عذاب دشمنان اهل بیت علیهم السلام
در این قسمت از خطبه پیامبر صلی الله علیه وآله پس از آنکه اصل مسئله امامت و انحصار آن در امیرالمؤمنین علیه السلام و اوصیاء ایشان را تثبیت نموده و به معرفی دشمنان غدیر پرداخته و جایگاه آنها را در جهنم و نحوهٔ عذاب آنان را بهطور خاص با الفاظ «زفیر» و «شهیق» بیان مینماید و در کلام خویش به سه آیه از قرآن، سوره ملک آیات ۶ و ۷ و سوره فرقان آیه ۱۲ اشاره میفرمایند:
Pوَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ. إِذا أُلْقُوا فِیها سَمِعُوا لَها شَهِیقاً وَ هِیَ تَفُورُO. برای کسانی که به پروردگار خود کافر شدند عذاب جهنم است و بد جای بازگشتی است. آنگاه که در آن انداخته شوند صدای وحشتناکی از آن میشنوند در حالی که میجوشد.[۱]
در سورهٔ ملک این آیات ارتباط با آِات قبل داشته که خداوند عذاب کافران را جهنم قرار میدهد؛ و سپس در این آیات وحشتِ کافران در لحظات افتادن در جهنم را ترسیم میکند که صدای وحشتناک شعله کشیدن و جوشیدن آن را خواهند شنید. دنبال این آیه سؤالهایی است که خزانه داران جهنم، در آنجا از آنان میپرسند و پاسخهایی است که آنان میدهند.
در این آیات به جز کلمه اول آن بقیه آیه با تغییری آمده است؛ به این صورت که فعل «سَمِعُوا» از صورت ماضی به مستقبل تغییر یافته و «یَسْمَعُونَ» شده است، و به جای «لِجَهَنَّمَ» از ضمیر استفاده شده و «لَها» آمده است.
همین موضوع را خداوند در جای دیگر ترسیم نموده و میفرماید: P إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراO؛ هر گاه جهنم آنان را از فاصله دوری ببیند صدای در هم پیچیدن و شعله کشیدن آن را میشنوند.[۲]
آیه سوره فرقان درباره کسانی است که روز قیامت را باور ندارند و به تعبیر قرآن «کَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ» هستند. خداوند به اینان «سَعیر» و آتش شعله گرفتهای را وعده میدهد که وقتی از دور اهل جهنم را میبیند شعله میکشد و صدای وحشتناکی از آن برمیخیزد. در آیات بعد تنگی جای آنان در جهنم و صدای وای و ویل آنان مطرح شده است.
در این آیه کلمه «زَفیر» درباره آتش جهنم فقط در این آیه آمده است و حضرت این کلمه را با عبارت «یَرَوْنَ لَها» ترکیب فرموده است.
نکات حاصل از بیان این فراز از خطبه
الف. معنای «زَفیر» و «شَهیق»
معنای دقیق «زَفیر» و «شَهیق» و ارتباط آن به آتش چیست؟ «زَفیر» فرو بردن نَفَس با صوت، و «شَهیق» خارج ساختن آن با صوت است که شاید در نَفَسِ عمیق کشیدن محسوس باشد. این دو کلمه درباره انسانها به کار میرود و در آیه ۱۰۶ از سوره هود وحشت اهل جهنم از آتش را با ترسیم نَفَسهایی که از وحشت در سینه حبس میکنند و از ترس بیرون میدهند بیان نموده است:
Pفَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌO;[۳] اما کسانی که شقی شدند در آتش خواهند بود و برای آنان است در آن صدای نفسهایشان که از ترس فرومیدهند و باز پس میآورند».
ب. نسبت «زفیر» و «شهیق» به جهنم
آنچه در اینجا مهم است نسبت دادن «زفیر» و «شهیق» به جهنم است. برای درک این مطلب آتش بزرگی را در نظر بگیرید که با افزودن هیزم یا دمیدن در آن یا برخورد باد با آن به اصطلاح «گُر» میگیرد و شعلهور میشود. در این حالت گویا آتش با تغییر اصواتی که از آن شنیده میشود نفس میکشد و نفس آزاد میکند، و این تنفس را به نفس فرودادن و بیرون دادن در آدمی تشبیه کردهاند و از آن به «زَفیر» و «شَهیق» آتش تعبیر میکنند، که همراه آن شعله آتش بالا و پایین میرود.
آنچه این تصور را به ذهن نزدیکتر میکند جمله حالیه «وَ هِیَ تَفُورُ» به همراه شهیق است، یعنی صدای آتش را میشنوند در حالی که میجوشد و فوران میکند، کما اینکه کلمه «تَغَیُّظ» در آیه سوره فرقان مطلب را به ذهن آشناتر میکند که به معنای شدت یافتن حرارت آتش است و طبیعی است که در آن حالت صدایی از آتش جهنم شنیده میشود.
ج. دیدن یا شنیدنِ «زفیر» و «شهیق»
با آنکه «زَفیر» و «شَهیق» صوت هستند و به شنیدن مربوط میشوند، چنانکه در آیه میفرماید: «سَمِعُوا لَها شَهِیقاً» یا میفرماید: «سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً»؛ ولی با این همه در خطبه غدیر آن را به دیدن نسبت میدهد و میفرماید: «یَرَوْنَ لَها زَفیراً»: یعنی «زفیر آن را میبینند»!
ولی طبق نسخههایی که این فعل در آنها هست دیدن «زَفیر» میتواند کنایه از مجموعهای از دیدن و شنیدن باشد که هنگام شعلهور شدن وحشتناک آتش در انسان ایجاد میشود و در واقع نوعی احساس و ادراک و رؤیت با قلب است.
د. عکس العمل جهنم با حضور اهل آن
در آیه سوره فرقان اصوات آتش جهنم برخاسته از نوعی ادراک در آن تلقی شده است، که میفرماید:
Pو إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراًO؛ وقتی جهنم آنان را از مکان دور ببیند، از آن، صدای بالا رفتن حرارت و فرو کشیدن نفسش را میشنوند.[۴]
گویا آتش نزدیک شدن اهل عذاب را احساس میکند و از خود چنین عکس العملی نشان میدهد. این مطلب هیچ استبعادی ندارد به خصوص آنکه در قرآن مورد دیگری از شعور و عکس العمل جهنم ذکر شده است، آنجا که میفرماید:
Pیَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍO؛ روزی که به جهنم میگوییم: آیا پر شدی؟ و جهنم در پاسخ میگوید: آیا باز هم هست؟[۵]
با توجه به چهار نکتهای که ذکر شد، پیامبر صلی الله علیه وآله با استناد به آیه قرآن دو جهت را درباره دشمنان ائمه علیهم السلام به ما متوجه میکند:
۱. با توجه به اینکه موضوع آیات کفار هستند، حضرت با این اقتباس دشمنان اهل بیت علیهم السلام را کافر اعلام میکند.
۲. وحشت و اضطراب دشمنان اهل بیت علیهم السلام در جهنم و عکس العمل جهنم با دیدن آنان که شعله میکشد و قلب آنان را از ترس آب میکند، از یک سو توجه دادن به آینده خط سقیفه و برحذر داشتن از چنین خطری است، و از سوی دیگر آرامش قلبی برای دوستان اهل بیت علیهم السلام است که اگر گرفتار فتنههای سقیفه شدهاند و دنیایشان تلخ شده، از آینده سیاه آنان در آخرت با خبر باشند.[۶]