مقابله نسخه های خطبه غدیر
103. مقابله نسخههاى خطبه غدير××× 1 اسرار غدير: ص 124 123. ×××
يكى از روشهاى تحقيقى مقابله متون با يكديگر و مشخص شدن تفاوتها و زيادتى و نقصان است. در مورد مقابله نسخههاى خطبه غدير دو نكته قابل توجه است:
1- مقابله نسخههاى خطبه غدير
ارزش متن مقابله شده خطبه غدير را جهات زير روشن مىكند:
احاديثِ منقول از پيامبرصلى الله عليه وآله و ائمهعليهم السلام و اصحاب آنان، مسير چهارده قرن را پيموده تا به دست ما رسيده است. گذرگاهها و تنگناهاى سختى از قبيل تقيه، مساعد نبودن شرائط فرهنگى و اقتصادى شيعه، نبودن چاپ و عدم امكان رعايت اصول فنى در نسخه بردارى، اشتباهات كتابتى ناسخين و عوامل ديگرى از اين قبيل باعث اختلاف نسخهها در يك روايت معين شده است.
لذا مقابله و تطبيق نسخههاى يك كتاب، و يا مقابله متن يك حديث كه در چند كتاب مختلف روايت شده، بسيارى از مشكلاتِ مربوط به متون را حل مىكند، و هر نسخه ابهام و مشكلى را كه در نسخه ديگر وجود داشته بر طرف مىسازد و بدين ترتيب متن منقح و كامل به دست مىآيد.
در مورد »خطبه غدير« سه جهت مهم، لزوم مقابله را مؤكدتر مىنمايد:
الف. اهميتِ خود خطبه به عنوان يك حديث سرنوشتساز و لزوم توجه خاص امت به اين منشور دائمى، كه وظيفه به دست آوردن متن منقح آن را سنگينتر مىكند.
ب. طولانى بودن متن، كه طبعاً در متون طولانى موارد مبهم و مشكل در الفاظ و معانى بيشتر است و از طريق مقابله حل مىشود.
ج. سماعى بودن حديث، يعنى حديث به صورت املاء نبوده است كه راوى بتواند آن را با حوصله بنويسد، بلكه در هنگام سخنرانىِ حضرت آن را به خاطر سپرده و بعد نقل كرده است، و طبعاً موارد زياده و نقيصه در چنين مواردى بيشتر مىشود، و از طريق مقابله است كه كلمهها و جملههاى افتاده به جاى خود باز مىگردد.
2- نتايج مقابله خطبه غدير
پس از مقابله، ارزش نسخهها و روايتها نسبت به يكديگر معلوم مىشود و درجه علمى هر يك را به راحتى مىتوان تشخيص داد.
مقابله خطبه غدير در نسخههاى مختلف نتايج زير را نشان داده است:
الف. هر سه روايت توافق كلى دارند. روايت امام باقرعليه السلام و روايت حذيفه و روايت زيد بن ارقم در متن خطبه به طور كلى توافق دارند، بجز موارد مربوط به اختلاف كلمات و عبارات كه در هر حديثى يك امر عادى است.
اين تطابق از نظر علمى با توجه به طولانى بودن حديث بسيار مهم است، به خصوص با در نظر گرفتن اين نكته كه امام باقرعليه السلام از طريق علم الهى و غيبى خطبه را نقل فرمودهاند و شخصاً در غدير حاضر نبودهاند در حالى كه حذيفه و زيد بن ارقم از شاهدان و حاضران واقعه غدير بودهاند. اضافه بر آنكه حذيفه و زيد بن ارقم از راويان مورد اعتماد عامه نيز هستند.
ب. هر سه روايت مؤيد و مكمل يكديگرند، به اين معنى كه در مقابله نسخهها كلمه يا جملهاى در نسخهاى از روايت امام باقرعليه السلام وجود دارد و در نسخه ديگر وجود ندارد، و همان كلمه يا جمله در روايات زيد بن ارقم و حذيفه نيز در روايتى وجود دارد و در روايتى وجود ندارد. اين حاكى از قصور يا اشتباه راويان و ناسخين است و نشان مىدهد كه اصل هر سه روايت در حد بالايى بر يكديگر منطبق بوده است.
ج. در دو يا سه مورد كه به مسئله تولى و تبرى مربوط مىشود، جمله مزبور در بعضى نسخهها از هر سه روايت به صورت كنايه آمده و يا حذف شده است، و اين حاكى از شرائط خاص تقيه در راويان خطبه است. نمونه آن مسئله »اصحاب صحيفه« و نام اولين بيعتكنندگان است كه در بعضى نُسخ صراحتاً نيامده است.
د. در روايتِ كتاب »الاقبال« سيد ابنطاووس، و نيز كتاب »الصراط المستقيم« علامه بياضى نوعى تلخيص مشهود است كه يا مؤلف در مقام اختصار بوده و يا راوى اصل، آن را مختصر نموده است. به هر حال، مقدار موجود از متن در اين دو كتاب نيز مقابله شده و موارد اختلاف نسخه در آنها با ذكر نام اين دو كتاب در پاورقىها ذكر خواهد شد.
ه . روايت كتاب »روضة الواعظين« در بسيارى از موارد با كتاب »التحصين« مشابهت دارد، و در موارد خاصى با ساير نُسَخ فرق دارد.
و. روايت كتاب »نهج الايمان« در بسيارى از موارد با كتاب »العُدَد القويّة« مشابهت دارد و در مواردى مشكلات عبارات را حل كرده است.
ز. روايت كتاب »التحصين« دو صفحه از آخر حديث ناقص است كه در پاورقىِ متن كامل به محل آن اشاره شده است.
ح. روايت كتاب »اليقين« در مواردى زياده دارد، و در مواردى نيز جملهبندىِ آن با روايتهاى ديگر فرق دارد.