية بن ميسرة بن شريح
347. معروف بن خربوذ المكى
348. معمر
349. المغيره
350. المفضل بن الجعفرى، ابوطالب
351. منصور بن ابى ‏الاسود
352. منصور بن الحسين بن على، ابوالفتح
353. موسى بن جعفرعليه السلام
354. موسى بن عيسى بن عبدالله السرّاج
355. الموفّق بن احمد بن محمد المكّى
356. مهاجر بن مسمار
357. ميمون ابى‏ عبدالله
358. نصر بن عبدالرحمن الوشّاء، ابوسليمان
359. نصر بن مزاحم
360. الوليد بن عقبة بن نزار القيسى
361. هارون بن سعد
362. هبةالله بن ابوالقاسم بن غالب السامرى كمال ‏الدين، ابوغالب
363. هبةالله بن سهل، ابومحمد
364. هبةالله بن محمد بن عبدالواحد بن الحصين، ابوالقاسم
365. هدبة بن خالد
366. هناد بن السرّى
367. يحيى بن حماد
368. يحيى بن سليمان الجعفى
369. يحيى بن عبدالحميد الحمّانى
370. يحيى بن عبدالوهّاب، ابوزكريا
371. يحيى بن عمر الاخبارى، ابوعمر
372. يحيى بن محمد العنبرى، ابوزكريا
373. يحيى بن يعلى
374. يزيد بن ابى ‏زياد
375. يعقوب بن احمد السرّى، ابوالقاسم
376. يعقوب بن اسحاق، ابوعوانه
377. يعقوب بن جعفر بن ابى‏ كثير المدنى الهاشمى
378. يعقوب بن يوسف بن زياد
379. يوسف بن محمد بن سابق
380. يوسف بن يعقوب الشيبانى، ابوالفتح
381. يونس بن ارقم