خطبه غدیر
«خطبه غدیر» سخنرانی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در ۱۸ ذیالحجه سال دهم هجری در غدیر خم است که طی آن به فرمان الهی، حضرت علی علیه السلام بهعنوان جانشین و ولی مؤمنان معرفی شد. این خطبه با حمد الهی آغاز شده و به موضوعاتی چون ولایت، امامت، پیوند قرآن و عترت، و اهمیت اطاعت از امامان پرداخته است و جمله تاریخی مَن کُنتُ مَولاهُ فهذا علی مَولاهُ در آن بیان شده است.
 | |
| صادره از | حضرت محمد صلی الله علیه و آله |
|---|---|
| راوی | حذیفة بن اسید، زید بن ارقم |
| منابع شیعی | روضة الواعظین |
| منابع سنی | الولایة (طبری اول). |
| تکنگاریها | خطابه غدیر در آینه اسناد، ناگفته هایی از اسناد خطبۀ غدیر |
ترجمههای خطبه غدیر
خطبه غدیر به صورت ترجمه فارسی و اردو و ترکی و انگلیسی و نیز به صورت شعر عربی و فارسی و اردو و ترکی به طور مکرر برگردانده شده و بسیاری از آنها به چاپ رسیده است. ترجمهٔ خطبه غدیر به زبان فارسی اولین بار در قرن ششم هجری توسط عالم بزرگ شیخ محمد بن حسین رازی در کتاب نزهة الکرام انجام گرفته و عیناً در کتاب مزبور به چاپ رسیده است.
پیشینه تحقیق در خطبه غدیر
- خطبه غدیر جایگاه ویژهای در اندیشه شیعه دارد و سخنان پیامبر در روز غدیر خم اهمیت فراوانی در مباحث کلامی دارد.
- اکثر علما و محققان بهطور کلی بر حدیث غدیر تمرکز کردهاند و کمتر پژوهشی اختصاصی بر خطبه غدیر انجام شده است.
- برخی پژوهشگران مانند تقدّمی معصومی، محمد باقر انصاری، اکبر روستایی و حبیب عباسی تلاشهایی برای جمعآوری و تحلیل خطبه انجام دادهاند.
پژوهشهای مهم در حوزه خطبه غدیر
- نور الامیر (تقدّمی معصومی): ارائه مؤیدات حدیثی از منابع اهل سنت، بدون بحث مفصل اسناد.
- خطبه غدیر نگاه فوری (محمد باقر انصاری): استخراج متن خطبه با مقابله نسخ موجود.
- سخنرانی استثنایی غدیر (محمد باقر انصاری): بررسی فن خطابه و تدارکات قبل و بعد خطبه.
- درسنامه خطبه غدیر (اکبر روستایی و حبیب عباسی): آموزش غیر تخصصی خطبه در دانشگاه.
- مروارید فضائل در صدف غدیر (حبیب عباسی): شرح و مستندسازی فضائل امیرالمؤمنین علیهالسلام.
- ناگفتههای اسناد خطبه غدیر (موحدی): بررسی اعتبار اسناد و متن خطبه با رویکرد نصگرایی.
اسناد و مدارک خطبه غدیر
خطبه غدیر در منابع به سه حجم متفاوت روایت شده است:
- خطبه کوتاه
- حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ واژه.
- منابع: «جامعه»، «المسترشد» طبرسی، «الخصال» شیخ صدوق، «المعجم الکبیر» طبرانی، «مناقب علی بن ابیطالب» ابن مغازلی.
- خطبه متوسط
- حدود ۷۰۰ واژه.
- منابع: «النشر و الطیّ»، سید بن طاووس در «الاقبال».
- خطبه طولانی
- حدود ۳۵۰۰ واژه.
- منابع: احمد بن محمد طبری، طبری آملی صغیر، فتال نیشابوری، الحسن بن احمد جاوانی، طبرسی، سید بن طاووس و دیگر آثار تا بحارالانوار.
تدارکات قبل از سخنرانی
| ردیف | عنوان بخش | شرح خلاصه | هدف و اهمیت |
|---|---|---|---|
| ۱ | آمادهسازی فکری مردم | پیامبر صلی الله علیه وآله با اعلام نزدیک بودن رحلت، یادآوری ولایت، جدا کردن مراسم ولایت از حج، اعلام رسمی برای حرکت فوری پس از اتمام حج و اعطای لقب «امیرالمؤمنین» ذهن مردم را آماده کرد. | ایجاد آمادگی فکری و عاطفی برای پذیرش ولایت علی علیه السلام. |
| ۲ | ایجاد ترکیب جامعی از مخاطبین | با فراخوان عمومی اقوام، قبایل و نژادهای مختلف، جمعیتی ۱۲۰ هزار نفری گرد آمد. | رساندن پیام ولایت به همه مناطق و بستن راه انکار. |
| ۳ | در نظر گرفتن شرایط زمانی | زمان خطبه پس از حج، هنگام فراغت ذهن مردم و در گرمای ظهر و بعد از نماز جماعت انتخاب شد تا اهمیت ویژه داشته باشد. | انتخاب زمانی مناسب برای تمرکز کامل مردم و ماندگاری پیام. |
| ۴ | دقت در شرایط مکانی | موقیعیت خاص جغرافیای سرزمین غدیر با وسعت زیاد، برکه آب و پنج درخت بزرگ، بهترین مکان برای تجمع بود. | فراهم کردن محیطی باز، منظم و نمادین برای اعلان ولایت. |
| ۵ | تدابیر امنیتی برای مجلس خطابه | پیامبر صلی الله علیه وآله با آگاهی از حضور منافقان و طراحان «صحیفه ملعونه»، با نظارت دقیق، تهدید غیرمستقیم و مدارا امنیت مجلس را حفظ کرد. | تضمین اجرای خطبه بدون آشوب و فتنه. |
| ۶ | پیشبینی برای ورود به غدیر | با خروج از جاده اصلی و فرمان توقف، همه کاروانها در محل معین جمع شدند؛ منادیان نظم را برقرار کردند، از پراکندگی کاروان جلوگیری کردند و زیر درختان را برای خطبه خالی نگه داشتند. | گردآوردن کامل جمعیت و جلوگیری از پراکندگی. |
| ۷ | پیشبینی آرایش مجلس سخنرانی | سلمان، مقداد، ابوذر و عمار مأمور ساخت منبر سنگی زیر پنج درخت شدند که موقعیت ویژه ای داشت به طوری که سخنران در برابر مردم باشد؛ صدارسانان تعیین شدند تا صدا به افرادی که دورتر قرار دارند برسد. | ایجاد نظم و جلوهٔ شایسته برای مراسم. |
| ۸ | آخرین مراحل برای آغاز سخنرانی | با اذان و نماز جماعت ظهر، مردم منظم در صفها نشستند؛ پیامبر صلی الله علیه وآله بر منبر رفت تا خطبه غدیر را آغاز کند. | آمادهسازی نهایی برای ابلاغ پیام الهی |
پیشبینیهای متن خطابه
| ردیف | عنوان بخش | شرح خلاصه | هدف و اهمیت |
|---|---|---|---|
| ۱ | فصاحت، بلاغت و بدیع در سخنرانی غدیر | بررسی زیباییهای ادبی، هماهنگی لفظ و معنا، استفاده از اوج و فرودهای بیانی، تکرارهای تأکیدی و فنون خطابه در کلام پیامبر صلی الله علیه وآله. | اثبات اینکه خطبه غدیر از نظر فن خطابه بینظیر و اعجازگونه است. |
| ۲ | کارهای استثنائی در سخنرانی غدیر | اشاره به شیوههای خاص پیامبرصلی الله علیه وآله در انتقال پیام، تأکیدات مکرر بر ولایت، نظم بیانی، و پیوند بین آیات قرآن و گفتار نبوی. | نشان دادن مدیریت الهی و هنری پیام در جریان خطابه. |
| ۳ | محورهای سخن در خطابه غدیر | معرفی موضوعات اصلی خطبه: توحید، نبوت، ولایت، امامت، دعوت به بیعت و هشدار نسبت به دشمنان آینده. | تبیین محتوای راهبردی خطبه غدیر به عنوان منشور کامل اسلام. |
پیشبینیهای بعد از خطبه
| ردیف | عنوان بخش | شرح خلاصه | هدف و اهمیت |
|---|---|---|---|
| ۱ | جلوه عملی مفاهیم | پس از خطبه، پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله برای نشان دادن عملی ولایت، عمامه خود را بر سر حضرت علی علیهالسلام بستند، مردم احساسات خود را ابراز کردند و پیامبر جواب آنها را با تبریک دادند و طی سه روز مراسم بیعت انجام شد. | تأکید بر عینی و رسمی بودن جانشینی امام علی علیهالسلام و تثبیت عملی مفهوم ولایت در جامعه اسلامی |
| ۲ | تکمیل مفاهیم خطبه | پیامبر صلیاللهعلیهوآله با تکرار عبارت «من کنت مولاه»، پاسخ به پرسشهای مردم دربارهٔ ولایت، و اعلام شکست دشمنان ولایت، خطبه را گسترش و تبیین کردند. | تحکیم معنایی ولایت، رفع ابهام و جلوگیری از تحریف معنا و هدف اصلی خطبه غدیر |
| ۳ | نشان دادن امضای الهی | پس از پایان خطبه، سپاس خداوند از پیامبر صلی الله علیه وآله، دریافت پیام خاص الهی، ظهور جبرئیل و نزول عذاب بر دشمنان ولایت نشان از تأیید الهی داشت. | تبیین الهی بودن ولایت و اثبات اینکه غدیر واقعهای صرفاً سیاسی نبوده بلکه مأموریتی الهی است |
| ۴ | اسناد ماندگار غدیر | واقعه غدیر با ثبت سند مکتوب، شعر حسان بن ثابت، اعلام عید دائمی غدیر و ساخت مسجد غدیر جاودانه شد. | حفظ و ماندگاری پیام ولایت در طول تاریخ و ایجاد حجت الهی برای نسلهای آینده |
محتوای خطبه غدیر
۱. حمد و ثنای الهی
- حضرت با ستایش خداوند آغاز فرمود: یادآوری صفات قدرت، رحمت، علم، عدالت و یگانگی.
- خضوع و بندگی خود و امت را بیان کرد.
- صفات ثبوتی و سلبی خداوند متذکر شد.
۲. فرمان الهی درباره موضوع مهم
- تأکید بر فرمان قطعی خدا برای ابلاغ مسئله مهم ولایت امیرالمؤمنین علیهالسلام.
- اشاره به فشار فتنه منافقان، و اینکه همه تلاشها برای معذور کردن پیامبر پذیرفته نشد.
۳. اعلام رسمی امامت دوازده امام
- امامت دوازده امام پس از پیامبر بهطور رسمی و قانونی اعلام شد.
- عمومیت ولایت آنان بر همه انسانها و زمانها بیان شد.
- نیابت تامه امامان در بیان حلال و حرام و علوم اعلام گردید.
- شک کنندگان در این مسئله کافر و مغضوب خدا شناخته شدند.
۴. معرفی و بلند کردن امیرالمؤمنین
- پیامبر بازوی حضرت علی علیهالسلام را گرفت و فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه».
- سه نکته مهم:
- دعا برای دوستداران و دشمنان حضرت
- ارتباط ولایت با تمام نعمت و کمال دین
- آیه تکمیل دین در روز غدیر
۵. تأکید بر توجه امت به امامت
- سرپیچی از امامت، نابودی اعمال نیک و عاقبت جهنم.
- فضائل حضرت علی علیهالسلام و علت دشمنی مردم: حسد و شقاوت.
۶. اشاره به کارشکنیهای منافقان
- جنبه غضب الهی و تلاوت آیات لعنت و عذاب.
- سه نکته مهم:
- مبادا به عقب بازگردید
- مسلمان بودن را به خدا منت نگذارید
- امامان گمراهی بعد از پیامبر ظهور میکنند و مردم را به جهنم میکشند
- اشاره به اصحاب سقیفه و غصب مقام امامت، و لعنت بر غاصبان.
۷. پیروان اهل بیت و دشمنان
- محور: آثار دوستی و دشمنی با اهل بیت
- تطبیق سوره حمد و قرآن بر شیعیان و دشمنان آنان.
۸. اشاره به حضرت مهدی علیهالسلام
- وی آخرین امام و حجت خداست.
- ویژگیها:
- بر همه ادیان و قبایل شر و کفر پیروز است
- انتقام خونهای ناحق را میگیرد
- وارث تمامی علوم
- هیچکس بر او غالب نمیشود
- بشارت پیشینیان درباره او
۹. فراخوانی به بیعت
- پیامبر پس از اتمام خطبه مردم را به بیعت با خود و حضرت علی علیهالسلام دعوت فرمود.
- ضمانت بیعت: بیعت پیامبر با خدا و علی علیهالسلام با پیامبر.
۱۰. حلال و حرام، واجبات و محرمات
- بیان وظایف دینی: حج، عمره، نماز، زکات، امر به معروف و نهی از منکر.
- نکات کلیدی:
- اگر جهل یا فراموشی بود، امامان بیان میکنند
- تعداد احکام بیش از آن است که پیامبر بیان کند
- ثبات حلال و حرام و عدم تغییر آن
- بالاترین امر به معروف: رساندن پیام غدیر
- راهنمای امر به معروف باید امام معصوم باشد
- یادآوری تقوا، قیامت، حسابرسی و میزان ثواب و عقاب.
۱۱. بیعت رسمی و پایانی
- اقرار به اطاعت دوازده امام با زبان، جان و دست.
- فضائل بیکران امیرالمؤمنین بیان شد و هر کس فضیلت او را نقل کرد، پذیرفته میشود.
- پایان خطبه با بیعت، دعا برای مؤمنان و نفرین بر کافران.