تفسیر سوره حمد در مورد ائمه علیهم السلام
در آن زمانِ محدود در خطبه بلندِ غدير، سه سوره قرآن به طور كامل مورد تفسير قرار گرفته است. اين نشانه اهميت سوره هاى مزبور در ارتباط با ولايت است، و از سوى ديگر گوياى حضور گسترده قرآن در غدير است.
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| سوره | سوره حمد (۱) |
| آیه | ۱ تا۷ |
| جزء | ۱ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | لزوم پیروی از صراط مستقیم نه کسانی که مورد غضب خدا واقع شده و نه گمراهان |
يكى از آن ها سوره حمد است. پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در چند مورد از خطبه بلند غدير فرمود:
«مَعاشِرَ النّاسِ،انَا صِراطُ اللَّه الْمُسْتَقيمُ الَّذى امَرَكُمْ بِاتِّباعِهِ، ثُمَّ عَلِىٌّ مِنْ بَعْدى ثُمَّ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ ائِمَّةُ الْهُدى ...- ثُمَّ قَرَأَ»:
بِسْمِ اللَّه الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدُ للَّه رَبِّ الْعالَمِينَ، الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ، إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ، اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ، صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضَّالِّينَ 
«وَ قالَ: فِىَّ نَزَلَتْ وَ فيهِمْ وَ اللَّه نَزَلَتْ وَ لَهُمْ عَمَّتْ وَ ايّاهُمْ خَصَّتْ»:
اى مردم، من صراط مستقيم خدايم كه شما را به پيروىِ آن دستور داده، و بعد از من على و سپس فرزندانم از نسل او كه امامان هدايت اند ... . سپس سوره حمد را تا آخر خواندند و فرمودند: اين سوره درباره من نازل شده و به خدا قسم درباره ايشان نازل شده و به طور عموم شامل آنان است و به طور خاص درباره آنان است.[۱]
«... فيهِمْ نَزَلَتْ وَ فيهِمْ ذُكِرَتْ، لَهُمْ شَمَلَتْ، ايّاهُمْ خَصَّتْ وَ عَمَّتْ»: سوره حمد درباره امامان نازل شده و درباره آنان در قرآن آمده است. هم شامل آنان است و هم به طور عموم آنان را در بر مى گيرد و هم به خصوص درباره ايشان است.[۲]
«فيمَنْ ذُكِرَتْ؟ ذُكِرَتْ فيهِمْ. وَ اللَّه فيهِمْ نَزَلَتْ وَ لَهُمْ وَ اللَّه شَمِلَتْ وَ ايّاهُمْ خَصَّتْ وَ عَمَّتْ»: سوره حمد درباره چه كسى در قرآن آمده است؟ درباره امامان است. به خدا قسم درباره آنان نازل شده است. به خدا قسم شامل آنان است، و به طور خاص و عام مربوط به ايشان است.[۳]
در اینجا دو بُعد قابل بررسی است:
موقعیّت تاریخی
تفسير سوره حمد در غدير حامل سنگين ترين پيام آن است و موقعيت آن در خطبه هنگامى است كه پيامبر صلى الله عليه وآله پس از معرفى على بن ابى طالب عليه السلام، به مسئله حضور جدى دشمنان آن حضرت در جامعه مسلمانان پرداخته؛ و اكنون مى خواهد شاخص ها و مميّزهاى قرآنى دوستان و دشمنان اهل بيت عليهم السلام را به مردم معرفى كند.
آغاز سخن از تفسير سوره حمد است كه ضابطه اصلى را به دست مى دهد، و بعد از آن به شناساندن اولياء و اعداء مى پردازد.
تحلیل اعتقادی
با توجه به اينكه سوره حمد به عنوان مهمترين درخواست هاى بشر از خداوند، روزانه حداقل ده بار در نمازهاى واجب تكرار مى شود، و اگر نمازهاى مستحبى و موارد غير نماز را هم به آن بيفزاييم مىتوان آن را خلاصه خواسته هاى بشر از خداوند تلقى كرد كه ذات الهى به بشر آموخته است.
در غدير كه سخن از «ولايت» است، نام سوره حمد به ميان مى آيد و ارتباطى عميق و ناگسستنى بين فاتحة الكتاب و خاتمة الغدير تثبيت مى شود.
نماز را كه با اين سوره آغاز مى كنيم از خدا يک خواسته بزرگ داريم كه همه امور دنيا و آخرتمان بدان بستگى دارد، و آن دست يافتن به راه راست و صراط مستقيم است.
اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ يعنى خدايا، يافتن راه راست كار آسانى نيست. ظلمات فتنه و حيله هاى دشمنانت چه بسيار كه ما را به اشتباه مى اندازد و راه راست را بر ما مخفى مى نمايد. در اين ظلماتِ مكر و آشوب از تو مى خواهيم كه فكر و عمل ما را به راه راست هدايت كنى. يعنى نه فقط آن را به ما نشان دهى بلكه ما را در مسير هدايت بيندازى.
صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضَّالِّينَ خداوند به بشر خاطر نشان مى كند كه راهِ پيش روى بشر از سه راه بيرون نيست:
يا راه كسانى است كه خداوند آنان را مورد لطف انعام خويش قرار داده و هدايت نموده است.
و يا راه كسانى است كه بر آنان غضب فرموده و به راه باطل رفته اند.
و يا كسانى اند كه حيران و گمراهند و با آنكه باطل را انتخاب نكرده اند ولى راه حق را هم نيافته اند.
در غدير پيامبر صلى الله عليه وآله انگشت اشارت را دقيقاً بر تنها راه راست و صراط مستقيم الهى مى گذارد، كه نه راه ديگرى جز آن وجود دارد و نه مشابه و نمونه اى مى تواند جايگزينش شود.
براى شيوايى و صراحت اين بيان ابتدا خود و على بن ابى طالب عليه السلام و امامان بعد از او را صراط مستقيم مى خواند و سپس بى درنگ سوره حمد را مى خواند كه قُطب پَرگارش صراط مستقيم است.
آنگاه تفسيرى به ظرافت الماس بر آن مى فرمايد و آن را با قَسَم به ذات الهى مؤكد مى كند و گويا مى فرمايد: اين سوره درباره من و آنان است.
اگر صراط مستقيم را به طور عام هم در نظر بگيريم در تحقق خارجى بر ايشان منطبق است، و اگر منظور خاص خدا را هم بخواهيد مقصود فقط آنانند.
بنابراين ميلياردها مسلمان كه هر روز در نمازهاى خود از خدا راه راست را درخواست مى كنند، در حقيقت از او مى خواهند كه آنان را به راه «ولايت اهل بيت عليهم السلام» هدايت كند كه با اعتقاد و عمل بر طبق آن هم از راه باطل و هم از گمراهى نجات يافته اند، و در كنار آن از غضب الهى به لطف و انعام پروردگار قدم نهاده اند.
خدايا تو را شكر كه ما را از كسانى قرار دادى كه اين دعاى هر روزه را به استجابت رساندى. اينک از تو مى خواهيم ما را بر آن ثابت قدم فرمايى، و براى عمل در راه آن كوشاتر نمايى و بينش و بصيرت ما را در اعماق اين هدايت بيشتر فرمايى.