بخشش و عطای خداوند

مُجزِلُ العَطَاءِ

عطا کننده بسیار است

<< قبلی بعدی >>

بخشش و عطای خداوند صفتی است که پیامبر صلی الله علیه و آله در ضمن خطبه غدیر درباره خداوند به کار برده است.

برخی محققان در ذیل این جمله چنین گفته‌اند: آفریدگار و پروردگار عالم از رحمت واسعه و نعمت‌های بیکرانش مخلوقی را بی‌بهره نگذاشته است؛ بلکه آنچه که موجب کمال اوست را -بدون داشتن هیچ استحقاقی از سوی آنها- عطا نموده است. همان‌طور که در خطابهٔ امیرمؤمنان علی علیه السلام می‌خوانیم که فرمود: وَ غَمَرَهُمْ فَضْلُهُ مَعَ تَقْصِیرِهِمْ عَنْ کُنْهِ مَا هُوَ أهْلُهُ؛ و با اینکه آفرینش از رسیدن به (کنه) آن عبادتی که درخور و سزاوار آن ذات مقدّس باشد کوتاه است، فضل و کرمش همه را فرا گرفته است.

درباره معنای جزل در این جمله در کتاب العین نوشته خلیل بن احمد فراهیدی (درگذشت: ۱۷۵ق)، ادیب و لغوی، آمده است: جَزل یعنی عطای فراوان و أجزَلَ العَطَاءَ یعنی فراوان عطا نمود. از این بیانِ رسول خدا صلی الله علیه و آله معلوم می‌شود که خدا در حقّ کسی کم نمی‌گذارد، بلکه هرچه لازم باشد خداوند به فراوانی می‌دهد و دریغ نمی‌کند. صِرف وجود فراگیر مخلوقات، خود بارزترین نشان تفضّل و بخشش اوست؛ چرا که وجودشان نیز از عطای باری تعالی است. در آیهٔ کریمه فرموده است: أعطَی کُلَّ شَیءٍ خَلقَهُ؛ به هر چیزی آفرینش و خلقتش را اعطاء نمود(طه:۵۰).

هم وجود و هم بقای موجودات نیازمند عنایات حقّ تعالی دانسته شده است. بقا و استمرار آسمان‌ها و زمین همه به‌دست قدرت او انجام می‌گیرد؛ از آن جا که فرمود: إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأرْضَ أنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أمْسَکَهُما مِنْ أحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُورا؛؛ همانا خدا آسمان‌ها و زمین را نگاه می‌دارد تا نابود نشوند و اگر زائل شوند، پس از او هیچ‌کسی آنها را نگاه نمی‌دارد؛ اوست بردبار آمرزنده(فاطر:۴۱)

بنابراین قهراً کسی نمی‌تواند خود را بی‌نیاز و مستثنی از نعمت‌های خداوند تصوّر کند و اِنعام خداوند بر عموم مخلوقاتش انجام می‌گیرد؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله در خطابهٔ غدیر فرمودند: مُتَفَضِّلٌ عَلَی جَمِیعِ مَن بَرَأهُ، مُتَطَوِّلٌ عَلَی جَمِیعِ مَن أنشَأهُ؛ بر تمامی آنچه آفریده بخشنده و بر همهٔ آنها لطف‌کننده است.

برای روشن‌شدن معنای متفضّل گفته شده که وقتی کسی مهمان کسی می‌شود و موردپذیرایی قرار می‌گیرد، این نشان تفضّل اوست. پذیرایی که برای میهمان تهیه می‌شود فضل صاحبخانه است؛ زیرا میهمان از او طلبکار نیست؛ اما وقتی کسی به رستوران می‌رود، فضل نیست، بلکه طلبکاری است؛ زیرا بابت غذا پول داده شده است. با این حساب نه‌تنها نعمت‌هایی که انسان را کاملاً فرا گرفته‌اند، بلکه حتی وجود و حیات انسان تفضّل خداوند بر ما مخلوقات است. در قسمت دیگر خطابه غدیر همچنین گوشزد شده است: قَد وَسِعَ کُلَّ شَیءٍ رَحمَتُهُ؛ به‌راستی رحمتش را نیز بر همه گسترانده است.

منابع

• اعتقادات در خطابهٔ غدیر؛ سید حسین حسینی، تهران: انتشارات منیر، ۱۳۹۴ش.
• شرح خطبه غدیر؛ محمدرضا شریفی، اصفهان: انتشارات نورالحیات، ۱۴۴۶ق.
• کتاب العین ؛ خلیل بن احمد فراهیدی، تحقیق: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم: انتشارات هجرت، ۱۴۰۹ق.
• نهج البلاغه؛ محمد بن حسین شریف رضی، تحقیق: عزیزالله عطاردی، تهران: بنیاد نهج البلاغه، ۱۴۱۳ق.