آفریننده آسمانهای برافراشته
آفریننده آسمانهای برافراشته صفتی دیگر برای خداوند است که پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر با آن خدا را وصف کرده است.
در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله معنای باریء المسموکات چنین دانسته شده است: پدیدآورنده و ایجادکنندهٔ آسمانهای برافراشته. با اینکه ممکن است در سخن خود از لفظ «السماوات» استفاده نماید، لکن برای بیان این ارتفاع عجیب آسمانها لفظ «مسموکات» را بهکار برده تا نشان دهد که وقتی عظمت آسمانها را آدمی میبیند، باید پی به بزرگی آفرینندهٔ آن ببرد.
از نظر محققان «باریء» به مرتبه ویژهای از آفرینش موجودات بهدست خداوند اشاره دارد که پس از مرتبه خلق و پیش از مرتبه تصویر است: هر آنچه که از عدم به سوی وجود خارج میشود در مرحله نخست نیازمند تقدیر و تعیین اندازه و حد و حدود و خصوصیات گوناگون، در مرحله دوم نیازمند پدیدآوردن بر طبق اندازهها و خصوصیات معینشده پیشین و در مرحله سوم نیازمند صورتگری و شکلدهی است.
معنا و مفهوم
درباره عبارت بارِئُ الْمَسْمُوکاتِ؛ بهوجودآورندهٔ آسمانهای برافراشته در خطبه غدیر ابتدا مفردات عبارت معنا شده است:
- باریء: اسم فاعل است از «بَرَءَ» بهمعنای «خَلَقَ». در کتاب مجمع البحرین در این باره آمده است: «باریء» اسمی از اسماء خداوند متعال است که تفسیر میشود به کسی که چیزی را بدون نمونه میآفریند. بعضی باور دارند: این لفظ اختصاصی به آفرینش حیوانات دارد که در دیگر اقسام موجودات چنین اختصاصی نیست و خیلی کم برای غیر حیوان استعمال میگردد.[۱]
- مسموکات: اسم مفعول است از «سَمَکَ» بهمعنای «اِرتَفَعَ» که بهمعنای بلندی است. در کتاب مقاییس اللغة در ذیل این واژه آمده است: «سمک» ریشهای است که دلالت بر بلندی و برتری میکند؛ در عربی گفته میشود: «سَمَکَ» یعنی ارتفاع یافت و «مسموکات» همان آسمانها میباشد.[۲]
سپس در یک جمعبندی گفته شده است که معنای باریء المسموکات میشود: پدید آورنده و ایجادکنندهٔ آسمانهای برافراشته. با اینکه ممکن است پیامبر صلی الله علیه و آله در سخن خود از لفظ «السماوات» استفاده نماید، لکن برای بیان این ارتفاع عجیب آسمانها، لفظ «مسموکات» را بهکار برده تا نشان دهد که وقتی عظمت آسمانها را آدمی میبیند، باید پی به بزرگی آفرینندهٔ آن ببرد.[۳]
واژه «باریء» در قرآن
بهنوشته برخی محققان درباره واژه باریء در این قسمت از خطبه غدیر، این واژه در قرآن دو بار، یک مرتبه در آیه ۵۴ سوره بقره و یک بار در آیه ۲۴ سوره حشر آمده است. در آیه ۲۲ سوره حدید نیز فعل «نبرأ»، که معنای همین اسم را افاده میکند، بهکار رفته است.
برای دقت در معنای باریء به آیه ۲۴ سوره حشر رجوع شده و معنای «خلق»، «باریء» و «مصور» با هم مورد بررسی قرار گرفته است: اسم باریء در آیه 
هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی؛ اوست خدایی که آفریدگار است، موجد و صورتبخش است، اسمهای نیکو از آن اوست
بین دو اسم خالق و مصور واقع شده است.
از نظر محققان «باریء» به مرتبه ویژهای از آفرینش موجودات بهدست خداوند اشاره دارد که پس از مرتبه خلق و پیش از مرتبه تصویر است. از این رو ترتیب این نامها در آیه یادشده، برخلاف پندار برخی مبنی بر ترادف آنها، از پیوند منطقی آنها حکایت دارد؛ زیرا هر آنچه که از عدم به سوی وجود خارج میشود در مرحله نخست نیازمند تقدیر و تعیین اندازه و حد و حدود و خصوصیات گوناگون، در مرحله دوم نیازمند پدیدآوردن بر طبق اندازهها و خصوصیات معینشده پیشین و در مرحله سوم نیازمند صورتگری و شکلدهی است. خداوند متعال، از آن حیث که مقدّر و تعیینکننده حدود و خصوصیات آفریدگان است «خالق» و به جهت این که اختراعکننده و پدیدآورنده آنهاست «باریء» و بهاعتبار این که مرتبکننده صورتهای مخلوقات به بهترین ترتیب است «مصوّر» خوانده میشود.[۴]
عظمت آفرینش آسمانها نسبت به انسان
برخی شارحان، در ذیل همین قسمت از خطبه غدیر درباره عظمت آفرینش آسمانها نسبت به کوچکی انسان سخن گفتهاند: خداوند متعال در این آیهٔ کریمه بهعنوان قدرتنمایی به بندگان فرموده است: أ أنْتُمْ أشَدُّ خَلْقاً أمِ السَّماءُ بَناها۲۷رَفَعَ سَمْکَها فَسَوَّاها۲۸؛ آیا آفرینش شما دشوارتر است یا آسمانی که [او] آن را برپا کرده است؟ سقفش را برافراشت و آن را [بهاندازه معین] درست کرد(نازعات:۲۷ و ۲۸).
در این باره امام باقر علیه السلام فرمود: إِیَّاکُمْ وَ التَّفَکُّرَ فِی اللَّهِ وَ لَکِنْ إِذَا أرَدْتُمْ أنْ تَنْظُرُوا إِلَی عَظَمَتِهِ فَانْظُرُوا إِلَی عَظِیمِ خَلْقِهِ؛ بپرهیزید از تفکر در (ذات) خداوند، لکن هرگاه خواستید به عظمتش بنگرید، پس به بزرگی خلق او نگاه کنید.[۵]
در روایت آمده است که زینب عطرفروش خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و از عظمت خداوند عزوجل پرسید. پیامبر صلی الله علیه و آله در جواب فرمود: جَلَّ جَلَالُ اللَّهِ! بزرگی خداوند بسیار بزرگتر از آن است که وصف شود. امّا گوشهای از بزرگی خدا را برایت میگویم: این زمین و همهٔ آنچه بر آن قرار دارد نسبت به زمینی که در زیر آن قرار دارد مانند حلقهای است که در بیابانی افتاده است، و این دو زمین با آنچه درون آنها و روی آنها قرار دارد نسبت به زمین سوم مانند حلقهای در بیابان و همین نسبت در زمینهای هفتگانه وجود دارد: حضرت این آیه را تلاوت فرمودند: خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأرْضِ مِثْلَهُنَّ؛ خداوند هفت آسمان را آفرید و از زمین هم مثل آنها را خلق کرد(طلاق:۱۲). در ادامه حضرت فرمود: همین نسبتها در میان آسمانهای هفتگانه هم وجود دارد.[۶]
پانویس
منابع
- الامالی؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، تحقیق: محمدباقر کمرهای، تهران: انتشارات کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- الکافی؛ محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق: علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مجمع البحرین؛ فخرالدین بن محمدعلی طریحی، بیروت: دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۵م.
- معجم مقاییس اللغة؛ احمد بن فارس بن زکریاء قزوینی رازی، تحقیق: عبد السلام محمد هارون، بیروت: دار الفکر، ۱۳۹۹ق.