بالاترین هدیه از طرف خداوند برای پیامبر
مَعاشِرَ النّاسِ، حَبانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهذِهِ الْفَضیلَةِ مَنّاً مِنْهُ عَلَیَّ وَ اِحْساناً مِنْهُ اِلَیَّ وَ لا الهَ الّا هُوَ، اَلا لَهُ الْحَمْدُ مِنّی اَبَدَ الآبِدینَ وَ دَهْرَ الدّاهِرینَ وَ عَلی کُلِّ حالٍ.
ای مردم! خداوند تبارک و تعالی این فضیلت را به من مرحمت فرموده و بر من منّت نهاده و این احسانی از جانب او به من است. و خدایی جز او نیست، آگاه باشید! که ستایش من همیشه و همه روزگاران و در هر حالی از آن خداوند است.
این فراز را در سه قسمت مورد بررسی قرار میدهیم:
الف) معنای «حباء» در عبارت حَبانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ
ب) بعثت و غدیر فضیلت برای پیغمبر صلی الله علیه وآله در عبارت «بِهذِهِ الْفَضیلَةِ»
ج) مفهوم منّت از طرف خداوند برای پیامبر صلی الله علیه وآله در عبارت مَنّاً مِنْهُ عَلَیَّ
الف) معنای «حباء» در عبارت حَبانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ
در عبارت حَبانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، حَبانی از ریشه «حِباء» و در سه معنا آمده است:
- به معنای اعطانی اللّه که از ریشه «عطاء» خواهد بود که عموم اهل لغت به آن اشاره کردهاند.
- به معنای بخشش.
- به معنای «دُنُو»، نزدیک شدن.
در معنای اول و دوم که واضح است و آنچه پیامبر صلی الله علیه وآله به آن فضیلت داده شده است جزء عطاء و بخشش خداوند نیست. اما در معنای سوم علاوه بر عطاء و بخشش خداوند به پیامبر صلی الله علیه وآله معنایی دیگر نیز نهفته است که بیان آن خالی از لطف نیست. در معنای سوم مفهوم تقرّب و نزدیکترین نزدیکی است. در معنای کلمهٔ «حِباء» در بعضی از کتب لغت مفهوم نزدیکی آمده که در ذیل به عناوین و آدرس اشاره میگردد:
۱. معجم مَقاییسُ اللُغَه ج۲، ص ۱۳۲.
۲. لسان العرب، ج ۱۴، ص ۱۶۰.
۳. تاجُ العروس، ج ۱۹، ص ۳۰۱.
۴. جُمهُرَةُ اللغه، ج۱، ص ۲۸۶.
۵. القاموس المحیط، ج ۴، ص ۳۴۱.
۶. مصباحُ المنیر، ج۲، ص ۱۲۰.
و همچنین در مجمع البحرین، ج۱، ص ۹۴ این عبارت آمده است: الْحِبَاءُ: القُرب و الارتفاع، و علیه حَمل قَوْلُهُ: «أَعْلَاهُمْ دَرَجَةً وَ أَقْرَبُهُمْ حَبْوَةً زُوَّارُ وَلَدِی عَلِیٍّ علیه السلام» أی أعلاهُم و أرفَعُهم عند الله- کذا فَسَّر فی کنز اللُّغَة. صاحب مجمع البحرین از «کنزاللغة» روایتی را از امام کاظم علیه السلام در فضیلت زائرین فرزندشان امام رضا علیه السلام بیان نمودهاند را آورده در این روایت اشاره به درجه و قرب زائرین با عبارت أَقْرَبُهُمْ حَبْوَةً آمده و مفهوم «حباء» همان دُنو و نزدیکی است و اما اصل روایت بدین شرح است:
امام کاظم علیه السلام فرمودهاند: هر که قبر فرزندم علی را زیارت کند برایش نزد خدای عز و جل هفتاد حج مبرور است. گفتم: هفتاد حج مبروره؟ فرمود: آری. هفتاد هزار حج مبرور گفتم هفتاد هزار حج؟ گوید فرمود بسا حجی که قبول نباشد. هر که زیارتش کند یا کنار قبرش بماند چون کسی باشد، که خدا را در عرش او زیارت کرده گفتم چون کسی که خدا را در عرش زیارت کرده؟ فرمود: آری چون روز قیامت شود بر عرش خدای عزّ و جل چهار کس از اولین و چهار از آخرین باشند اولین آنها نوح و ابراهیم و موسی و عیسی علیهما السلام و آخرین آنها محمد و علی و حسن و حسین علیهما السلام سپس بساطی دراز کنند و زائرین قبور ائمه با ما بنشینند جز آنکه بلندترین درجه و نزدیکترین آنها به ما در عطا زائرین قبر فرزند من باشند.[۱]
با توجه به مقدمات بیان شده میتوان عبارت را اینگونه معنا کرد: مَعاشِرَ النّاسِ، حَبانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهذِهِ الْفَضیلَةِ؛ ای مردم! خداوند متعال این فضیلت را به من مرحمت فرموده ….
بعثت پیامبر صلی الله علیه وآله و همچنین برگزیده شدن امیرالمؤمنین علیه السلام و اوصیاء آن حضرت علیهم السلام؛ فضیلتی است بسیار بزرگ برای آن حضرت؛ زیرا خداوند با این فضیلت پیامبرش را به خود نزدیک گردانیده است. همانگونه که خداوند میفرماید: ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی[۲]
ثابت بن دینار گوید از امام سجاد علیه السلام راجع به خدای جلّ جلاله پرسیدم که آیا مکان دارد؟ فرمود: خدا از آن برتر است، گفتم: پس چرا پیغمبرش را به آسمان برد؟ فرمود: تا ملکوت آسمان و آنچه از عجایب و بدایع آفرینش وی در آن است به وی بنماید. گفتم گفتار خدای عزّ و جل (سوره النجم) که نزدیک شد و آویخت تا به اندازه دو سر گمان بود یا نزدیکتر چه معنی دارد؟ فرمود: مقصود از آن رسول خدا صلی الله علیه وآله است که نزدیک پردههای نور شد و ملکوت آسمانها را دید و سپس آویخت در زیر پای خود ملکوت زمین را نگریست تا به نظر آورد که به اندازه فاصله دو سر کمان به زمین نزدیک شده است.[۳]
اهل بیت علیهم السلام در جایگاه تقرّب به سوی خداوند در نزدیکترین نزدیکی به خداوند هستند و اگر کسی بخواهد به خداوند تقرّب بجوید راهی جزء تقرب به سوی پیامبر صلی الله علیه وآله و اهلبیت ایشان برای او نیست. شیعیان و موالی امیرالمؤمنین علیه السلام با قبول ولایت به سوی آن بزرگواران تقرب جسته و نتیجه آنکه مقرّب درگاه الهی شدهاند.
ب) بعثت و غدیر فضیلت برای پیغمبر صلی الله علیه وآله
در عبارت «بِهذِهِ الْفَضیلَةِ» علاوه بر اینکه مرجع ضمیر را میتوان به چند عبارات ما قبل از جمله موضوع بشارت انبیاء به ظهور پیامبر آخرالزمان، خاتم النبیین بودن، حجت بر خلایق، اشاره نمود، و همچنین میتوان به کل بعثت و مهمترین موضوع آن یعنی اعلان ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و معرفی آن بزرگوار اختصاص داد. بعثت مجموعهای از بیان توحید، نبوت، امامت، عدل و معاد است که در رسالت ۲۳ ساله خاتم النبیین صلی الله علیه وآله گنجانده شده است.
به صورت کلی آنچه به عنوان فضیلت در اینجا مطرح است در دو مقطع زمانی بعثت رسول خدا صلی الله علیه وآله و روز غدیر خم، میتوان مطرح نمود؛ زیرا با برگزیده شدن شخص رسول خدا صلی الله علیه وآله به عنوان پیامبر خاتم، آن حضرت نسبت به دیگر انبیاء الهی ممتاز و شرافت یافت برای بار دیگر نیز در واقعه غدیر خم با منتخب شدن شخصیتی همچون امیرالمؤمنین علیه السلام و اوصیاء ایشان علیهم السلام به عنوان جانشینان ایشان بار دیگر فضیلت و امتیازشان نسبت به سایر انبیاء الهی آشکار گردید.
ج) مفهوم منّت از طرف خداوند برای پیامبر صلی الله علیه وآله
موضوع منّت از طرف خداوند همان فضیلتی است که با آن فضیلت خداوند پیامبرش را به خویش نزدیک گردانده و در جایگاه قرب خاص قرار داده است؛ لذا طبق آنچه در عبارت «بِهذِهِ الْفَضیلَةِ» گذشت، موضوع این منّت همان بعثت شخص رسول صلی الله علیه وآله و انتصاب ائمه اثنی عشر علیهم السلام بوده است.
خداوند متعال برای نعمتهای بزرگ بر پیامبر صلی الله علیه وآله و مؤمنین منّت میگذارد و منّت در اینجا به معنای نعمت خاص و اظهار بزرگی نعمت از طرف خداوند است و نه تنها قبیح نیست، بلکه پسندیده و در شأن عظمت پروردگار است و در مقابل بندگان باید پاسخ این منّت را با قدردانی و سپاس گفتن انجام دهند. در این فراز باتوجه به نعمت خاص بعثت و غدیر که کل رسالت پیامبر صلی الله علیه وآله است این عبارت را بیان فرمودهاند که: «مَنّاً مِنْهُ عَلَیَّ» و سپس چه زیبا به بهترین نحو پاسخ این منّت پروردگار بر خویش را با حمد و سپاس الهی اینگونه مطرح میفرمایند: وَ لا الهَ الّا هُوَ، الا لَهُ الْحَمْدُ مِنّی ابَدَ الآبِدینَ وَ دَهْرَ الدّاهِرینَ وَ عَلی کُلِّ حالٍ؛ و خدایی جز او نیست. آگاه باشید! که ستایش من همیشه و همه روزگاران و در هر حالی از آن خداوند است. منّت از طرف مخلوق برای خداوند در جهت اسلام آوردن یا از طرف مخلوق به مخلوق دیگر مذمت گردیده است، همانگونه که در خطبه غدیر پیامبر صلی الله علیه وآله میفرمایند:
مَعاشِرَ النّاسِ، لا تَمُنُّوا عَلَیَّ بِاِسْلامِکُمْ، بَلْ لا تَمُنُّوا عَلَی اللَّهِ فَیُحْبِطَ عَمَلَکُمْ وَ یَسْخَطَ عَلَیْکُمْ وَ یَبْتَلِیَکُمْ بِشُواظٍ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٍ، اِنَّ رَبَّکُمْ لَبِالْمِرْصادِ؛ ای مردم! بر من با اسلام خود منّت نگذارید و بر خداوند نیز منّت نگذارید که نتیجهاش تباه شدن اعمال شما و خشم خداوند و مبتلا شدن به شعلههایی از آتش و مس گداخته خواهد بود، بدون تردید پروردگار شما در کمینگاه است. که در اینجا منّت باعث حبط عمل و عذاب الهی میشود.
و همچنین منّت گذاشتن مخلوق بر مخلوق دیگر به خاطر احسان یا نعمتی که به او داده مذموم شمرده شده است؛ زیرا:
اولاً؛ منافی با اخلاص و قربت است.
ثانیاً؛ بنده مستقل در انعام نیست.
ثالثاً؛ نعمت در اصل از خداوند متعال بوده است.
رابعاً؛ این منّت موجب تحقیر و شرمندگی طرف مقابل خواهد شد.
اظهار بزرگی نعمت و همان منّت بر مؤمنین به خاطر بعثت است و آنچه اعظم بعثت و ثمره آن محسوب میشود اعلان ولایت دوازده امام معصوم علیهم السلام است، بنابراین خداوند میفرماید:
لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ …
؛ یقیناً خدا بر مؤمنان منّت نهاد که در میان آنان پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنان میخواند و [از آلودگیهای فکری و روحی] پاکشان میکند، و کتاب و حکمت به آنان میآموزد …[۴]
بنابراین در پاسخ این نعمت بر مؤمنین، یک قدردانی به تمام و کمال و شکر و حمد الهی را لازم است همان گونه که حضرت رضا علیه السلام فرمودند: در اعمال روز غدیر این حمد را بگویید: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنَا مِنَ الْمُتَمَسِّکِینَ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام؛ ستایش مخصوص خداوندی است که قرار داد ما را از تمسک کنندگان به ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمهٔ معصومین علیهم السلام.[۵]