صفات کریم و حلیم در مورد خداوند
صفات کریم و حلیم در مورد خداوند در خطبه غدیر توسط پیامبر صلی الله علیه و آله بهکار گرفته شده است. در کنار این دو صفتْ وصف «ذُو اَناة» هم آمده است.
کریم درباره خداوند از کرم بهمعنای احسان و انعام او بر خلق است؛ اما این صفت درباره انسان بهمعنای اخلاق و افعال پسندیده میباشد. خداوند کریم است یعنی مُنعم و مُحسن است. حلیم از حلم بهمعنای ضبط نفس و طبع از سرکشی خشم است. چون خداوند از طبع و نفس به دور است، پس حلم درباره او بهمعنای جلوگیری از خشم است. ذو اناة (صاحب لحظهها) به این معناست که همهٔ لحظهها در یَد و قدرت خداوند است.
برخی شارحان خطبه غدیر درباره چگونگی بازتاب این صفات مطرح شده در این قسمت از خطبه در میان بندگان چنین نوشتهاند: اهل بیت علیهم السلام همگی آینهٔ صفات خداوند هستند. کیفیت این صفات در مورد اهل بیت بهصورتی است که هیچکسی به غیر از چهارده نور مقدس این صفات را اینگونه دارا نیستند. خداوند با خلقت اهل بیت علیهم السلام و بودنشان در بین مردم مفهوم تام کریمبودن و حلیمبودن را میخواهد به مردم بفهماند.
معنای «کریم» و «حلیم» در قرآن
واژههای اصلی این قسمت از خطبه غدیر از کلمات قرآنی هستند که معنای آنها چنین برشمرده شده است:
- «کریم» : از کَرَم است و صفت کرم برای حق تعالی بهمعنای احسان و انعام او بر خلق است؛ اما این صفت درباره انسان بهمعنای اخلاق و افعال پسندیده میباشد. خداوند کریم است یعنی مُنعم و مُحسن است. در قرآن از زبان حضرت سلیمان نقل شده است:
فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَریم؛ زیرا پروردگارم بینیاز و کریم است
(نمل:۴۰). - «حلیم» : -بهفتح حاء- از حلم گرفته شده که بهمعنای ضبط نفس و طبع از سرکشی خشم است. چون خداوند از طبع و نفس به دور است، پس حلم درباره او بهمعنای جلوگیری از خشم است. بر این مطلب قرآن گواهی میدهد، آنجا که میفرماید: وَ اعْلَمُوا أنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلیم؛ و بدانید که خدا بسیار آمرزنده و بردبار است (بقره:۲۳۵)، إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلیم؛ خدا بسیار آمرزنده و بردبار است (آل عمران:۱۵۵)، وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلیم؛ و خدا بینیاز و بردبار است (بقره:۲۶۳) و وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَلیم؛ و خدا دانا و بردبار است (نساء:۱۲).[۱]
معنای ذو اناة
درباره معنا لغوی و اصطلاحی عبارت «ذُو اَناة» در این جمله از خطبه غدیر چنین نوشته شده است: ذو اناة (صاحب لحظهها) به این معناست که همهٔ لحظهها در یَد و قدرت خداوند است. او احاطه به زمان دارد؛ بدین معنا که زمان خلق خداوند است؛ بنابراین حضرت ولی عصر علیه السلام امام و حجت بر همهٔ مخلوقات از جمله زمان است. پس زمان در اختیار و تحت فرمان امام زمان حضرت مهدی علیه السلام و دیگر اهل بیت علیهم السلام است.[۲]
صفات کریم، حلیم و ذو اناة در ادعیه
بهگفته برخی شارحان خطبه غدیر، صفات کریم و حلیم و ذواناة در مورد خداوند در ادعیهٔ مختلفی آمده است. خواندن خداوند با این صفات تأثیر خاصی دارد؛ همانگونه در دعای شب نیمه شعبان با کیفیتی که بیان میکنند، آمده است: در بین نماز مغرب و عشا، در حالی که بعد از نماز مغرب کلامی نگوید و از قبله برنگردد ۲۱ مرتبه این دعا را بخواند خداوند او را محافظت میکند از خطرات و بلایا. این نشان از عظمت صفات یاد شده میباشد و اگر بنده خدا را به این صفات بخواند جواب داده میشود:
بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ اللّهُمَّ اِنَّکَ عَلِیمٌ حَلِیمٌ ذوُ اَنَاهٍ وَ لاَ طَاقَهَ لَنَا بِحُکْمِکَ یَااللهُ یَااللهُ یَااللهُ، اَلْاَمَانُ اَلْاَمَانُ اَلْاَمَانُ مِنَ الطّٰاعُونِ وَ الْوَبَاءِ وَ مَوْتِ الْفُجْأهِ وَ سُوءِالْقَضَاءِ وَ شَمَاتَهِ الْأعْدَاءِ رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذَابَ إنّٰا مُوْمِنوُنَ إنّٰا مُوْقِنُون بِرَحمَتِکَ یَا اَرحَمَ الرّاحِمینَ؛ خداوندا! همانا که تو دانا، شکیبا و مسلط بر زمان هستی و ما تحمل حکم تو را نداریم. خداوندا، خداوندا، خداوندا، به تو پناه میبرم، به تو پناه میبرم، به تو پناه میبرم از طاعون و وبا و مرگ ناگهانی و سرنوشت ناگوار. پروردگارا! هر نوع گرفتاری را از ما دور ساز. بهراستی که ما به تو ایمان و یقین داریم. به مهربانیت، ای مهربانترین مهربانان.[۳]
بازتاب صفات علیم و حلیم و ذواناة در بندگان
برخی شارحان خطبه غدیر درباره چگونگی بازتاب این صفات مطرح شده در این قسمت از خطبه در میان بندگان چنین نوشتهاند: اهل بیت علیهم السلام همگی آینهٔ صفات خداوند هستند.
البته تذکر این نکته ضروری است که چون صفات خداوند عینِ ذاتِ خداوند است و کسی به ذات باری تعالی راه ندارد، کریم، حلیم و ذو اناة بودن در مورد اهل بیت عین صفات خداوند نیست. اما کیفیت این صفات در مورد اهل بیت بهصورتی است که هیچکسی به غیر از چهارده نور مقدس این صفات را اینگونه دارا نیستند. خداوند با خلقت اهل بیت علیهم السلام و بودنشان در بین مردم مفهوم تام کریمبودن و حلیمبودن را میخواهد به مردم بفهماند.
لازم است ذکر شود که غیر معصوم نیز در حد خود میتوانند با پیروی از اهل بیت علیهم السلام این صفات را درخود پیاده نمایند. البته صفات کریم و حلیم در مردم عادی از جنس صفات اهل بیت علیهم السلام نیست.[۴]
پانویس
منابع
- شرح و تفسیر خطبه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در غدیر خم؛ محمدتقی نقوی، تهران: انتشارات منیر، ۱۳۷۴ش.
- شرح خطبه غدیر؛ محمدرضا شریفی، اصفهان: انتشارات نورالحیات، ۱۴۴۶ق.
- عنوان الکلام (به انضمام دو کتاب عشریه)؛ محمدباقر بن محمدجعفر فشارکی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۷۷ق.