نمایش مبدأ برای بررسى و تحليل روايات جمعيّت حاضر در غدير

== بررسى و تحليل روايات جمعيّت حاضر در غدير<ref>زلال غدير (مجموعه مقالات) : ش ۱ ص ۸۹  - ۶۹ .</ref> ==
در مكتب شيعه، پذيرش مسئله [[جانشین|جانشینی]] [[امیرالمؤمنین علی علیه السلام|امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب‏ علیهما السلام]] به عنوان امام و خليفه [[حضرت محمّد صلی الله علیه و آله|پیامبر صلی الله علیه و آله]] در امر هدايت دينى و سياسى مردم امرى الهى، و وصيت رسول مكرم اسلام‏ صلى الله عليه و آله در روز غدير خم به آن امرى قطعى و فوق تواتر است و نيازى به اثبات آن نيست.

اما برخى از مورخان در ثبت و ضبط گزارش‏ هاى جزئى اين واقعه اهتمام داشته، و برخى به صورت كلى آن را ثبت نموده ‏اند.

جمعيت حاضر در روز غدير و يا جمعيت همراه پيامبر صلى الله عليه و آله از مدينه به مكه از جمله امور جزئى است كه موجب اختلاف نظر مورخان و محدثان شده است.

بنابراين، برخى منابع روايى و تاريخى شيعه پذيرش مسئله جانشينى حضرت امیر عليه السلام به عنوان امام در امر هدايت دينى و سياسى مردم امرى الهى، و وصيت پیامبر اکرم‏ صلی الله علیه و آله در روز غدير خم به آن امرى قطعى و متواتر است.

اما برخى از مورخان در ثبت و ضبط گزارش‏هاى جزئى اين واقعه اهتمام داشته، و برخى به صورت كلى آن را ثبت نموده ‏اند. از اين رو [[اهمیت]] دارد تا براى تبيين دقيق‏ تر، به جزئيات اين مسئله پرداخته شود.

در اينجا تلاش بر آن است تا با ملاحظه شواهد و قرائن و با شيوه توصيفى و تحليلى، جمعيت حاضر در غدير خم از نگاه فريقين بررسى شود.

با توجه به متواتر بودن روايت غدير خم، متكلمان، محدثان و مورخان شيعه و سنى از زواياى مختلفى از جمله: 

زمان و مكان غدير خم، علت انتخاب مكان غدير، عبارت ‏ها و كلماتى كه در سخنرانى پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه و آله آمده و جريان‏ هايى كه در آن اتفاق افتاده به نوعى مورد كاوش قرار گرفته‏ اند. 

اما از مباحثى كه كمتر به آن توجه شده و بدون بررسى و تحليل تاريخى از آن سخن به ميان آمده «تعداد جمعيت حاضر در غدير» است.

مى‏ توان گفت علت عدم پرداختن به اين مسئله در كم اهميت بودن موضوع براى آنان بوده است، زيرا اهميت براى آنان در اصل موضوع غدير خم است و تعداد جمعيت در اين رويداد مهم دخالتى ندارد.

اما در اين نوشتار تلاش بر آن است تا بر اساس گزارش‏ هاى موجود، به بررسى روايى و تاريخى جمعيت غدير خم، با توجه به منابع كهن به صورتى تحليلى و توصيفى پرداخته شود، تا فوايد جزئى اين موضوع روشن شود.

پيش فرض اين مبحث بر اين است كه رواياتِ بيانگر كم بودن جمعيت داراى ضعف سندى و محتوايى بوده، و روايات هفتاد يا نود هزار نفر درست باشد، و امكان دارد در اين صورت تصحيف بين عدد سبعين الف (هفتاد هزار) و تسعين الف (نود هزار) رخ داده است.

== واقعه غدير خم ==
رويداد تاريخى غدير خم بر اساس گزارش منابع فريقين در هجدهم ذى‏ الحجه سال دهم هجرت<ref>الخصال: ج ۲ ص ۳۹۵. تاريخ يعقوبى: ج ۱ ص ۵۰۸ . مناقب آل ابى ‏طالب (ابن شهرآشوب) : ج ۳ ص ۲۷. البداية و النهاية: ج ۵ ص ۲۰۹.</ref> در روز يكشنبه<ref>البداية و النهاية: ج ۵ ص ۲۰۹: الثامن‏ عشر من ذى ‏الحجه عام ئذ، و كان يوم الأحد بغدير خم تحت شجرة هناك. فبيّن فيها اشياء، و ذكر من فضل على‏ عليه السلام و امانته و ... .</ref> رخ داده است. ابن‏اثير به نقل يكى از شاهدان عينى غدير خم، زمان اين اجتماع بزرگ را بعد از نماز ظهر گزارش كرده است.

طى اين گزارش [[ابوالطفیل]] مى‏ گويد: در [[حجةالوداع]] همراه پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه وآله بوديم كه هنگام ظهر دستور داد مكانى را براى نماز مهيا كنيم و خارها را جمع كنيم.

بعد از آن نماز خوانديم، و پيامبر صلى الله عليه وآله بعد از نماز دست حضرت امیر ‏عليه السلام را گرفت و فرمود: من كنت مولاه فهذا على ‏عليه السلام مولاه.<ref>اسد الغابة: ج ۵ ص ۲۵۲: نشهد انا اقبلنا مع رسول ‏اللَّه ‏صلى الله عليه وآله من حجةالوداع. حتى اذا كان الظهر، خرج رسول ‏اللَّه‏ صلى الله عليه وآله فأمر بشجرات فشددن، و القى عليهن ثوب. ثم نادى: الصلاة. فخرجنا فصلّينا. ثم قام فحمد اللَّه تعالى و اثنى عليه، ثم قال: يا ايها الناس، اتعلمون ان اللَّه عزوجل مولاى و انا مولى المؤمنين، و انى اولى بكم من انفسكم؟ يقول ذلك مراراً. قلنا: نعم، و هو آخذ بيدك يقول: من كنت مولاه فعلى مولاه. اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. ثلاث مرات.</ref> و در آن روز گرما طاقت فرسا بود.<ref>اقبال الاعمال: ص ۴۵۶: و قد بلغنا غدير خم فى وقت لو طرح اللحم فيه على الارض لانشوى. الهداية الكبرى: ص ۱۰۳: و قد علمت انه كان يوماً شديد القيظ؛ يشيب فيه الطفل... . شرح الاخبار: ج ۱ ص ۹۹: و ذلك فى يوم ما اتى علينا يوم اشد حرّاً منه.</ref>

درباره مكان غدير خم ياقوت حموى در «معجم البلدان» مى ‏نويسد: غدير از «غدر» به معناى فريب گرفته شده است، زيرا غدير جايى است كه انسان از كنار آن عبور مى‏ كند و آبى در آنجا مى ‏بيند.

اما وقتى نزد آن مى ‏رود آن را خشک و بى‏ آب مى ‏يابد و از تشنگى مى ‏ميرد؛ كه منظور همان سراب است كه به اين مسئله انسان را فريب مى‏ دهد.<ref>معجم البلدان: ج ۴ ص ۱۸۸: و قال بعض اهل اللغه: الغدير فعيل من الغدر، و ذاك ان الانسان يمرّ به و فيه ماء. فربّما جاء ثانياً طمعاً فى ذلك الماء. فاذا جاءه وجده يابساً فيموت عطشاً.</ref>

وى همچنين «خمّ» را نام چاهى از بنى‏ مره ذكر كرده است. نيز نقلى از زمخشرى دارد كه خمّ نام مردى بوده است.<ref>معجم البلدان: ج ۲ ص ۳۹۰.</ref>

او همچنين درباره منطقه جغرافيايى غدير خم مى ‏نويسد: و غدير خمّ: بين مكة و المدينة، بينه و بين الجحفة ميلان<ref>معجم البلدان: ج ۴ ص ۱۸۸.</ref>: غدير خم بين مكه و مدينه است، و تا جحفه دو مايل فاصله دارد.

طبرسى نيز روايتى دارد كه طبق آن غدير در سه مايل قبل از جحفه واقع شده است.<ref>الاحتجاج: ص ۵۸ : فرحل، فلما بلغ غدير خم قبل الجحفة بثلاثة اميال.</ref>

ابن‏ جوزى فاصله غدير تا جحفه را يک مايل قبل گزارش كرده است.<ref>المنتظم: ج ۱ ص ۱۴۶.</ref> اين در حالى است كه سيد بن طاووس مى‏ نويسد: مردم در جحفه توقف نمودند.<ref>اقبال الاعمال: ج ۱ ص ۴۵۵: فخرج رسول‏ اللَّه‏ صلى الله عليه وآله حتى نزل الجحفة. فلما نزل القوم و اخذوا منازلهم، اتاه جبرئيل.</ref>

محقق كتاب «الغارات» در معرفى جحفه مى‏ نويسد: جحفه روستاى بزرگى بوده كه در مسير مدينه به مكه واقع است، و فاصله آن از مكه چهار منزل است.

جحفه محل ميقات اهل مصر و شام بود، اگر به مدينه نروند. فاصله جحفه تا مدينه شش منزل، و فاصله جحفه تا غدير دو مايل است.<ref>الغارات: ج ۲ ص ۵۰۷ ، پاورقى: الجحفة بالضم ثم السكون و الفا. كانت قرية كبيرة ذات منبر على طريق المدينة. من مكة على اربع مراحل، و هى ميقات اهل مصر و الشام، ان لم يمرّوا على المدينة. فان مرّوا بالمدينة فميقاتهم ذوالحليفة. و كان اسمها مهيعة، و انما سمّيت الجحفة لان السيل اجتفّها و حمل اهلها فى بعض الاعوام، و هى الان خراب. و بينها و بين ساحل الجار نحو ثلاث مراحل و بينها و بين اقرن موضع من البحر ستة اميال، و بينها و بين المدينة ستّ مراحل، و بينها و بين غدير خم ميلان.</ref>

بر اساس مشاهده ‏هاى اخير و بازديد از مكان غدير، روشن شده است كه فاصله مكه تا جحفه با جاده كنونى حدود ۱۸۰ كيلومتر است.<ref>متن كامل گزارش بازديد از منطقه غدير در فصلنامه علوم حديث: سال سوم شماره ۷ بهار ۷۷ ص ۲۳۲ نوشته محمدحسين فلاح ‏زاده آمده است.</ref>

نكته پايانى در اين بخش اين است كه چرا پيامبر اكرم ‏صلى الله عليه و آله غدير را انتخاب نمود. در پاسخ اين پرسش دو احتمال وجود دارد:

احتمال اول اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله از سوى خداوند مأمور بوده كه در اينجا رسالت خود را ابلاغ نمايد.

به عبارت ديگر: اين مكان از سوى خداوند انتخاب شده است. احتمال دوم آنكه غدير محل تقسيم راه ‏ها و به اصطلاح «مفترق الطرق» و به اصطلاح امروزى چند راهى بوده است، و مسافران هر منطقه‏ اى از اينجا راه خود را جدا نموده و به شهر خود مى ‏رفتند.<ref>الارشاد: ج ۱ ص ۱۷۵.</ref>

== مقدمات آخرين سفر ==
قبل از بررسى روايات مربوط به تعداد جمعيت غدير خم، پرداختن به نكاتى مهم درباره مقدمات آخرين سفر پيامبر اكرم ‏صلى الله عليه و آله لازم است.

باور شيعيان بر اساس شواهد تاريخى و روايى بر آن است كه امامت ادامه راه رسالت پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه و آله است. اين باور دينى ريشه در استدلال عقلى و نقلى دارد.

چنانكه شيخ مفيد از متكلمان و فقهاء برجسته جهان شيعه در اين باره مى‏ نويسد: امامت يكى از مسائل اساسى و ضرورى شيعه به شمار مى ‏رود.<ref>المقنعة: ص ۳۲. اوائل المقالات: ص ۶۵ .</ref>

ائمه اطهار عليهم السلام جانشين انبياء عليهم السلام در تنفيذ احكام و اقامه حدود و حفظ شريعت و مربى تربيت مردم هستند. آنها معصوم هستند، همانند انبياء عليهم السلام.<ref>اوائل المقالات: ص ۶۵ .</ref>

اجراى حدود الهى بر عهده سلطان اسلام است كه از جانب خداى متعال نصب شده، و آنان عبارتند از: امامان هدايت گر از آل ‏محمدعليهم السلام.<ref>المقنعة: ص ۸۱۰ .</ref>

با اين تعاريف از مقام امامت، امام ‏عليه السلام نه تنها رئيس ادارى، قضايى و نظامى امت است، بلكه معلم و مربى مردم در امور تربيتى نيز هست.

در آخرين سفر، پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه و آله مأموريت داشت تا رسالت خود را بر اساس وحى الهى به انجام برساند. انجام اين كار مهم نيز نياز به فراهم شدن مقدماتى داشت.

از همه مهم ‏تر حضور جمعيت براى اعلام اين امر خطير است. با نبودن جمعيت بيان مسئله مهم امامت در مكان غدير از اهميتى برخوردار نيست، زيرا رسول اكرم‏ صلى الله عليه و آله مى ‏توانست همين امر مهم را در مدينه يا مكه نيز با حضور برخى صحابى انجام دهد و حجت بر خواص تمام كند.

اما پرسش اين است كه آيا حجت بر ديگران نيز تمام مى‏ شود؟ آيا مردم كه در ديگر امور سخنان پيامبر صلى الله عليه و آله را زمين گذاشته و عمل نكردند، سخنان خواص را عمل مى كردند؟

به نظر مى ‏رسد با توجه به اهميت موضوع، بايد به اين مهم پرداخت كه پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه و آله نيز تلاش داشتند امر اعلام ولايت حضرت امیر عليه السلام را علنى كنند، تا حجت بر مردم از عوام و خواص تمام باشد.

بر اين اساس به اقداماتى همت گماشتند، كه به موارد ذيل مى‏ توان اشاره نمود:

=== الف) تشكيل قدرت اسلام ===
با توجه به كثرت مشركان در جزيرةالعرب، وضعيت فكرى بيشتر قبائل عرب بر محور انديشه‏ هاى غلط جاهلى و معيارهاى قومى و نژادى و بستگى خونى، نظام سياسى مبتنى بر سن و شيخوخيت بود.

در ميان اين طوائف، طايفه قريش در محدوده مكه با اعمال اين انديشه موجب گمراهى بيشتر مردم مناطق نيز مى ‏شد.

در اين دوران جريان شرک به دنبال توسعه منافع و منابع انسانى و مالى بود. آنان از شمال و جنوب و شرق و غرب جزيرةالعرب به ارتباطات تجارى و سياسى مى ‏پرداختند.

در اين روند، طوايف مسير خود را به همراهى فرا مى‏ خواندند، و هر كس همكارى مى ‏كرد از عنايات آنان برخوردار مى ‏شد، و در غير اين صورت حق ورود به مكه را پيدا نمى‏ كرد.

با آمدن دين اسلام بر محوريت توحيد و خداپرستى به جاى بت‏ پرستى و رهبرى و سرپرستى مردم توسط انبياء عليهم السلام و به كار گرفتن قوانين الهى، رفتار مشركان با اسلام و رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله به گونه ‏اى ديگر شد. مشركان قريش با توجه به سرورى كه داشتند، توانستند قبل از اسلام در مقابل تمامى جريان ‏هاى فكرى و سياسى اقتدار خود را نشان دهند.

گر چه در جزيرةالعرب اديان الهى همانند حنفا و يهود و مسيحيت وجود داشت، و اين اديان اعتقاد به توحيد، نبوت و معاد داشتند، اما چون متولى اقامه حدود الهى در ميان آنان نبود.

به عبارت ديگر: كسى توان تشكيل حكومت و قدرت بر اساس دين خدا را نداشت، مشركان توانسته بودند بر منطقه تسلط يابند.

با آمدن دين مبين اسلام كه ماهيت آن نيز توحيد و نبوت و معاد بود، رفتار قريش با رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله دگرگون شد.

علت عمده آن فهميدن هدف اسلام و پيامبر صلى الله عليه و آله بود كه مى ‏خواست ريشه بت‏ پرستى را بخشكاند و منابع اربابى آنها را به خطر اندازد، و آنان مى ‏دانستند كه عمده تلاش رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله تشكيل حكومت دينى براى اجراى حدود الهى، و در نتيجه تبيين قدرت اسلام و كوتاه شدن دست مشركان از منافع دنيوى است.

تا زمانى كه سرورى با مشركان و به ويژه قريش بود، مردم از ترس مشركان كمتر به اسلام گرايش پيدا مى‏ كردند. اما بعد از فتح [[مکّه]]، با ريخته شدن ترس مردم و حاكميت قوانين الهى، گرايش مردم به اسلام و روانه شدن به سوى مدينه افزايش پيدا كرد. بنابراين، با توجه به تشكيل قدرت اسلام، جمعيت مدينه نيز افزايش مى ‏يافت.

مؤيد اين سخن حضور قبائل مختلف و نمايندگان آنان در مدينه به محضر رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله است.

در حالى كه قبل از فتح مكه جريان مراجعه مردم به پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه ثبت نشده است. به عنوان مثال، مى‏ توان به ورود طايفه نخع اشاره كرد.

بنا بر گزارش ابن‏ سعد، نمايندگان نخع آخرين گروهى بودند كه در نيمه محرم سال يازدهم هجرى با سرپرستى زرارة بن عمرو به حضور رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله در مدينه رسيدند و در دارالضيافه ساكن شدند. آنان دويست نفر بودند كه پيشتر با [[معاذ بن جبل]] در يمن بيعت كرده و مسلمان شدند.<ref>طبقات ابن ‏سعد: ج ۱ ص ۲۶۰. تاريخ طبرى: ج ۳ ص ۲۴۰. نهاية الارب فى فنون الادب: ج ۱۸ ص ۱۰۸.</ref>

شاهد ديگر جمعيت حاضر در آخرين جهاد حضرت است. گر چه در آغاز حكومت اسلامى سپاه پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه و آله در [[مدینه]] از كمى جمعيت برخوردار بود، اما رفته رفته با گسترش اسلام و فتح مكه جمعيت حاضر در سپاه نيز گسترش پيدا مى‏ كرد.

چنانكه در جريان فتح مكه ده هزار نفر امتاع الاسماء<ref>ج ۸ ص ۳۸۵: فكان المسلمون فى غزوة الفتح ما بين العشرة آلاف و الاثنى ‏عشر الفاً، على خلاف بين اهل السير. تاريخ ابن ‏خلدون: ج ۲ ص ۴۵۸. المنتظم: ج ۲ ص ۳۲۶.</ref>: و طبق نقل ديگرى دوازده هزار نفر<ref>تاريخ الاسلام: ج ۲ ص ۵۲۹ .</ref> از مسلمانان همراه پيامبر صلى الله عليه و آله بودند.

آخرين غزوه ‏اى كه در زمان حيات رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله روى داد و حضرت شخصاً در آن شركت داشتند غزوه تبوک بود، كه در ماه رجب سال نهم هجرى رخ داد.

در اين جنگ، سپاه همانند ديگر جهادها از مردمان مدينه و طوايف اطراف تشكيل مى‏ شد.

كمترين رقمى كه براى جمعيت سپاه اسلام در اين جنگ ذكر كرده ‏اند سى هزار نفر است<ref>  انساب الاشراف: ج ۱ ص ۳۶۸. البدء و التاريخ: ج ۴ ص ۲۳۹. التنبيه و الاشراف: ص ۲۳۵. فتح البارى: ج ۸ ص ۸۷ : خرجنا مع رسول‏ اللَّه۹ الى غزوة تبوك، زيادة على ثلاثين الفاً. </ref> و گرنه آمار سپاه [[اسلام]] را هفتاد هزار<ref>عمدة القارى: ج ۱۸ ص ۴۵، از ابوزرعه رازى.</ref>، يک صد هزار<ref>تاريخ ابن‏ خلدون: ج ۱ ص ۲۰۴.</ref> بدون حساب حاضرين در شهر مدينه هم نقل كرده ‏اند.

نكته قابل توجه در اين بخش، عدم نياز به حضور كودكان، نوجوان، و زنان در جنگ‏ هاست، و حضور چند بچه يا تعدادى زن در برخى از جنگ‏ ها به معناى همراهى تمامى زنان و فرزندان در جنگ نيست.

چنانكه بلاذرى در «انساب الاشراف» در جريان جنگ تبوک، اشاره به عدم حضور كودكان و زنان در اين جنگ دارد.<ref>انساب الاشراف: ج ۲ ص ۹۵.</ref> بنابراين نبايد وضعيت غدير خم را همانند جنگ در نظر گرفت.

همچنين مى ‏توان گفت: بعد از اين فتح، امكان حضور جمعيت مكه و مناطق فتح شده ‏اى براى سكونت در [[مدینه]] و اطراف آن خارج از ذهن نيست.

اضافه بر اين، از [[تبوک|جنگ تبوک]] تا [[حجةالوداع]] اندكى بيش از يک سال مى‏ گذرد، و طى اين مدت نمايندگان قبائل متعددى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمده و اسلام را پذيرفته و اعلام وفادارى كردند.

بنابراين مى ‏توان جمعيت اين قبائل را نيز بايد بر آمار جمعيت مسلمانان افزود.

اكنون با توجه به شواهد و قرائن، وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله در سال نهم هجرى مى‏ تواند سى يا هفتاد هزار نفر مرد جنگى را از مدينه و اطراف آن براى شركت در جنگ بسیج كند، با اينكه در جنگ خطر كشته شدن، اسير شدن و زخمى شدن هم وجود داشته، چرا يک سال بعد پيامبر صلى الله عليه و آله نتواند يک صد هزار نفر در جريان [[حجةالوداع]] بسيج نموده و همراه داشته باشد؟

در حالى كه قدرت پيامبر صلى الله عليه و آله بيشتر شده و جمعيت مسلمانان نيز با سرعت شگفت ‏آورى افزايش يافته و قبائل متعددى به [[اسلام]] روى آورده ‏اند.

حتى اين بار [[زن|زنان]] و كودكان و نوجوانان و افراد كهنسال نيز در غدير شركت دارند. از آن گذشته، سفر نيز يک سفر پرجاذبه عبادى و معنوى است، و هيچ خطرى هم در آن كسى را تهديد نمى ‏كند.

بنابراين و با توجه به مطالبى كه گفته شد، هيچ يک از آمارهايى كه مورخان براى حاضران در غدير ذكر كرده ‏اند مبالغه ‏آميز و به دور از واقع نخواهد بود. به خصوص كه هيچ مانع بازدارنده ‏اى هم وجود نداشته تا از حضور مسلمانان در حجةالوداع جلوگيرى كند.

=== ب) فراخوانى مردم به حجةالوداع ===
رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله پيش از آغاز سفر حج در سال دهم هجرى نامه‏ ها و نمايندگانى به اقصى نقاط سرزمين‏ هاى اسلامى فرستاد، و از تمام مسلمانان خواستند تا هر كس توان شركت در مراسم حج را دارد در اين مراسم باشكوه شركت كند.

اين فراخوان عمومى موجب شد تا جمع زيادى از مردم مسلمان از نقاط مختلف سرزمين‏ هاى اسلامى خود را به مدينه و يا مكه برسانند.

حضرت در اين سفر حتى خانواده خود را همراه داشت.<ref>الطبقات الكبرى: ج ۲ ص ۱۳۱. امتاع الاسماء: ج ۲ ص ۱۰۳.</ref> چنانكه امام على ‏عليه السلام نيز از اين مأموريت مستثنى نبود، زيرا ايشان به امر رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله براى [[هدایت]] مردم [[یمن]] به آنجا سفر كرده بود<ref>تاريخ طبرى: ج ۳ ص ۱۳۲. الارشاد: ج ۱ ص ۱۷۱.</ref>، و با انجام مأموريت خود را از يمن به مكه رساند.<ref>تاريخ طبرى: ج ۳ ص ۱۴۸.</ref>

همچنين برخى منابع گزارش دعوت رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله از مردم براى حضور در اين سفر را آورده ‏اند. چنانكه [[شیخ کلینی|کلینی]] به نقل از [[امام صادق ‏علیه السلام]] مى ‏نويسد:

رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله از حج سخن گفت، و به هر كس كه مى‏ توانست از كسانى كه تا آن روز [[اسلام]] را پذيرفته بودند نامه نوشت كه رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله تصميم دارد حج به جا آورد، و آنان را از اين امر مهم با خبر ساخت تا هر كس توان انجام حج را دارد در اين سفر شركت كند.

در پى اعلام پيامبر صلى الله عليه و آله، مردم به سوى مكه روى آوردند تا مراسم حج را با حضور پيامبر اسلام‏ صلى الله عليه و آله برگزار كنند.<ref>الكافى: ج ۴ ص ۲۴۹: ذكر رسول ‏الله‏ صلى الله عليه و آله الحج. فكتب الى من بلغه كتابه. فمن دخل الاسلام. ان رسول‏ الله ‏صلى الله عليه وآله يرد الحج. يؤذنهم بذلك ليحجّ من اطاق الحج، فاقبل الناس. بحار الانوار: ج ۲۱ ص ۳۹۶. وسائل الشيعة: ج ۱۱ ص ۲۲۴.</ref>

[[شیخ مفید]] نيز در «الارشاد» مى ‏نويسد: رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله اراده به جاى آوردن حج و انجام آنچه خداى تعالى بر او فرض كرده بود را نمود، و براى به جاى آوردن حج در ميان مردم اعلام فرمود و همگى را به حج دعوت كرد. اين دعوت به دور دست ‏ترين سرزمين ‏ها رسيد.

پس مردم آماده رفتن به حج شدند، و از اطراف و حوالى و نزديكى‏ هاى مدينه به مدينه آمدند و خود را مهياى حج در ركاب حضرتش نمودند.<ref>الارشاد: ج ۱ ص ۱۷۱. بحار الانوار: ج ۲۱ ص ۳۸۴،۳۸۳.</ref>

اكنون قابل ذكر است كه با توجه به اين فراخوانى، بايد جمعيت قابل توجهى از شهر [[مدینه]] و اطراف مدينه در اين سفر حضور داشته باشند.

برخى از منابع فريقين نيز به تبع اين فراخوانى، خروج جمعيت به همراه رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله را به گونه‏ هاى مختلف نقل كرده ‏اند:

برخى شمار آنان را ۷۰۰۰۰ نفر<ref>بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۲۰۲. تفسير صافى: ج ۲ ص ۵۳ . تفسير الثقلين: ج ۲ ص ۷۳. السيرة الحلبية: ج ۳ ص ۳۰۸.</ref>، عده‏ اى ۹۰۰۰۰ نفر<ref>السيرة الحلبية: ج ۳ ص ۳۰۸. الغدير: ج ۱ ص ۹.</ref>، برخى ۱۱۴۰۰۰ نفر دانسته<ref>المجموع (نووى): ج ۷ ص ۱۰۳. الغدير: ج ۱ ص ۹.</ref> و برخى هم عدد ۱۲۰۰۰۰ و ۱۲۴۰۰۰ و بيشتر را آورده ‏اند.<ref>السيرة الحلبية: ج ۳ ص ۳۰۸. بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۵۰.همان، الغدير: ج ۱ ص ۲۹۶،۹.</ref>

مى ‏توان گفت: يكى از دلايل ذكر اين تعداد از جمعيت، وضعيت قومى و قبيلگى جزيرةالعرب بوده است، و علاوه بر آن قدرت پيامبر اسلام‏ صلى الله عليه و آله بر جزيرة العرب با دعوت مردم به فطريات و اخلاق باعث رشد فزاينده جمعيت شهرى نيز مى‏ گردد.

=== ج) حضور زنان، كودكان و كهنسالان ===
علاوه بر حضور مردان، سه گروه ديگر نيز از مردم جامعه آن روز در مراسم [[حجةالوداع]] حضور فعال داشتند.

اينان عبارت ‏اند از: زنان، كودكان و نوجوانان و افراد كهنسال. پس از توصيه رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله به شركت مردم در اين مراسم، شدت اشتياق براى شركت در اين مراسم به قدرى بود كه كودكان و نوجوانان، افراد كهنسال و زنان و حتى برخى از زنان باردار در اين مراسم معنوى شركت كردند.

آنان بعد از شركت در حج، در مكان غدير نيز با ولايت امام على‏ عليه السلام [[بیعت]] كردند. [[اسماء بنت عمیس خثعمیّه|اسماء بنت عمیس]] همسر [[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبکر]] از جمله زنان باردارى بود كه در اين سفر حضور داشت، و در ذوالحليفه وضع حمل كرده و محمد بن ابوبكر را به دنيا آورد.<ref>صحيح مسلم: ج ۲ ص ۸۸۶ . سنن ابى‏ داوود: ج ۲ ص ۱۸۲. مسند احمد: ج ۳ ص ۳۰. سنن دارمى: ج ۲ ص ۴۵. انساب الاشراف: ج ۱ ص ۴۷۴.</ref> ابوالطفيل عامر بن واثله نيز در جنگ احد متولد شده، و در [[حجةالوداع]] هشت ساله بود.<ref>اسد الغابة: ج ۳ ص ۱۴۳.</ref>

==  روايات جمعيت غدير خم ==
غدير خم به عنوان بستر معرفى [[امامت]] و [[ولایت]] براى تبيين قدرت و اساس شيعه با ولايت امام على و يازده نفر امام از نسل آن حضرت‏ عليهم السلام امرى متواتر است.

در اين جريان، مردم حاضر در غدير بر سر ولايت با امام على‏ عليه السلام [[بیعت]] كرده و به او [[تبریک]] گفتند.

اكنون مى ‏توان گفت: با قطعى بودن خبر ولايت، وجود جمعيت قابل توجه حاضر در غدير خم از [[اهمیت]] ويژه ‏اى برخوردار است، زيرا بر پايه براهين عقلى و نقلى، غدير [[اتمام حجت]] و اعلام ولايت است.

شواهد تاريخى پيشين بر پايه موضوعات: تشكيل قدرت [[اسلام]] در [[مدینه]] و نابودى قدرت مشركان قريش، حضور حداكثرى جمعيت مسلمانان در جهاد بدون حضور زنان و كودكان، فراخوانى مردم به آخرين حج با حضور رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله و حضور زنان و كودكان در مدينه، از جمله شواهدى هستند كه دلالت بر زيادى جمعيت حاضر در غدير خم دارند.

بنابراين و با توجه به اين مقدماتى كه بيان شد، به سراغ بررسى روايات موجود درباره تعداد جمعيت شركت كننده در غدير خم رفته و مورد بررسى و تحليل قرار مى‏ دهيم:

=== الف) هزار و سيصد نفر ===
روايتى از [[امام باقر علیه السلام]] نقل شده كه طبق آن پيامبر صلى الله عليه و آله در روز غدير در حضور ۱۳۰۰ نفر جمله «من كنت مولاه فهذا على ‏عليه السلام مولاه» را مطرح فرمود.<ref>مناقب آل ابى‏ طالب (ابن شهرآشوب): ج ۲ ص ۲۲۹: و فى رواية عن الباقر عليه السلام قال: لما قال النبى‏ صلى الله عليه وآله يوم غدير خم بين الف و ثلاث مائة رجل: من كنت مولاه فهذا على مولاه... .</ref>

اين روايت را مجلسى نيز آورده است.<ref>بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۵۸.</ref>

در تفسیر فرات کوفی نيز روايتى از [[عمار بن یاسر عنسی (ابوالیقظان)|عمار]] چنين نقل شده است: در مجلس ابن‏ عباس بوديم و او سخنرانى مى‏ كرد، كه ابوذر بلند شد و گفت: اى مردم، آيا مى ‏دانيد پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: راستگوتر از [[ابوذر غفاری|ابوذر]] نيست؟ همه گفتند: آرى. 

ابوذر گفت: پس بدانيد پيامبر صلى الله عليه و آله روز غدير كه ۱۳۰۰ مرد بوديم... ، فرمود: هر كس من مولاى اويم پس على ‏عليه السلام مولاى او است. 

خدايا هر كس على‏ عليه السلام را يارى كند يارى‏اش كن، و هر كس با او دشمنى كند دشمنش باش. در اين هنگام مردى بلند شد و گفت: مبارک باد بر تو اى پسر ابى‏ طالب.<ref>تفسير فرات: ص ۵۱۵ : عن عمار بن ياسر، قال: كنت عند ابى‏ذر الغفارى فى مجلس ابن‏ عباس و عليه فسطاط و هو يحدث، اذ قام ابوذر حتى ضرب بيده الى عمود فسطاط، ثم قال: ايها الناس، من عرفنى فقد عرفنى و من لم يعرفنى فقد انبأته باسمى. انا جندب بن جنادة ابوذر الغفارى. سألتكم بحق اللَّه و حق رسوله ‏صلى الله عليه و آله اسمعتم من رسول ‏الله‏ صلى الله عليه و آله و هو يقول: ما اقلّت الغبراء و لا اظلّت الخضرا ذا لهجة اصدق من ابى‏ ذر؟ قالوا: اللهم نعم. قال: فتعلمون ايها الناس ان رسول‏ الله ‏صلى الله عليه و آله جمعنا يوم غدير خم الف و ثلاثمائة رجل يقول: اللهم من كنت مولاه فعلى‏ عليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله. فقام رجل فقال: بخ بخ يابن ‏ابى‏ طالب... . </ref>

=== نقد و بررسى ===
[[فرهنگ غدیر در تاریخ|روایت]] ابن شهرآشوب از [[امام باقر علیه السلام]] روايتى مرسل است و به عبارت ديگر سلسله سندى براى آن ذكر نشده است.

روايت دوم نيز تنها خبرى است كه در تفسیر فرات کوفی آمده است و سند آن به امام معصوم نمى‏ رسد. در مجموع مى‏ توان گفت:

علاوه بر ضعف سند اين دو روايت، با توجه به فراخوانى رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله از مردم براى حضور در سفر معنوى حج و جمعيت [[مدینه]] و اطراف آن و تعداد جمعيت سپاه اسلام در آن زمان، اين قول قابل پذيرش نيست.

همچنين قابل ذكر است كه روايت دوم داراى اضطراب در محتوا مى ‏باشد. در اين روايت [[ابوذر غفاری|ابوذر]] براى اثبات حقانيت سخنش ابتدا به اثبات صادق بودن خود مى‏ پردازد، و بعد به بيان كميت جمعيت مى‏ پردازد. و حال آنكه دفاع از خود زمانى صحيح است كه مورد اتهام واقع شده باشد، و در اينجا اتهامى وجود ندارد.

علاوه بر اين نكته، بايد افزود كه روايت اول به نقل از امام باقر عليه السلام مى‏باشد، و حال آنكه روايت دوم به نقل از جناب عمار است. طبق قاعده، امام باقر عليه السلام تعداد جمعيت را بايد از عمار و سخنان ابوذر نقل كند، اما آن حضرت هيچ كدام از اين دور راوى را در استنادش نياورده است، و مرسل بودن روايت اول هم ثابت شد.<ref>در گزارش ابن ‏شهرآشوب ابتدا به جريان محبت و دشمنى اشاره مى‏ كند، و در پايان به جمله من كنت مولاه، و در گزارش عمار ابتدا به جمله من كنت مولاه و بعد به جريان محبت ودشمنى با امام على‏ عليه السلام اشاره شده است.</ref>

'''ب) ده هزار نفر'''

دسته ديگرى از روايات تعداد جمعيت غدير را ده هزار نفر را گزارش كرده ‏اند. چنانچه ابن شهرآشوب در مناقب و عياشى ذيل آيه ۶۷ سوره مائده از امام صادق‏ عليه السلام نقل مى‏ كنند كه فرمود: من تعجب مى ‏كنم از اينكه مدعى با آوردن دو شاهد حقش را مى‏ گيرد، اما على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام با ده هزار شاهد حقش ضايع شد. امام‏ عليه السلام ادامه مى‏ دهد: پيامبر صلى الله عليه و آله از مدينه خارج شد در حالى كه پنج هزار نفر از مدينه همراه حضرت بودند، و پنج هزار نفر هم از مكه پيامبر صلى الله عليه و آله را مشايعت كردند.<ref>تفسير العياشى: ج ۱ ص ۳۳۲: عن عمر بن يزيد، قال: قال ابوعبدالله‏ عليه السلام ابتداءاً منه: العجب يا اباحفص لما لقى على بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام؛ انه كان له عشرة الف شاهد لم يقدر على اخذ حقه، و الرجل يأخذ حقه بشاهدين. ان رسول‏ الله‏ صلى الله عليه وآله خرج من المدينة حاجّاً و معه خمسة آلاف، و رجع من مكة و قد شيّعه خمسة آلاف من اهل مكة. فلما انتهى الجحفة، نزل جبرئيل بولاية على ‏عليه السلام... .</ref>

'''نقد و بررسى'''

اين روايت مرسل است و در سند آن تنها عمر بن يزيد قرار دارد. علاوه بر اين، اشكالات ديگرى بر اين گزارش وارد است. در اين روايات اشاره به حضور پنج هزار نفر از مدينه شده است، و به حضور مردم اطراف و اكناف آن و دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت به حضور آنان براى حج اشاره ‏اى نشده است. در ادامه روايت، اشاره به حضور پنج هزار نفر از مردم مكه نيز شده است. در حالى كه در گزارش جمعيت هزار و سيصد نفرى به اين موضوع اشاره نشده بود.

همچنين قابل ذكر است:

'''اولاً:''' هيچ امرى از سوى رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله مبنى بر لزوم مشايعت مردم مكه در منابع ثبت نشده است، و دليل عدم حضور آنان امر الهى به حضور حاجيان در مكان غدير است كه پيامبر صلى الله عليه و آله حجاج جلو كاروان را امر به بازگشت كرد و منتظر حجاج عقب مانده شد.

'''ثانياً:''' فاصله مكه تا جحفه فاصله بسيارى است، و بر فرض كه مردم قصد بدرقه رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله را داشته‏ اند، مشايعت كردن تا حدود ۱۸۰ كيلومتر براى آنان بسيار بعيد است. همچنين اگر قرار باشد جمعيتى را به اين مقدار اضافه كنيم، بايد جمعيت همراه امام على‏عليه السلام را كه از يمن به حج آمده بودند و قصد بازگشت به مدينه را داشتند را يادآورى مى‏كرد. در حالى كه هيچ اشاره ‏اى به اين جمعيت نشده است، و اين براى يک راوى كه همه چيز را ثبت مى‏كند اشكال بزرگى است.

شيخ حر عاملى نيز در روايتى قول ده هزار نفر را آورده است. وى مى ‏افزايد: چه بسا اين ده هزار نفر همه از مدينه بوده ‏اند.<ref>وسائل الشيعة: ج ۲۷ ص ۲۳۸: عن عمر بن يزيد، قال: قال ابوعبدالله ‏عليه السلام ابتداءاً منه: العجب لما لقى على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام؛ انه كان له عشرة آلاف شاهد لم يقدر على اخذ حقه، و الرجل يأخذ حقه بشاهدين. اقول لعل العشرة آلاف كانوا حاضرين فى المدينة و الباقون كانوا تفرّقوا فى البلدان.</ref> يعنى ايشان هم جمعيت ده هزار نفرى غدير را نمى ‏پذيرد، بلكه جمعيت مردم مدينه را اين مقدار حدس زده است. بنابراين مى ‏توان گفت: اين روايت با بر طرف شدن ضعف سند و محتواى آن، تنها مى ‏تواند جمعيت اهل مدينه كه در غدير حاضرند و يا با پيامبر صلى الله عليه و آله از مدينه خارج شده ‏اند را ثابت كند.

بنا به آنچه در موسوعه [[تاریخ]] اسلام آمده، در صورت پذيرش اين خبر مى‏ توان گفت: اين خبر شايد در صدد بيان جمعيت اصحابى از مدينه و مكه است كه مى‏ شناختند.<ref>موسوعة التاريخ الاسلامى: ج ۴ ص ۶۲۷ .</ref>

'''ج) دوازده هزار نفر'''

عياشى در روايت ديگرى ذيل آيه ۵۵ سوره مائده، به نقل از صفوان جمال از [[امام صادق‏ علیه السلام]] تعداد جمعيت حاضر در غدير را دوازده هزار نفر نقل مى‏ كند. در اين صورت امام‏ عليه السلام فرمودند: با آنكه جمعيت حاضر در غدير دوازده هزار نفر بودند، ولى اميرالمؤمنين‏ عليه السلام نتوانست حق خود را بگيرد. در حالى كه يک شخص با دو شاهد مى ‏تواند حق خود را پس بگيرد.<ref>تفسير العياشى: ج ۱ ص ۳۲۹: عن صفوان الجمّال، قال: قال ابوعبدالله‏ عليه السلام: لقد حضر الغدير اثناعشر الف رجل يشهدون لعلى بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام، فما قدر على اخذ حقه. و ان احدكم يكون له المال و له شاهدان فيأخذ حقه. بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۳۹.</ref>

'''نقد و بررسى'''

اين روايت نيز مرسله است. در اين روايت كه محتواى آن با روايت ده هزار نفرى يكى است، اشاره به جمعيت دوازده هزار نفر در روز غدير شده است. بنابراين، با وجود اختلاف تعداد جمعيت مواجه هستيم. در اين تعارض بايد سراغ قرائن رفت، و ما هيچ قرينه ‏اى نداريم. نكته ديگر اينكه اين روايت به نقل از صفوان جمال است و از عمر بن يزيد نقل نشده است. از اين جهت روشن است كه اختلاف هم در محتوى و هم در سند وجود دارد. لذا مى‏ توان گفت ايراد گزارش قبلى در اينجا نيز وارد است.

'''د) هفده هزار نفر'''

سبزوارى در كتاب «جامع الاخبار» طبق نقلى جمعيت حاضر در غدير را هفده هزار نفر دانسته است. وى مى ‏نويسد: به نقل از محمد بن سنان از زراره كه گفت: شنيدم [[امام صادق‏ علیه السلام]] فرمود: هنگامى كه رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله در [[حجةالوداع]] از [[مدینه]] به سمت [[مکّه]] خارج شد و تصميم به بازگشت داشت -  در خبر ديگرى آمده است: هنگام خروج رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله از مكه -  دوازده هزار نفر از يمن و پنج هزار از مردم مدينه وى را همراهى مى‏ كردند.<ref>جامع الاخبار: ص ۱۰: عن محمد بن سنان، عن زرارة بن اعين، قال: سمعت الصادق جعفر بن محمدعليه السلام قال: لما خرج رسول‏ الله ‏صلى الله عليه و آله الى مكة حجةالوداع. فلما انصرف منها. و فى خبر آخر: و قد شيّعه من مكة اثنى‏عشر الف رجل من اليمن و خمسة آلاف رجل من المدينة... .</ref>

'''نقد و بررسى'''

در نقد و بررسى روايت عياشى درباره حضور مردم مكه در غدير خم گفته شد كه آمدن اهل مكه تا غدير دليلى ندارد. از طرفى، از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله امرى بر حضور آنان اعلام نشده بود كه ايشان را تا غدير همراهى كنند. اين نقد به طريق اولى بر حضور يمنى ‏ها نيز وارد است، زيرا يمنى ‏ها مى ‏بايست به طرف جنوب مكه حركت كنند تا به يمن برسند. بر فرض پذيرش حضور يمنى‏ ها در غدير، تنها مى ‏توان جمعيت همراه امام على عليه السلام از يمن را پذيرفت.

نيز قابل ذكر است كه اين روايت در تعارض با روايات ديگر در تعداد جمعيت است. و با توجه به برخى اخبار همانند [[ابن‏ کثیر]] در «البداية و النهاية» و برخى ديگر از منابع [[اهل‏ سنت]] كه جمعيت حاضر در حج از زنان و مردان و صحابه همراه رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله را چهل هزار نفر نقل كرده ‏اند<ref>البداية و النهاية: ج ۵ ص ۱۳۷: و قد كان معه فى حجةالوداع قريب من اربعين الفاً. المقنع فى علوم الحديث (انصارى): ج ۲ ص ۴۹۷. سيرة النبى المختار صلى الله عليه و آله (حضرمى): ج ۱ ص ۷۷: و فى السنة العاشرة حج حجةالوداع، و حج بأزواجه كلهنّ و بخلق كثير. فحضرها من الصحابة اربعون الفاً، رضى اللَّه عنهم.</ref>، مى‏ توان گفت: جمعيت غدير خم قابل توجه بوده است، و اعداد زير چهل هزار قابل پذيرش نيستند.

'''هـ) شصت هزار نفر'''

ابن‏ جبر در كتاب «نهج الايمان» مى ‏نويسد: روايت شده است كه در روز غدير خم براى امام على‏ عليه السلام شصت هزار شاهد وجود داشت.<ref>نهج الايمان: ص ۱۲۲: و روى ان يوم الغدير لعلى بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام ستون الف شاهد.</ref>

'''نقد و بررسى'''

ابن‏ جبر -  كه از نويسندگان قرن هفتم هجرى است -  دو نقل درباره جمعيت غدير خم دارد. ابتدا بدون ذكر سند مى‏ نويسد: روايت شده كه جمعيت غدير شصت هزار نفر بوده، و نقل ديگرى مى ‏گويد: هشتاد و شش هزار هم نقل شده است.<ref>نهج الايمان: ص ۱۲۲: و قيل ستة و ثمانون الف شاهد.</ref> اين قول چندان پذيرفتنى نيست، زيرا روايت ايشان به هيچ منبع يا شخصى منسوب نيست، و به عبارت ديگرى سندى براى آن نقل نشده و قابل پذيرش نيست.

'''و) هفتاد هزار نفر'''

[[امام باقر علیه السلام]] در [[روایت]] ديگرى تعداد جمعيت غدير را هفتاد هزار نفر نقل مى ‏فرمايد. فتّال نيشابورى و طبرسى اين روايت را با ذكر تمامى اسناد چنين نقل كرده‏ اند: رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله همراه هفتاد هزار نفر از اهالى مدينه و اطراف آن عازم مكه شده و از مدينه خارج شدند، و همه جماعت مسلمان در طول اين سفر قدم به قدم از تمام اعمال آن حضرت پيروى مى ‏كردند.<ref>روضة الواعظين و بصيرد المتعظى: ص ۸۹ . الاحتجاج: ج ۱ ص ۵۷ : ... حجّ مع رسول‏ الله ‏صلى الله عليه و آله من اهل المدينة و اهل الاطراف و الاعراب سبعين الف انسان او يزيدون، على نحو عدد اصحاب موسى ‏عليه السلام السبعين الف. الذين اخذ عليهم بيعة هارون، فنكثوا و اتبعوا العجل و السامرى. و كذلك اخذ رسول‏ الله‏ صلى الله عليه و آله البيعة لعلى‏ عليه السلام بالخلافة على عدد اصحاب موسى‏ عليه السلام، فنكثوا البيعة و اتبعوا العجل و السامرى، سنّة بسنّة و مثلاً بمثل... .</ref>

ابوالفرج حلبى شافعى نيز در گزارش يكى از اقوال موجود درباره جمعيت همراه پيامبر صلى الله عليه و آله در آخرين حج را هفتاد هزار نقل كرده است. وى مى‏ نويسد: اين جمعيت با توجه به منع حضور برخى به خاطر بيمارى وبا از حضور در حج بود.<ref>السيرة الحلبية: ج ۳ ص ۳۶۳.</ref>

'''نقد و بررسى'''

در اين [[روایت]] اشاره به حركت هفتاد هزار نفر از مردم مدينه و اطراف آن به مكه و حضور در غدير خم شده است. اين روايت مؤيد هم دارد. از جمله مى ‏توان به دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله از مردم اطراف و اكناف مدينه براى حضور زنان و كودكان اشاره كرد. علاوه بر آن، قابل ذكر است كه برخى از عالمان شيعه نيز با پذيرش شيعه اين خبر به نقل آن اهتمام ورزيده ‏اند و در صحت اين خبر ترديد نكرده ‏اند.<ref>كشف المهم فى طريق خبر غدير خم: ص ۱۹۱. تقسير الصافى: ج ۲ ص ۵۴ .</ref>

نيز يكى از اسانيد اين روايت محمد بن موسى همدانى است، كه بنابر گفته نجاشى كتابى در رد غلو و غاليان دارد.<ref>رجال نجاشى: ص ۳۳۸.</ref>

بنابراين مى ‏توان گفت: با توجه به داشتن سند و مؤيدات ديگر، حضور اين تعداد از جمعيت در غدير خم طبيعى به نظر مى ‏رسد.

'''ز) هشتاد و شش هزار نفر'''

در نقل ديگرى كه از ابن‏ جبر در كتاب «نهج الايمان» دارد، علاوه بر بيان حضور شصت هزار نفر در غدير خم، هشتاد و شش هزار شاهد هم ذكر گرديده است. اين به درستى نشان مى ‏دهد كه جمعيت حاضر از راه هاى دور و نزديک بوده ‏اند.<ref>نهج الايمان: ص ۱۲۲: و قيل ستة و ثمانون الف شاهد، و معلوم ان اولئك من الاماكن المتفرقة و الامصار المتباعدة.</ref>

'''نقد و بررسى'''

همانگونه كه گذشت، ابن‏ جبر دو نقل شصت هزار نفر و هشتاد و شش هزار نفر دارد، كه هر دو پذيرفته نيست. زيرا هم سنديت ندارند، و هم با اقوال قبلى در تعارض اند. اما مى‏توان گفت: او با نقل اين گزارش، عملاً روايت هفتاد هزار را قبول دارد، زيرا اگر قبول نداشت به نقد آن مى‏ پرداخت. بنابراين سخن او در بيش از آن است، زيرا نظر مى‏ دهد كه علت اين [[جماعت|کثرت]] جمعيت حضور مردم از نقاط مختلف است.

'''ح) نود هزار نفر'''

عبدالملک عاصمى شافعى -  از نويسندگان اهل ‏سنت -  مى‏ نويسد: پيامبر صلى الله عليه و آله براى [[حجةالوداع]] از [[مدینه]] خارج شد، در حالى كه نود هزار يا صد و چهارده هزار نفر همراه وى بودند.<ref>سمط النجوم العوالى: ج ۲ ص ۳۰۵.</ref> حلبى شافعى در «السيرة الحلبية»<ref>السيرة الحلبية: ج ۳ ص ۳۶۳: كان معه جموع لا يعلمها الا الله تعالى. قيل: كانوا اربعين الفاً، و قيل: كانوا سبعين الفاً، و قيل: كانوا تسعين الفاً، و قيل: كانوا مائة الف و اربعةعشر الفاً، و قيل: و عشرين الفاً، و قيل: كانوا اكثر من ذلك.</ref> و علامه امينى نيز در «الغدير» به حضور اين مقدار از جمعيت در غدير خم به عنوان قول مشهور اشاره مى‏ كنند.<ref>الغدير: ج ۱ ص ۳۲.</ref>

'''نقد و بررسى'''

اگر چه اين گزارش قول قبل است و سندى براى آن نقل نشده است و تنها ضعف آن همين است، ولى اين گزارش مؤيداتى چون حضور مردم مدينه و اطراف آن را -  كه خود راوى به آن اشاره كرده -  دارد. مى‏توان گفت: با توجه به اعتبار گزارش هفتاد هزار نفر و شهرت قول نود هزار نفر براى اهل‏سنت و علامه امينى -  كه تحقيقات زيادى را در الغدير انجام داده است -  تصحيف رخ داده باشد؛ به اين صورت كه عبارت سبعين و تسعين داراى سبک نوشتارى يكسانى هستند و در نقطه ‏گذارى عبارت و معنى متفاوت مى‏ شود. بنابراين روايت نود هزار درست است، و مرحوم طبرسى به جاى تسعين عبارت سبعين را نگارش كرده است.

'''ط. يک صد و چهارده هزار نفر'''

قول ديگر از عاصمى شافعى -  چنانكه گفته شد -  يك صد و چهارده هزار نفر است.<ref>سمط النجوم العوالى: ج ۲ ص ۳۰۵.</ref> علامه امينى نيز در «الغدير» قول مشهور ديگر را همين تعداد مى‏ داند.<ref>الغدير: ج ۲ ص ۳۲: و قيل: يقال: خرج معه تسعون الفاً، و يقال: مائة الف و اربعةعشر الفاً، و قيل: مائة الف و عشرون الفاً، و قيل: مائة الف و اربعة و عشرون الفاً، و يقال: اكثر من ذلك، و هذه عدة من خرج معه. و اما الذين حجّوا معه فاكثر من ذلك، كالمقيمين بمكة. و الذين اتوا من اليمن مع على اميرالمؤمنين ‏عليه السلام و ابى ‏موسى‏ عليه السلام.</ref> حلبى شافعى نيز همين قول را ذكر كرده است.<ref>السيرة الحلبية: ج ۳ ص ۳۶۳.</ref>

'''نقد و بررسى'''

گر چه نام كسى در سند اين گزارش نيامده است و به كسى منتسب نيست، اما به ذكر جمعيت همراه پيامبر صلى الله عليه و آله از مدينه تأكيد دارد. از آنجا كه اين نويسندگان در ميان تمامى اقوال جمعيت حاضر در غدير اين چند قول را نقل كرده ‏اند، مى ‏توان گفت: دليل اين پذيرش از سوى آنان توجه رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله به حضور حداكثرى مردم است. زيرا اين نويسندگان اشاره مى ‏كنند كه حتى با وجود نيامدن برخى، تعداد زيادى به حج رفتند. بنابراين به نظر آنان اين قول قابل ذكر و مورد توجه است، زيرا اگر اين تعداد جمعيت حضور نداشت، به يقين [[اهل ‏سنت]] نسبت به بيان آن اهتمام مى ‏ورزيدند.

لازم به ذكر است كه اين روايت با رواياتى كه تعداد جمعيت را كم ذكر مى‏ كند در تعارض است. اما مؤيداتى همانند هفتاد هزار و نود هزار را دارد.

'''ى. يک صد و بيست هزار نفر'''

گزارش ديگر درباره جمعيت غدير خم، حضور جمعيت يک صد و بيست هزار نفر است. از جمله اين قائلان اين‏جوزى در «تذكرة الخواص»<ref>تذكرة الخواص: ج ۱ ص ۲۶۶: و جمع الصحابة، و هم كانوا مائة و عشرين الفاً.</ref> و علامه امينى در «الغدير»<ref>الغدير: ج ۱ ص ۳۲.</ref> هستند.

'''نقد و بررسى'''

اين گزارش بدون ذكر سند و منبع براى آن نقل شده است. نيز قابل ذكر است كه علامه امينى ابتدا به جمعيت نود هزار اشاره مى‏ كند، و سپس قول ديگر را كه يكصد و بيست هزار است نقل مى‏ كند. بنابراين در انتخاب يكى از اين دو خبر بايد سراغ مؤيد رفت. خبر نود هزار از آنجا كه شواهدى دارد و امكان تصحيف آن با هفتاد هزار وجود دارد به پذيرش نزديک ‏تر است.

'''جمع ‏بندى'''

غدير خم و اعلام ولايت امام على ‏عليه السلام از سوى رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله خبرى متواتر است، و هدف عمده رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله از آخرين حج اتمام و اكمال دين با بيان امر [[امامت]] بود. براى اين امر مهم لازم بود تا جمعيت قابل توجهى در آن حضور يابند. دليل بر اين سخن دعوت ايشان از مردم اطراف و اكناف مدينه براى رفتن به حج بود. با محوريت قدرت نبوى و فراگيرى [[اسلام]] و نابودى شرک و قدرت قريش.

گرايش مردم به اسلام و حضور در [[مدینه]] و يا ارتباط با مركز قدرت، باعث كثرت جمعيت نومسلمانان شده بود. بنابراين طبيعى مى ‏نمايد كه جمعيت مسلمانان از آمار اوليه حاضرين در جهادها بيشتر شود.

حضور زنان و كودكان و كهنسالان در غدير خم نيز از يک واقعيت تاريخى برخودار است كه مؤيدى است براى اثبات كثرت و جمعيت حاضر در غدير خم، زيرا در اين سفر ممنوعيتى براى حضور آنان وجود نداشت. با سنجش رواياتى كه جمعيت حاضر در غدير را كم نقل كرده‏ اند مى ‏توان گفت: اين اخبار بدون در نظر گرفتن جمعيت آمارى اسلام و مردم مدينه نقل شده، و علاوه بر آنكه ضعف سند و محتوى دارند از حجيت عقلى هم برخوردار نيستند.

نكته قابل توجه ديگر درباره جمعيت غدير اين است كه تعداد كسانى كه با رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله از مدينه عازم مكه بودند بايد كمتر از جمعيت غدير باشد، زيرا در هنگام حضور رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله در [[مکّه]]، امام على ‏عليه السلام و همراهان ايشان -  كه از [[یمن]] عازم حج بودند -  در بازگشت همراه كاروان رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله به سوى مدينه حركت كردند. همچنين كاروان‏ هايى كه در بين راه از رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله جدا مى‏ شدند مورد حساب قرار نگرفته ‏اند. بنابراين تعداد جمعيت بيشتر از تعداد جمعيت عازم از مدينه است.

بايد افزود: گر چه دليلى بر حضور مردم مكه و يمن براى حضور در غدير وجود ندارد، اما بعيد نيست كه برخى خواسته باشند با توجه به قدرت معنوى و اجتماعى رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله و شكسته شدن ابهت مشركان، بخواهند در اين سفر به مدينه مهاجرت كنند. بنابراين نمى‏ توان اين جمعيت را ناديده گرفت.

اكنون با توجه به همه شواهد و مدارک موجود درباره جمعيت غدير خم مى‏ توان گفت: گزارش هفتاد هزار و نود هزار از شواهد و قرائن زيادى برخوردار بوده و به واقعيت نزديک ‏تر هستند. در هر دو گزارش اشاره به حضور مردم مدينه و اطراف آن شده است و اشاره به جمعيت همراه امام على‏ عليه السلام -  كه از يمن عازم حج بودند و به مدينه بازگشتند -  نشده است.

احتمال مى ‏رود بين هفتاد هزار و نود هزار تصحيفى رخ داده و جابجايى نقطه صورت گرفته باشد. در اين صورت معنى عوض مى‏ شود. در صورت عدم پذيرش تصحيف، گزارش هفتاد هزار نفر از اعتبار و نقل محكم ‏ترى برخوردار است.

اكنون با توجه به بررسى روايات و گزارش‏ هاى تاريخى مى‏ توان گفت: جمعيت همراه رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله از مدينه هفتاد هزار نفر بوده است. اين تعداد جمعيت غدير خم نيست، زيرا تعداد سپاه همراه امام على ‏عليه السلام -  كه از يمن عازم مكه و بعد مدينه بودند -  مورد اشاره قرار نگرفته و احتمال وجود كسانى كه قصد حضور در مدينه را داشته باشند و يا كسانى كه در بين راه از رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله جدا شده ‏اند در [[روایت]] نيامده است.

به نظر مى ‏رسد مى ‏توان گفت: جمعيت نود هزار هم بعيد به نظر نمى ‏رسد. در صورتى كه اين تعداد را به آن اضافه كنيم و اين خلط عددى به علت تصحيف باشد. اگر چه تنها ايراد وارده در روايت نود هزار اشاره آن به جمعيت مدينه و اطراف آن است.

== حضور همگانى در غدير<ref>سخنرانى استثنائى غدير: ص ۲۲،۲۱. ژرفاى غدير: ص ۴۴.</ref> ==
پس از پايان [[حجةالوداع]] پيامبر صلى الله عليه و آله اعلان كرد كه همه بايد در غدير حاضر شوند. اين اقدام تأثير خود را نشان داد و كسانى كه مسيرشان به سمت شمال مكه و به سمت غدير نبود نيز با اشتياق فراوان -  بر خلاف جهت شهر و ديار خود -  همراه كاروان غدير حركت كردند، تا با همان شوقى كه در حج شركت كردند در مراسم اعلان ولايت نيز شركت نمايند.

آمدن كاروان دوازده هزار نفرى اهل يمن و جمع كثيرى از اهل مكه و طائف تا غدير خم در فاصله دويست كيلومترى مكه، و نيز متفرق نشدن مردم قبايل و آبادى‏ هاى بين راه مكه تا غدير، نشان از اشتياق فراوان مردم به شركت در مراسمى فوق العاده داشت كه بعد از آن روز موعود هرگز تكرار نمى ‏شد.

از نظر تركيب قبايلى و نژادى مردم كه از شمال و جنوب و شرق و غرب مكه براى حج آمده بودند مى‏ توانست يک اقدام بديع در تبليغ غدير و ولايت را به نمايش گذارد، چرا كه هر يک از صد و بيست هزار نفر وقتى به شهر يا روستا يا قبيله خود باز مى ‏گشت ماجراى اتفاق افتاده در غدير را بازگو مى ‏كرد، بدون آنكه نيازى به رسانه‏ هاى تبليغى باشد.

به خصوص آنكه واقعه غدير با مقدمات و ضمائم گوناگونى همراه بود؛ و هر كسى دلش مى‏ خواست زودتر به شهر و ديار خود برسد تا جزئيات آن را به فاميل و دوستانش خبر دهد.

به بيان ديگر: منظره‏اى كه در طول تاريخ پيامبر صلى الله عليه و آله به صورت استثنايى در غدير جلوه كرد، نژادها و قبايل مختلفى بود كه براى اولين بار در كنار هم حضور مى‏ يافتند.

پس از آنكه مناديان پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه و اطراف آن و ساير شهرها، سفر آن حضرت را اعلام كردند و پيامبر صلى الله عليه و آله نامه‏ اى به يمن براى اميرالمؤمنين‏ عليه السلام فرستادند و سفر خود را به حضرت خبر دادند، تقريباً اين خبر به همه مسلمانان آن روز -  كه از منطقه جزيرة العرب تجاوز نمى‏ كرد -  رسيد.

از خود مدينه و اطراف آن عده بسيارى همراه حضرت شدند. در بين راه مدينه تا مكه بسيارى از مردم قبايل و روستاها و شهرها -  چه آنها كه در مسير بودند و چه آنها كه راهشان به مسير اصلى منتهى مى‏ شد -  به حضرت پيوستند.

مردم مكه و اطراف آن جمعيت ديگرى بودند كه اضافه شدند. دوازده هزار نفر از اهل يمن كه همراه اميرالمؤمنين‏ عليه السلام آمدند نيز تركيب جمعيت را تغيير داد.

بدين صورت از گروه ‏هاى مختلف مسلمانان آن روز اعم از روستايى و شهرى و چادرنشينان از مناطق جغرافيايى مختلف، و بسيارى از آنان كه تا آن روز پيامبر را نديده بودند در غدير حضور داشتند.

== كثرت حاضرين در غدير<ref>سخنرانى استثنائى غدير: ص ۲۳۳ - ۲۴۲.</ref> ==
پيامبر صلى الله عليه و آله در فراز اول از يازدهمين و آخرين بخش از [[خطبه غدیر]] مسئله [[بیعت]] را مطرح كرده و از جمله در مورد [[امامت]] امامان‏ عليهم السلام از صد و بيست هزار نفر بيعت زبانى و اقرار گرفت:

مَعاشِرَ النّاسِ، اِنَّكُمْ اَكْثَرُ مِنْ اَنْ تُصافِقُونى بِكَفٍّ واحِدٍ فى وَقْتٍ واحِدٍ، وَ قَدْ اَمَرَنِىَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اَنْ آخُذَ مِنْ اَلْسِنَتِكُمُ الاِقْرارَ بِما عَقَّدْتُ لِعَلِىٍّ اَميرِالْمُؤْمِنينَ، وَ لِمَنْ جاءَ بَعْدَهُ مِنَ الاَئِمَّةِ مِنّى وَ مِنْهُ، عَلى ما اَعْلَمْتُكُمْ اَنَّ ذُرِّيَّتى مِنْ صُلْبِهِ:

اى مردم، شما بيش از آن هستيد كه با يک دست و در يک زمان با من دست دهيد، و پروردگارم مرا مأمور كرده است كه از زبان شما اقرار بگيرم درباره آنچه منعقد نمودم براى على اميرالمؤمنين و امامانى كه بعد از او مى ‏آيند و از نسل من و اويند، چنانكه به شما فهماندم كه فرزندان من از صلب اويند.

== موقعيت مردمى در غدير<ref>ژرفاى غدير: ص ۴۳.</ref> ==
تركيب جمعيت حاضر در غدير و كيفيت جمع شدن و شماره فوق ‏العاده آنان، جلوه ‏هاى ديگرى است كه جوانبى از [[اهمیت]] غدير را بر ما آشكار مى‏ كند. اين جهت در چهار ديد قابل بررسى است:

'''۱. مؤمن و منافق'''

به تصريح قرآن -  كه در سوره ‏ها و آياتِ نازل شده در اواخر عمر پيامبر صلى الله عليه و آله مشهود است<ref>در اين باره به سوره ‏هاى آل عمران، نساء، مائده، انفال، توبه، عنكبوت، احزاب، محمد صلی الله علیه و آله، فتح، مجادله، حديد، منافقين و حشر مراجعه شود.</ref> -  [[منافقین]] در سال‏ هاى اخير حضور عجيبى در جامعه مسلمين داشتند و روز به روز با جرأت بيشتر دست به كارشكنى مى ‏زدند.

اكنون حاضران غدير را نيز تركيبى از مؤمنين راستين و [[منافقین]] تشكيل مى‏ دادند كه گروه دوم هم به صورت پنهان و هم به صورت آشكار دست به كارشكنى ‏هاى بسيارى زدند، ولى با عنايات خداوند و هوشيارى مؤمنان خنثى شد.

'''۲. مؤمنين قوى الايمان و ضعيف الايمان'''

مسلمانانى كه در غدير حضور داشتند در درجات بسيار متفاوتى از [[ایمان]] بودند. از سلمان و ابوذر و مقداد گرفته كه در بالاترين درجه ايمان و معرفت بودند و اعلام مقام ولايت و [[امامت]] اميرالمؤمنين‏ عليه السلام برايشان تازگى نداشت، تا افرادى كه اين نياز را احساس مى‏ كردند. در درجه بعد كسانى بودند كه اميال دنيوى هر آن در كمين آنان بود تا دين خود را بفروشند و تمايلات خود را ارضا كنند.

از سوى ديگر خونخواهى ‏هاى قبيله‏ گرايانه در كنار ساير اخلاق جاهلى -  كه هنوز در روح بسيارى ريشه داشت -  ياد بدر و اُحد و خندق و خيبر و حنين و ساير جنگ ‏هاى پيامبر صلى الله عليه و آله را در ياد عده ‏اى تازه مى ‏كرد، و به عنوان انتقام از آن حضرت و از اميرالمؤمنين‏ عليه السلام -  كه در اكثر جنگ ‏ها پيروزى و فتح به دستش بود و شجاعانى از عرب به دست او به زمين افتاده بودند -  قلب‏ هاى پر كينه ‏اى را وادار به مخالفت و ضديت با اين برنامه مى‏ نمود.

آخرين درجه كسانى بودند كه هميشه همرنگ [[اکثریت]] بودند و از خود عقل و فكر و قدرت تصميم ‏گيرى نداشتند. اينان آنگاه كه اكثريت را در جبهه مخالف مى ‏ديدند به آنان مى ‏پيوستند.

== پانویس ==