ویژگی ها و دلائل اهمیت خطابه غدیر

خطبهٔ غدیر خم، در شرایطی ویژه و با حضور گسترده مسلمانان توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله ایراد شد تا ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام را به عنوان جانشین بر حق خود اعلام کند. برای درک و فهم خطابهٔ پیامبر صلی الله علیه وآله در روز غدیر خم، لازم است تأمل کنیم که این خطبه تحت چه شرایطی و با چه مقدماتی بیان گردیده است. در نتیجه با دید بازتر و روشنتر میتوانیم از این گنجینهٔ پربرکت، خود و دیگران را بهرهمند سازیم.

ویژگی های خطبه غدیر

هر مقدار که در موقعیت ایرادِ خطابه تفکّر کنیم، اهمیت آن بیشتر روشن میگردد؛ لذا توصیه میشود قبل از ورود به فرازهای نورانی خطابهٔ غدیر و شرح موضوعات آن، موارد ذیل مورد دقت قرار بگیرد:

۱. سَند خطبهٔ غدیر

متن مفصّل و کامل خطبهٔ غدیر، در نُه کتاب که در دسترس بوده عبارتند از: روضة الواعظین، الاحتجاج، الیقین، نزهة الکرام، الاقبال، العُدَد القویة، التحصین، الصراط المستقیم و نهج الایمان. روایات این کتب به سه طریق و به چهار سند در منابع اصیل اسلامی با اسناد متصل نقل شده است که این طُرق روایی عبارتند از: روایت امام محمدباقر علیه السلام، روایت زید بن ارقم و روایت حذیفة بن یمان.

۲. عظمت و بزرگی خطیب غدیر

مطابق با اهمیّت موضوع، خطیب انتخاب میشود. از آنجا که خداوند باری تعالی بزرگترین خطیب خود را برای خطابهٔ غدیر انتخاب کرده، معلوم میشود که موضوع مهمی بنا دارد اعلام کند.

۳. وقایع قبل و بعد از جریان غدیر

وقایعی قبل از ایراد خطبه وجود داشته، از جمله نوشتن صحیفهٔ ملعونهٔ اول که منافقین در این صحیفه متعهّد شدند اگر حضرت محمد صلی الله علیه وآله از دنیا رفت یا کشته شد نگذارند خلافت و جانشینی او در اهل بیتش مستقر گردد. و از جمله وقایع بعد از ایراد خطبه میتوان به محتوای صحیفهٔ ملعونهٔ دوم اشاره کرد که مفاد صحیفهٔ ملعونهٔ دوم مبتنی بر آن بود که احادیثی را جعل نمایند که پیامبران ارث نمیبرند و امامت و نبوّت در یک جا جمع نمیشود، همچنین به توطئهٔ قتل پیامبر صلی الله علیه وآله در گردنهٔ هَرشی و نزول سنگ آسمانی بر دشمن غدیر میتوان اشاره کرد.

۴. بررسی جمعیّت حاضر در سرزمین غدیر

در زمان ایراد خطبه، جمعیت مسلمانان از چندین گروه تشکیل میشد:

1. تازه مسلمانان که تا قبل از غدیر، بر علیهِ اسلام شمشیر میزدند.
2. شهوت پرستان و دنیا طلبانی که با هدف دنیا طلبی، دنیای خویش را جستجو میکردند.
3. باقی ماندگان از بدر و حُنین و خیبر که با کینههایی باقی مانده از این جنگها، ایمان از قلوبشان رفته بود.
4. منافقین که در دل حسد داشته و هر روز آن را بیشتر آشکار مینمودند.
5. مسلمانان و وفاداران واقعی به خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله که تعدادشان کم بود.

۵. تضمین حفظ مراسم با شکوهِ غدیر خم از طرف خداوند

وقتی خداوند حفظ مراسم را برای پیامبرش تضمین مینماید بدین معناست که بیان این ابلاغ توسط پیامبر صلی الله علیه وآله نزد خداوند اهمیت بالایی دارد و باید کاملاً در شرایط آرام، مُبلِّغ اعظم، منظور خداوند را برساند تا کل واقعهٔ غدیر معنا پیدا کند و این حفظ بدان جهت بود که پیامبر صلی الله علیه وآله بتواند خطابهٔ مهم و محتوای آن را به مردم ابلاغ نماید.

۶. بیان خطابه در آخرین سال عمر شریف پیامبر صلی الله علیه وآله

پس از گذشت بیست و سه سال دوران رسالت پیامبر صلی الله علیه وآله و هدایت دلسوزانهٔ آن حضرت به همراه خطابههای فراوان، این آخرین و مهمترین خطبهای است که بعد از حجةالوداع در ماههای آخر عمر شریفشان، ایراد میشود و از اهمیّت ویژهای برخوردار است؛ زیرا خداوند متعال ابلاغ مهمترین حکم خویش را برای آخرین سال رسالت خاتم پیامبرانش در نظر گرفته و مُبلغ این حکم، حضرت محمد صلی الله علیه وآله را امر نموده که در آخرین خطبهٔ خویش در حالت وداع با مسلمین، که اعلان ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است حُکم را به اجرا درآورد. از طرف دیگر شخص پیامبر صلی الله علیه وآله که دلسوز امّت و نگران از توطئههای منافقین در امر جانشینی بعد از خود میباشد، محتوای خطبهٔ آخر خود را شامل مسائل مهم و حیاتیِ جامعهٔ مسلمین قرار داده است.

۷. قرآنی بودن خطابه غدیر

استفاده از یکصد آیهٔ قرآن در اثنای خطابه به صورت شاهد یا تفسیر و اعلام نزول آن دلیل بر اهمیت و خاص بودن خطبهٔ غدیر می‌باشد.

پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام که خود مفسرین و تبیین کننده آیات الهی هستند در گفتار و خصوص در خطبههای حساس از جمله خطبهٔ غدیر که در موقعیت حساس ایراد گردید در ضمن خطبه به آیات قرآن استشهاد نموده در جایی یک سوره قرآن را کامل و در جایی دیگر آیاتی را به طورت کامل و در بعضی جایگاههای سخن آیات قرآن را با کلام تلفیق مینمودند.

۸. اجتماع عظیم یکصد و بیست هزار نفری در غدیر خم

اجتماع یکصد و بیست هزار نفری مسلمانان در یک مکان با تأکید بر اینکه آنانی که رفته‌اند برگردند و کسانی که نیامده‌اند ملحق شوند، نشان از اتفاق بزرگی است در تاریخ انبیاء و در طول رسالت بیست و سه سالهٔ خاتم النبیین صلی الله علیه وآله، که باید علت این اجتماع را در محتوای آخرین خطابهٔ پیامبر صلی الله علیه وآله در این روز جستجو نمود که این خود دلیل بر اهمیت و حساس بودن این خطابه می‌باشد.

۹. توقف سه روزه در غدیر خم

توقف سه روزه در سرزمین غدیر، در حالی صورت میگیرد که حجّاج از یک طرف خسته از اعمالِ حج بوده و مسیر زیادی را طی کرده و از طرف دیگر برای دیدار نزدیکان و رسیدن به وطن، لحظه شماری میکنند؛ در چنین شرایطی، دستور توقف سه روزه در بیابان از طرف رسول خدا صلی الله علیه وآله قطعاً باید دلیل قانع کنندهای برای کسانی که حضور داشته یا کسانی که بعداً این خبر به آنها میرسد، وجود داشته باشد. آری خطابهٔ پیامبر صلی الله علیه وآله در روز غدیر و محتوای با ارزش آن، دلیلِ قاطعی بر این توقف سه روزه بوده و آیندگان را نیز از شنیدنِ این خبر قانع خواهد کرد؛ زیرا وقایعی که در این سه روزه، خصوص بعد ازخطبهٔ غدیر رخ داده است همگی به صورت مستقیم با متن خطبهٔ غدیر ارتباط دارد.

۱۰. موقعیت جغرافیایی خاصّ غدیر خم

خداوند متعال برای ایراد خطابهٔ مهم پیامبر صلی الله علیه وآله، محلی خاص با جغرافیای ویژه را بیرون از شهر مکه و مدینه در سرزمین غدیر خم در نظر گرفت؛ زیرا:

اولاً: با توجه به مشغول بودن ذهن مخاطبین به اموراتی که در شهر است، ایراد خطابه نیز برای شنوندهای که فکر او در مکه مشغول به امور حج است یا در مدینه مشغول به دیدار آشنایان میشود مناسب نخواهد بود.

ثانیاً: موضوع مهم در خطابه، نشان دادن شخص وصی به همهٔ یکصد و بیست هزار نفر مخاطب است و دیوارهای شهر و مسجد مانع از این ابلاغ خواهد شد و تاریخ نیز در واقعه غدیرخم گواهی میدهد که «در غدیر احدی نماند، مگر آنکه پیامبر صلی الله علیه وآله را در حال سخنرانی با چشم خود دید و صدای آن حضرت را به گوش خود شنید.»

آری، در بیابان غدیر خم مانعی برای دیدن و شنیدن نبود؛ دیدن شخصی که روی دستان پیامبر صلی الله علیه وآله معرفی میشود و صدای شخصی که به امر خداوند ندای «مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَهَذَا عَلیٌّ مَولاهُ» را سر میدهد.

۱۱. اصول و فروع اعتقادات تشیّع در خطابه غدیر

تمام انگیزهٔ مراسم با شکوهِ غدیر خم، در روز هجده ذیالحجه سال دهم هجری توسط پیامبر صلی الله علیه وآله در محتوای خطابهٔ غدیر، با دقت بینظیری بیان گردیده است. خطابهٔ پیامبر صلی الله علیه وآله در این روز بیان کنندهٔ قانون اساسی اسلام و تشکیل دهندهٔ اصول اعتقادات تشیّع میباشد، اعتقادی راسخ به ولایت و سرپرستی حضرت علی علیه السلام بر عموم مردم، و لزوم اطاعت و پیروی از ایشان و اوصیاء گرامیشان تا امام زمان علیه السلام.

خطابهٔ غدیر تابلویی باشکوه و سند محکمی است از بیعت مردم با امیرالمؤمنین علیه السلام و محتوای آن، تمام اهداف خداوند از مراسم باشکوه غدیر را آشکار میسازد. سفارشهای پیامبر صلی الله علیه وآله به مردم در مورد حضرت علی علیه السلام و امر به این که «حاضران به غائبان و پدران به فرزندان تا قیامت باید محتوای این خطبه را تبلیغ نمایند» آمده تا جایی که هیچ عذر و بهانهای برای کسی باقی نماند.

با بیان خطابهٔ غدیر شجرهٔ رسالت انبیاء گذشته و زحمات بیست و سه سالهٔ خاتم النبین صلی الله علیه وآله میوه داد و بالاخره توحید، عدل، نبوت و معاد با محوریت امامت و با تبلیغ و معرفی امیرالمؤمنین علیه السلام به مُهر « وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً » معنا یافت.

۱۲. بیان بزرگترین حکم الهی

در سال آخر عمر با برکت پیامبر صلی الله علیه وآله دو حکم از احکام الهی باقی مانده بود که حضور پیامبر صلی الله علیه وآله را در اجرا نیاز داشت یکی حجة الوداع بود که ایشان با انجام تمام جزئیات و آموزش اتمام حجت نمودند حکم آخر، اعلان ولایت و وصایت امیرالمؤمنین علیه السلام و اوصیاء ایشان بود که طی مراسمی با شکوه و دقیق به مرحلهٔ اجرا درآمده و این حکم به بهترین نحو و استثنائیترین شیوه اجرا گردید همانگونه که امام باقر علیه السلام میفرمایند:

«لَمْ یُنَادَ بِشَیْءٍ مَا نُودِیَ بِالْوَلایَةِ یَوْمَ الْغَدِیرِ؛ هیچ حکمی مانند ولایت در روز غدیر، اعلام نشده است».

۱۳. اعلان عمومی جانشینان پیامبر صلی الله علیه وآله در خطبه غدیر

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: اَلا اِنَّ الْحَلالَ وَ الْحَرامَ اَکْثَرُ مِنْ اَنْ اَحْصِیَهُما وَ اُعَرِّفَهُما؛ فَآمُرُ بِالْحَلالِ وَ اَنْهِیَ عَنِ الْحَرامِ فی مَقامٍ واحِدٍ، فَاُمِرْتُ اَنْ آخُذَ الْبَیْعَةَ مِنْکُمْ وَ الصَّفْقَةَ لَکُمْ بِقَبُولِ ما جِئْتُ بِهِ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فی عَلِیٍّ امیرِالْمُؤْمِنینَ وَ الْاَوْصِیاءِ مِنْ بَعْدِهِ الَّذینَ هُمْ مِنّی وَ مِنْهُ اِمامَةٌ فیهِمْ قائِمَةً، خاتِمُهَا الْمَهْدِیُّ اِلی یَوْمٍ یَلْقَی اللَّهَ الَّذی یُقَدِّرُ وَ یَقْضی؛

آگاه باشید! حلال و حرام بیش از آن است که من در یک جلسه همهٔ آنها را برشمارم و معرفی نمایم، به حلال دستور دهم و از حرام باز بدارم، و لذا مأمور شدهام که از شما بیعت بگیرم برای قبول آنچه از طرف خداوند آوردهام دربارهٔ علی امیر مؤمنان j و جانشینان بعد از او، آنها از من و از علی هستند. امامت در میان آنها پایدار خواهد بود و آخرین آنان حضرت مهدی علیه السلام است، تا روز ملاقات پروردگاری که قضا و قدر به دست او است.

۱۴. خطبهٔ غدیر و اتمام حجت الهی بر مردم

امیرالمؤمنین علیه السلام میفرمایند: وَ لا عَلِمْتُ أنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله تَرَکَ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ لأحَدٍ حُجَّةً وَ لا لِقَائِلٍ مَقَالاً … ؛ پیامبر صلی الله علیه وآله در روز غدیر برای احدی حجّتی، و برای هیچ گویندهای سخنی باقی نگذاشت» زمانی که فدک را از حضرت زهرا سلام اببه علیها غصب کردند، خطاب به انصار که نسبت به حضرت بیاعتنایی کردند، میفرمایند:

«وَ هَلْ تَرَکَ أبِی یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ لِأحَدٍ عُذْراً ؟! ؛ آیا پدرم روز غدیر عذری را برای احدی باقی گذاشت؟ !».

۱۵. قطع امید دشمنان از طمع در دین

خداوند در قرآن میفرماید: « اَلْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ دینِکُمْ » ؛ امروز کسانی که کافر شده‌اند، از [کارشکنی در] دین شما نومید گردیده‌اند. دربارهٔ قطع امید مخالفان در وصایت و جانشینی پیامبر صلی الله علیه وآله، حضرت زهرا سلام الله علیها میفرمایند: «به خدا قسم! پیامبر صلی الله علیه وآله در روز غدیر چنان پیمانِ ولایت را برای علی علیه السلام محکم کرد که امیدها را از دخالت در آن قطع کرد.»

۱۶. حساسترین و قویترین خطبه برای مقابله با دشمنانِ شیعه

قویترین، مقبولترین، متواترترین و حساسترین خبری که در مقابل دشمنان شیعه وجود دارد، خبرِ غدیر است همان فراز «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ» که در خطبهٔ غدیر به عنوان قلهٔ سخن پیامبر صلی الله علیه وآله آن را برای یکصد و بیست هزار نفر حاضر در غدیرخم و تا قیامت بیان نمودند و این فراز توسط راویان و مؤلفین بسیاری از اهل سنّت به تواتر نقل شده و اعتراف کردهاند.

و این حدیث به گونهای است که اگر هیچ دلیل و خبر دیگری برای اثباتِ حقانیتِ اعتقاد تشیّع، به جز حدیث غدیر نبود، همین یک سند کافی بود. (البته همانگونه که در قسمت اسناد خطبهٔ طولانی غدیر آمده بعضی از مخالفین به بودن خطبه اذعان داشته، بعضی دیگر نیز خطبهٔ کوتاه یا مختصر یا طولانی را نقل کردهاند) و با مروری بر تاریخچهٔ تبلیغ غدیر در دوران غصب خلافت تا به امروز، در مییابیم که ما باید این اعتراف دشمن و اقرار او را تابلو نموده و به عنوان بزرگترین سند در مقابلهٔ با دشمنان شیعه استفاده نماییم.

۱۷. خطبهٔ غدیر مقابله با همهٔ راه‌های ضد خدا

بالاترین و تنها راه خدامحوری برای همهٔ مردم جهان، غدیر است و با تثبیت آن به جنگ همهٔ راههای ضد خدا رفتهایم. و خطبهٔ غدیر تابلوی اعتقادی کامل برای این مقابله است. این حقیقت از آن جاست که مسئلهٔ پذیرفتن غدیر مستقیماً به قبول توحید باز میگردد؛ زیرا خداوند برای رساندن دستوراتش به بشر فقط یک راه گذاشته و آن فرستادن انبیا و اوصیا به عنوان نمایندگان خدا و دوازده جانشن پیامبرند که در غدیر منصوب شدند. آنچه بشر تا قیامت بدان نیاز دارد، فقط باید از طرف خداوند باشد و هیچ راهی جز امامان علیهم السلام برای رسیدن به اوامر خدا نیست، نتیجه میگیریم که هر راه دیگری برای رسیدن به خدا، باطل و ضد خدا است، و تبلیغ غدیر معنایی جز مقابله با تمام راههای ضد خدا ندارد.

امام رضا علیه السلام از این جهت که خلاصهٔ غدیر، تسلیم محض در مقابل پروردگار است، چنین میفرمایند:

«مَثَلُ الْمُؤْمِنِینَ فِی قَبُولِهِمْ وَلَاءَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فِی یَوْمِ غَدِیرِ خُمٍ کَمَثَلِ الْمَلَائِکَةِ فِی سُجُودِهِمْ لِآدَمَ وَ مَثَلُ مَنْ أَبَی وَلَایَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فِی یَوْمِ الْغَدِیرِ مَثَلُ إِبْلِیسَ؛ مَثَلِ مؤمنین در قبول ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام در روز غدیر، مَثَل ملائکه در سجودشان بر آدم علیه السلام است، و مثل آنان که ولایت آن حضرت را در روز غدیر نپذیرفتند، مَثَلِ ابلیس است». پس جا دارد بگوییم: تبلیغ غدیر به یک معنا تشکر از خداوند است، و اعلان به همهٔ مردم، که امورشان به دست خودشان سپرده نشده است، یعنی با ابلاغِ پیامِ غدیر راههای ضد خدا را زیر سؤال میبریم و همهٔ آنها را خلع سلاح مینماییم.

۱۸. نتیجهگیری از زحمات بیست و سه ساله

خطیب غدیر در حالی آن خطبهٔ طولانی را ایستاده بر فراز منبر غدیر میخواندند که نه تنها اِکمال زحمات بیست و سه ساله رسالت خویش را اعلان مینمایند، بلکه آخرین برگ از رسالت یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر را با ایراد خطبهٔ غدیر رقم میزنند.

بیان خطبهٔ غدیر، حقیقت و هدف ارسال رُسُل و انزال کُتب و همچنین تزکیه و تعلیم بشریت، را نشان میدهد؛ بنابراین خطبهٔ با عظمت تکمیل رسالتِ همهٔ انبیا و نتیجهٔ زحمات آنان میباشد.