آیه ۲۸۵ بقره و غدیر

آیه ۲۸۵ بقره و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	بقره
شماره آیه	۲۸۵
جزء	۳
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	ایمان و اقرار به آنچه از سوی پیامبر آورده شده است.
ترتیل آیه ترجمه صوتی

آیه ۲۸۵ سوره بقره در ضمن خطبه غدیر از سوی پیامبر برای اقرار مردم به ابلاغ دستور غدیر به‌کار گرفته شده است.

موقعیت استفاده از آیه ۲۸۵ سوره بقره در خطبه غدیر دو مورد است که از سوی برخی محققان چنین تصویر شده است: اول، آخرین قسمت از بخش اول خطبه غدیر، سپاسی بلند بود که آیه ۲۸۵ سوره بقره در آن گنجانده شده بود؛ دوم، در آخرین قسمت‌های خطبه غدیر، به‌عنوان اقرار نهایی پیامبر از مردم می‌خواهد که آنچه می‌گوید تکرار کنند. او برای آنکه این اقرار حاکی از ایمان قلبی باشد قسمت اخیر آیه ۲۸۵ سوره بقره را عیناً در کلام خود تضمین می‌نماید.

از نظر اعتقادی، استفاده از آیه ۲۸۵ سوره بقره در متن خطبه غدیر چنین تحلیل شده است: غدیر همان اندازه که یک اعتقاد بود یک دستور نیز بود؛ دستوری دارای گستردگی که مجموعه‌ای از ایمان، اطاعت، پیمان، در یک سو، و حمد و سپاس از این نعمت در سوی دیگرِ آن به‌چشم می‌خورد. گفته شده که قسمتی از اقرار مردم در غدیر با اتکا به آیه ۲۸۵ بقره به اطاعت از ولایت و صاحب‌اختیاری دوازده امام معصوم علیهم السلام به‌عنوان دستوری که از جانب خداوند برای مردم تثبیت شده بازمی‌گردد.

موقعیت استفاده از آیه در خطبه غدیر

موقعیت استفاده از آیه ۲۸۵ سوره بقره در خطبه غدیر دو مورد است که از سوی برخی محققان چنین تصویر شده است:

موقعیت اول

یکی از مسائل توحیدی که پیامبر صلی الله علیه و آله در پایانِ اولین بخش از خطبه غدیر بیان کرد شکر خداوند بود. آخرین قسمت از بخش اول خطبه غدیر، سپاسی بلند بود که آیه ۲۸۵ سوره بقره در آن گنجانده شده بود. حضرت در این قسمت جمله اَحْمَدُهُ كَثيراً وَ اَشْكُرُهُ دائِماً را با آیه ۲۸۵ سوره بقره آمیخت. سپس آن را مقدمه‌ای برای اطاعت امر خاص الهی برای اعلان ولایت در غدیر قرار داد و با اشاره نامحسوسی به آیه تبلیغ فرمود: اَحْمَدُهُ كَثيراً وَ اَشْكُرُهُ دائِماً عَلَى السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ وَ الشِّدَّةِ وَ الرَّخاءِ، وَ اُومِنُ بِهِ وَ بِمَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ. اَسْمَعُ لاَمْرِهِ وَ اُطيعُ وَ اُبادِرُ اِلى كُلِّ ما يَرْضاهُ وَ اَسْتَسْلِمُ لِما قَضاهُ، رَغْبَةً فى طاعَتِهِ وَ خَوْفاً مِنْ عُقُوبَتِهِ، لاَنَّهُ اللَّهُ الَّذى لا يُؤْمَنُ مَكْرُهُ وَ لا يُخافُ جَوْرُهُ؛ بسيار مى‌گويم و دائماً شكر مى‌نمايم، چه در آسايش و چه در گرفتارى، چه در حال شدت و چه در حال آرامش. و به او و ملائكه‌اش و كتاب‌ها و پيامبرانش ايمان مى‌آورم. دستور او را گوش مى‌دهم و اطاعت مى‌نمايم و به آنچه او را راضى مى‌كند مبادرت مى‌ورزم و در مقابل مقدرات او تسليم مى شوم، به‌عنوان رغبت در اطاعت او و ترس از عقوبت او، چرا كه اوست خدايى كه نمى‌توان از مكر او در امان بود و به‌عنوان ظلم از او ترسيده نمى‌شود (يعنى ظلم نمى‌كند).

موقعیت دوم

در آخرین قسمت‌های خطبه غدیر، به‌عنوان اقرار نهایی پیامبر از مردم می‌خواهد که آنچه می‌گوید تکرار کنند. او برای آنکه این اقرار حاکی از ایمان قلبی باشد قسمت اخیر آیه ۲۸۵ سوره بقره را عیناً در کلام خود تضمین می‌نماید که در قرآن با تعبیر قالُوا آمده، و در خطبه با تعبیر قُولُوا آمده است: مَعاشِرَ النّاسِ، قُولُوا الَّذى قُلْتُ لَكُمْ وَ سَلِّمُوا عَلى عَلِىٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنينَ، وَ قُولُوا: سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ؛ ای مردم، آنچه به شما گفتم بگویید (تکرار کنید)، و به علی به‌عنوان «امیرالمؤمنین» سلام کنید و بگویید: «شنیدیم و اطاعت کردیم، پروردگارا مغفرت تو را می‌خواهیم و بازگشت به‌سوی توست

آیه‌ای مربوط به دستورات الهی دربارهٔ ولایت در غدیر

از نظر اعتقادی، استفاده از آیه ۲۸۵ سوره بقره در متن خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین تحلیل شده است: غدیر همان اندازه که یک اعتقاد بود یک دستور نیز بود. دستوری دارای گستردگی که مجموعه‌ای از ایمان، اطاعت، پیمان، در یک سو، و حمد و سپاس از این نعمت در سوی دیگرِ آن به‌چشم می‌خورد. دستوراتی که در غدیر به مردم داده شد وظایف آنان را تعیین کرد. آیات قرآن پشتیبانِ این اوامر غدیری است که مستقیماً در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است.

آیاتی که به این عنوان در غدیر به‌صورت ترکیب و تضمین در کلام حضرت دیده می‌شود ۱۰ آیه دانسته شده که یکی از آنها آیه ۲۸۵ سوره بقره است: آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّه وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ، لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ؛ پیامبر ایمان آورد به آنچه از پروردگارش بر او نازل شده و همه مؤمنان ایمان آورده‌اند به خدا و ملائکه و کتاب‌ها و پیامبرانش، بین احدی از پیامبرانش فرقی قائل نمی‌شویم؛ و گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم. پروردگارا، مغفرت تو را می‌خواهیم و بازگشت به‌سوی توست.

موقعیت قرآنی آیه

آیه ۲۸۵ سوره بقره در آخر بلندترین سوره قرآن واقع شده است. در این آیه، پس از ذکر اصل ایمان (پذیرفتن کامل آنچه از سوی خدا نازل شده و اینکه هیچ فرقی بین فرستادگان خدا نیست)، ایمان را از قول مؤمنان خلاصه می‌کند که در سمع و طاعت نهفته است و امضای نهایی آن دست‌یافتن به همین نکته است. به همین دلیل آمده که مؤمنان می‌گویند: سَمِعْنا وَ أَطَعْنا.

اقرار به پذیرش ولایت دوازده امام علیهم السلام

استشهاد به آیه ۲۸۵ بقره در موقعیتی از خطبه غدیر انجام گرفته که پیامبر صلی الله علیه و آله از آغاز بخش ۱۱ خطبه - که آخرین بخش خطبه است- تقریباً تمام خطبه را تلخیص کرد و درباره همه آن از مردم اقرار گرفت. این اقرار با عبارات مختلف از مردم خواسته شده که آغاز آن انّا سامِعُونَ مُطيعُونَ راضُونَ مُنْقادُونَ… است. سپس با جمله نُبايِعُكَ عَلى ذلِكَ بِقُلُوبِنا وَ انْفُسِنا وَ الْسِنَتِنا وَ ايْدينا مؤکّد شده است. آنگاه با جمله وَ لا نُغَيِّرُ وَ لا نُبَدِّلُ، وَ لا نَشُكُّ وَ لا نَجْحَدُ وَ لا نَرْتابُ، وَ لا نَرْجِعُ عَنِ الْعَهْدِ وَ لا نَنْقُضُ الْميثاقَ محکم‌کاری شده است.

در قسمت بعدی کلمات دقیق‌تری درباره این اقرار آمده: فَالْعَهْدُ وَ الْميثاقُ لَهُمْ مَأْخُوذٌ مِنّا، مِنْ قُلُوبِنا وَ انْفُسِنا وَ الْسِنَتِنا وَ ضَمائِرِنا وَ ايْدينا، و در پی آن جمله وَ لا نَبْتَغى بِذلِكَ بَدَلاً وَ لا يَرَى اللَّه مِنْ انْفُسِنا حِوَلاً آن را مضبوط‌تر کرده است. آخرین اقرار شاهدگرفتن خدا و رسول است که نُشْهِدُ اللَّه بِذلِكَ …، وَ انْتَ عَلَيْنا بِهِ شَهيدٌ. پس از این همه تأکید آیه قرآن به‌میان می‌آید و این گونه است که کلمه سَمِعْنا وَ أَطَعْنا در آن بازمی‌گردد به اطاعت از ولایت و صاحب‌اختیاری دوازده امام معصوم به‌عنوان دستوری که از جانب خداوند برای مردم تثبیت شده است.

منابع

• اسرار غدیر؛ محمدباقر نصاری، قم: نشر مولود کعبه، ۱۴۲۰ق.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.