حُسنیه

حُسنیه، کنیز معروفی بود که در زمان خلفای عباسی زندگی می‌کرد و به دلیل مناظره‌های علمی‌اش با بزرگان اهل سنت، به ویژه در دربار هارون عباسی، به شهرت رسید. بنابر نقل بعضی از کتب تاریخی او کنیز یکی از تاجران بغداد بود که از دوستداران امام صادق علیه السلام شناخته می‌شد و در خانه حضرت علیه السلام رشد کرد و علوم ومعارف شیعه را فرا گرفت.

حُسنیه

اطلاعات فردی
نام کامل	حُسنیه
سرشناسی	مناظره در دفاع از امامت و فضایل اهل‌بیت علیهم السلام
اطلاعات علمی
استادان	امام صادق علیه السلام
تحصیلات	حدیث و تفسیر در خانه امام صادق علیه السلام
مذهب	شیعه
اطلاعات فرهنگی
علت شهرت	مناظره منسوب به او با عالمان اهل سنت در دربار هارون عباسی

زندگی‌نامه

حسنیه از پنج سالگی در منزل امام صادق علیه السلام به خدمت مشغول شد. در طول ده سال، حسنیه در محضر امام صادق علیه السلام به یادگیری علوم و معارف شیعه پرداخت و پس از آن، بیست سال دیگر را به مطالعه کتب حدیثی و تفسیری اختصاص داد و مسائل پیچیده را از امام صادق علیه السلام می‌پرسید. مالک حسنیه به دلیل فقر، او را به دربار هارون عباسی فروخت و به دلیل مهارت او در مناظره، صدهزار سکه طلا برایش تعیین شد. حسنیه در مناظره‌هایی که با بزرگان اهل سنت در دربار هارون عباسی برگزار شد، به موضوعاتی چون فضایل امام علی علیه السلام، عصمت امامان، جانشینی امام علی علیه السلام، مالکیت حضرت فاطمه سلام الله علیها بر فدک و شهادت حضرت فاطمه سلام الله علیها پرداخت و استدلال‌های قوی ارائه داد. گفته می‌شود که پس از این مناظره، تعدادی از حاضران مذهب خود را تغییر دادند. پس از مناظره با صاحبش، حسنیه از بغداد به مدینه رفت و بقیه عمرش را در خدمت امام رضا علیه السلام سپری کرد.

برخی منابع، حسنیه را از زنان عالم شیعه می‌دانند و به دلیل مناظره‌اش در دربار هارون عباسی، او را برجسته می‌شمارند. اما در مورد صحت داستان حسنیه، تردیدهایی وجود دارد. برخی کتاب‌شناسان و پژوهشگان شیعه، از جمله آقابزرگ تهرانی و میرزا عبدالله افندی، در صحت و درستی این داستان تردید دارند. این داستان در منابع قرن ششم هجری مانند «النقض» ذکر نشده و تنها در منابع قرون دهم به بعد، همچون «روضات الجنات»، آمده است. همچنین، تناقضاتی درباره راوی و مترجم در نسخه‌های خطی، اعتبار داستان را زیر سؤال برده است. محمدتقی دانش‌پژوه معتقد است که داستان حسنیه در عصر صفویه و بر اساس قصه کنیز ناطقی با هارون‌الرشید ساخته شده است. در نهایت، داستان حسنیه نه تنها در منابع شیعه، بلکه در کتابخانه‌های ایران و دیگر کشورها به صورت چاپی و خطی زیادی منتشر شده و موضوع تولید برنامه‌های فرهنگی و هنری همچون فیلم و رمان نیز شده است.

راوی غدیر

حسینیه در یکی از این مناظره‌ها از فردی - که ابراهیم خوانده می‌شد - پرسید: آیا در هیچ جای تفاسیر شما آمده است که در حجةالوداع رسول خدا صلی الله علیه و آله به امر پروردگار در غدیر خم فرود آمده و این آیه را: «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ» با بیمناکی برای مردم تلاوت کرد، و سپس آیه «وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» نازل شد؟

و آیا در تفاسیر شما آمده است که پس از نزول «وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» پیامبر صلی الله علیه و آله دست علی بن ابیطالب علیه السلام را گرفت، بر منبری که از جهاز شتر ساخته بودند برآمد و فرمود: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ علیه السلام مَوْلَاهُ. أللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ، وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ، وَ الْعَنْ مَنْ ظَلَمَهُ. آنگاه این آیه نازل شد: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِیناً».

ابراهیم سر به زیر افکند. حسنیه علما را مخاطب ساخت و آنان را به جان هارون سوگند داد. حاضران - که خود را در مقابل هارون می‌دیدند - لب به تأیید گشودند. ابویوسف گفت: بیشتر صحابه و مفسران تصریح کرده‌اند که این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است، و حدیث من کنت مولاه فعلی علیه السلام مولاه نیز مشهود است. حسنیه پرسید: درباره «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ» چه می‌گویید؟ ابویوسف گفت: به اجماع امت درباره علی بن ابی‌طالب علیه السلام است. آنگاه حسنیه با شگفتی پرسید: … احکام و نصوص الهی را وامی‌نهید و بیعت روز غدیر را نادیده می‌گیرید؟

آثار مرتبط با حُسنیه

حُسنیه

گفته شده بیش از ۱۱۰ نسخه خطی و چاپی از مکالمات حُسنیه در کتابخانه‌های ایران و غیر ایران موجود است.به گزارش برخی پژوهشگران، کتاب مکالمات حُسنیه، حدود ۳۰ مرتبه به‌صورت مستقل یا در ضمن کتاب دیگری، چاپ شده است. مولی ابراهیم بن ولی‌الله استرآبادی این کتاب را در سال ۹۵۸ق به فارسی ترجمه کرده‌اند.

همچنین سید عنایت حسین پهرسری و سید ذیشان حیدر جوادی، رساله حُسنیه را به اردو ترجمه کرده‌اند. این کتاب در سال ۱۲۹۸ق به ترکی نیز ترجمه شده است. به گفته بجنوردی در دائرة المعارف بزرگ اسلامی بخش‌هایی از کتاب مکالمات حُسنیه توسط سِرجان مِلکُم، تاریخ‌نویس انگلیسی در قرن هیجدهم میلادی، ترجمه شد و از سال ۱۲۴۲ق تا ۱۳۵۹ق بارها در تهران تجدید چاپ شد.