اطاعت از خدا و پیامبر و امام
این سخن رسول خدا در حقیقت اشاره است به آیهٔ شریفه 
أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ
که تردیدی نیست در اینکه کمال خود و سعادت دنیا و آخرت در اطاعت از خداو اولیای اوست، همچنانکه کمال شقاوت و بدبختی در معصیت خدا و رسول است. پس اگر مسلمین در صدر اسلام به این بیان آسمانی گوش میدادند و آن را در قالب عمل پیاده میکردند قطعاً به فوز دنیا و آخرت نایل آمده بودند و چون مخالفت ورزیده و دستورات آن حضرت را به کار نبستند در وادی ضلالت و گمراهی غوطه ور شدند و به جایی رسیدند همچنانکه مشاهده میکنیم.
«فاز» از «فازَ یَفوزُ، فوزاً» است. راغب گوید: پیروزی به خیر با حصول سلامت را فوز گویند.[۱]در روایات منقول از فریقین آمده که فائزون در روز رستخیز علی و شیعیانش میباشند.
قال رسولالله صلی الله علیه وآله: والذی نفسی بیده، ان هذا و شیعته فائزون یوم القیامه؛ به ذاتی که نفسم در ید قدرت اوست، این اشاره به علی علیه السلام و شیعیانش در روز رستاخیز فائزند و پیروز.[۲]در روایات ما هم به این مضمون روایات فراوانی آمده است.[۳]
پیامبر صلی الله علیه وآلهدرا ین فراز به آیه ۷۱ سوره احزاب و آیات ۲۰ و ۲۱ سوره توبه اشاره میکنند. در ذیل به تحلیل و بررسی این آیات به تفکیک میپردازیم:
آیه اول:
وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً و هرکس از خدا و رسولش اطاعت کند به رستگاری بزرگ دست یافته است.[۴]
آیه دوم و سوم:
الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ. یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ کسانی که ایمان آورده و هجرت کنند و با اموال و جانهایشان در راه خدا جهاد کنند مقام آنان نزد خداوند عظیمتر است و آنان رستگارانند. پروردگارشان با رحمت و رضوان خود به آنان بشارت میدهد و بهشتی که برایشان در آن نعمتهای پا برجاست.[۵]
آخرین کلمات خطبه غدیر است و پیامبر صلی الله علیه وآله بعد از اقرار لسانی و گرفتن بیعت در حال تشویق مردم برای اطاعت از امیرالمؤمینن علیه السلام هستند. رستگاری و سعادت بزرگ را که هدف همه انسانهاست مطرح کرده و برای رسیدن به این سر منزل مقصود یک راه نشان میدهند و وظیفه مردم میدانند که آن را دنبال کنند که این راه را در قالب نیمی از آیه ۷۱ سوره احزاب به صورت تفسیر گونهای در کلام مبارکش تضمین فرمودهاند.
زمینه این آیه در قرآن مسئله تعلیم و اطاعت محض از فرامین خدا و رسول است و از آیه ۶۹ آغاز میشود که میفرماید: «مانند اذیت کنندگان حضرت موسی علیه السلام نباشید که درباره خداوند سخن ناروا گفتند (و درخواست رؤیت خدا را نمودند). خدا او را از گفته آنان بری نمود و این گفتار آنان به عظمت آن حضرت در پیشگاه الهی لطمهای نزد».
آنگاه به مؤمنین دستور میدهد که سخن به حق و درستی بگویند تا اعمال آنان را اصلاح کند و گناهانشان را ببخشاید. به عنوان نتیجهگیری از مسایل مربوط به اذیت کنندگان حضرت موسی علیه السلام و آنچه باید امت پیامبر صلی الله علیه وآله پیش بگیرند اطاعت خدا و رسول را تنها راه چاره اعلام مینماید.
تفسیری که پیامبر صلی الله علیه وآله به صورت ضمنی درباره این آیه فرموده تعیین کسانی است که اطاعت آنان رستگاری بزرگ است. در قرآن فقط خدا و رسول ذکر شدهاند و پیامبر صلی الله علیه وآله با آوردن حرف عطف (واو) اطاعت دوازده امام علیهم السلام را که در غدیر معرفی شدند به اطاعت آنان ملحق نموده است. در آخرین بخش خطابه غدیر، آن حضرت دوازده امام علیهم السلام را به صورت دقیقتری در چندین عبارت تعیین فرمود و حتی نام امام حسن و امام حسین علیه السلام را برد. اکنون که میفرماید: «امامانی که ذکر کردم» اشاره به همین موارد است.
اطاعت فقط از معصومین علیهم السلام
تفسیری که پیامبر صلی الله علیه وآله درباره این آیه فرموده به دو جهت بازمیگردد: یکی اینکه تنها کسانی که اطاعت محض از آنان سعادت ابدی است خدا و معصومین علیهم السلام هستند، و این انحصار به خاطر عصمت آنان است و چون دیگران چنین مقامی ندارند چنان حقی هم نخواهند داشت.
امیرالمؤمنین علیه السلام میفرماید:
«نه در معصیت خدا میتوان از کسی اطاعت کرد و نه از کسی که معصیت خدا را مرتکب میشود اطاعت جایز است. اطاعت مخصوص خدا و رسول و اولی الامر است. خداوند به اطاعت رسولش امر فرموده زیرا معصوم و مطهر است و به معصیت خدا امر نمیکند؛ و به اطاعت اولی الامر دستور داده زیرا آنان معصوم و مطهرند و به معصیت خدا امر نمیکنند».[۶]
دوم اینکه اطاعت هرکس دیگری به جز معصومین علیهم السلام نه تنها راه سعادت نیست، بلکه شقاوت محض است، زیرا معنای انحصار اطاعت در عدهای خاص همین است؛ و لازمهاش آن است که هر راهی غیر راه معصومین علیهم السلام یا انحراف است یا سیر قهقرایی.
مجموع این دو جهت هشداری است به ما برای شناخت بیشتر راه معصومین علیهم السلام و فرامینشان از یک سو، و شناسایی دقیقتر دشمنان ائمه علیهم السلام و راهشان، تا فوز عظیم و سعادت ابدی را برای دنیا و آخرت خود تضمین کرده باشیم.
در آخرین جملات از خطابه یک ساعته پیامبر صلی الله علیه وآله در غدیر آن حضرت برای تشویق مردم به بیعت و اطاعت از علی علیه السلام و سوق آنها به سوی ولایت ایشان، آیه قرآن را تکیه گاه کلام خویش قرار داده و آن را در سخن خود تضمین فرموده است.
در این ترکیب، آخرِ آیه ۲۰ از سوره توبه أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ آورده شده و سپس آخر آیه ۲۱ به صورت فشرده با حفظ مضمون آمده است، به طوری که در قرآن جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ است و حضرت مضمون آن را با عبارت «فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ» فرموده است. لازم به یادآوری است که انتخاب این دو آیه برای عنوان بحث به خاطر وجود دو جمله أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ و جَنَّاتِ النَّعِیمِ به صورت پشت سر هم در آنهاست.
البته این احتمال وجود دارد که اقتباس از آیه ۹ سوره یونس باشد: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ ، یا از آیه ۸ سوره لقمان اقتباس شده باشد که میفرماید: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ .
موقعیت قرآنی این آیه در اوایل سوره توبه، مقایسهای بین مؤمنان و بیان درجات آنهاست. پس از آنکه سقایت و آب دادن به حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را با مجاهدین در راه خدا مساوی نمیداند، در این آیه هجرت کنندگان و جهاد کنندگان با مال و جان را بالاتر معرفی مینماید و بشارت به بهشت میدهد.
تفسیر گونهای که از ترکیب قرآنی با موضوع ولایت در خطبه غدیر استفاده میشود، دو وعده قرآنی برای سه عمل عظیم نزد خداوند است. آن سه عمل صالح بزرگ که سبقت و سرعت به سوی آن مورد توجه خداست بیعت با علی علیه السلام و پذیرفتن ولایت او و گفتن السَّلامُ عَلَيْكَ يا اميرَ الُمؤْمِنينَ به اوست. این سه به معنای اقرار قلبی و لسانی و عملی به صاحب اختیاری او بر همه جوانب حیات ماست.
و اما دو وعده الهی برای سبقت به این سه عمل عظیم، یکی رستگاری و فائز شدن و خوشبختی تمام عیار به امضای پروردگار است، و دیگری باغهای پر از نعمت که عاقبت خوشبختی است و جایزه پروردگار در بهشت است، و این گونه فائزین در جنات نعیم مورد قدردانی خداوند قرار خواهند گرفت.[۷]