نمایش مبدأ برای معنای نفس در آیه مباهله و معنای ولی در حدیث غدیر

آیه مباهله که در سوره آل عمران آمده این است: فمن حاجک فیه من بعد ماجائک من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا وابناءکم و نساءنا و نساءکم وانفسنا و انفسکم، ثم نبتهل فنجعل لعنة الله علی الکاذبین،<ref>آل عمران /۶۰.</ref> که در تفاسیر شیعه و نیز اهل تسنن درباره آن بحث کرده و توضیح داده‌اند که خداوند به پیامبرصلی الله علیه وآله دستور می‌دهد با نصارای نجران مباهله کند. راجع به ذیل عبارت که می‌گوید: «شکی نیست که منظور این نیست که جان علی علیه السلام جان پیامبرصلی الله علیه وآله است»، و نظیر همین عبارت در شرح تجرید علامه نیز ذکر شده<ref>شرح تجرید علامه، بخش امامت، مسئله هفتم، ص ۳۸۵.</ref> و می‌گویند اتحاد نفس محال است، بعداً بحث خواهیم کرد. اما آنچه صحیح تر به نظر می‌رسد این است که بگوییم هر دو مورد نظرند، و استعمال و تعلق دعوت هم نسبت به آن اشکالی ندارد، زیرا معلوم است که آیه به حضرت صلی الله علیه وآله دستور می‌دهد که به نصارا بگو برای مباهله این سه گروه حاضر می‌شوند یا می‌آیند، و کلمه ندع در چنین معنایی به کار رفته است، لذا ابن‌عباس در تفسیر آن این‌طور می‌گوید: «... این است که عده ای از متکلمان و محققان، و به تبع آنها، نویسنده مقاله، درصدد اثبات این مطلب برآمده اند که مولی در عبارت «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» نمی‌تواند به معنی دوست باشد، همان‌طور که بسیاری از دیگر معانی آن در این جمله مناسبت ندارد و نمی‌توان گفت پیامبرصلی الله علیه وآله آنها را اراده کرده‌اند، و دلایل متعددی هم ارائه نموده‌اند، اما خاطر نشان نکرده‌اند که چه مفهومی را مد نظر دارید، و اصلاً مولا به آن معنی آمده است یا نه.

محمدرضا مشایی، فصلنامه مشکاة، پاییز ۱۳۷۳، شماره۴۴.

در شماره ۳۹ همین مجله (تابستان ۷۲) مقاله ای تحت عنوان «امامت در قرآن و سنت» درج گردیده است. این نوشتار درباره آن مقاله است.

ضمن تمجید و تقدیر از مقاله مزبور، که چون غالباً از مدارک خود اهل تسنن برگرفته شده، در جای خود مقاله ای ممتع و معتبر است، می‌خواهیم به بهانه آن مقاله در دو مورد بحثی ارائه دهیم:

مورد اول - نویسنده در آن مقاله (صفحه ۳۹) از فخر رازی نقل می‌کند که حضرت علی علیه السلام طبق آیه مباهله به منزله جان پیامبرصلی الله علیه وآله است. و باز در صفحه ۴۵، در جواب آنان که کلمه «مولی» را در فرمایش حضرت رسول صلی الله علیه وآله در واقعه غدیرخم، به معنی دوست گرفته‌اند می‌گوید: «ه: خداوند متعال مدتها قبل از این واقعه، حضرت علی علیه السلام را به منزله جان پیامبرصلی الله علیه وآله در آیه مباهله اعلام نموده … بود.»

گرچه در این مقاله راجع به این آیه بحث نکرده و این معنی را که طبق آیه مباهله، علی علیه السلام به منزله جان پیامبرصلی الله علیه وآله است، به نقل از فخر رازی پذیرفته است، لیکن به نظر می‌رسد معنی صحیحی نیست، بلکه نفس در آیه مزبور به معنی «خود» می‌باشد (که در کتب لغت عربی می‌گویند، به معنی عین)<ref>در فرهنگهای عربی معانی متعددی برای نفس ذکر کرده‌اند، از قبیل: روح، چشم، خون، شخص انسان، تن، عین چیزی، و جز آنها (لسان العرب و غیره).</ref> و جمع آن به معنی خودها؛ مثلاً می‌گوییم خودش آمد یا خودشان آمدند (جاء هو نفسه یا بنفسه، و هم جاؤا انفسهم یا بانفسهم). در صورتی که جان (بدون تشدید نون)، آن طور که در فرهنگنامه‌ها، از قبیل فرهنگ نفیسی، فرهنگ معین، و لغتنامه دهخدا ذکر شده، در فارسی به معنی: روح انسانی، روان،<ref>گاهی هم جان وروان را فرق می‌گذارند: رک :فرهنگ معین و لغتنامه دهخدا.</ref>عزیز، گرامی، معشوق، تن، نیرو، مرگ، حیات، خاطر، دلاوری، مردانگی، سلاح جنگ، دهان و باد، آمده است، که از همه معروفتر و متبادر به ذهن، روان، عزیز و گرامی است. و در تفسیر نفس به جان، فقط معنی روان می‌تواند موردنظر باشد.

مطلب بدین قرار است که متکلمان امامیه برای اثبات امامت و خلافت بلافصل علی علیه السلام از جمله دلایلی که بیان کرده‌اند، یکی هم استدلال به لزوم افضل بودن امام نسبت به سایرین است. مفاد این قاعده در طرفین کلیت دارد، به این معنی که امام باید افضل باشد، و هر کس افضل است باید امام باشد، وگرنه تقدیم مرجوح بر راجح یا مفضول بر فاضل لازم می‌آید، که عقلا و سمعا قابل قبول نیست.<ref>رک: کتب کلامی شیعه، مانند شرح تجرید الاعتقاد، بخش امامت، مسئله سوم، ص ۳۶۶؛ شرح باب حادی عشر، بخش امامت، مبحث چهارم، ص ۴۴.</ref> و این متکلمان مدعی اند که علی علیه السلام پس از رسول‌الله صلی الله علیه وآله افضل از همه (و در مورد بحث، مخصوصاً افضل از مدعیان امامت و خلافت) بوده است. و در مقام اثبات فضلیت حضرت علی علیه السلام نسبت به سایرین از جمله دلایل متعددی که عنوان کرده‌اند<ref>دو مرجع پیشین، به ترتیب: مسئله هفتم ص ۳۸۱ تا۳۹۷، و مبحث پنجم ص ۴۴ - عبارت شرح باب حادی عشر بعداً نقل می‌شود.</ref> یکی استدلال به آیه مباهله است و می‌گویند طبق کلمه «انفسنا» در آیه مزبور و جریان عملی آن، علی علیه السلام مساوی و همدوش پیامبرصلی الله علیه وآله حساب شده و همان‌طور که حضرت رسول صلی الله علیه وآله افضل بر دیگران (و مخصوصاً «مدعیان امامت» در بحث امامت) بود، علی علیه السلام هم نسبت به آنان افضلیت دارد.

آیه مباهله که در سوره آل عمران آمده این است: فمن حاجک فیه من بعد ماجائک من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا وابناءکم و نساءنا و نساءکم وانفسنا و انفسکم، ثم نبتهل فنجعل لعنة الله علی الکاذبین،<ref>آل عمران / ۶۰</ref> که در تفاسیر شیعه و نیز اهل تسنن درباره آن بحث کرده و توضیح داده‌اند که خداوند به پیامبرصلی الله علیه وآله دستور می‌دهد با نصارای نجران مباهله کند.<ref>تفاسیر شیعه، مانند: مجمع البیان، ج ۲، ص ۴۵۱ به بعد؛ والمیزان، ج ۳، ص ۲۴۲؛ و تفاسیر اهل تسنن، مانند: کشاف زمخشری، ج ۱، ص ۳۶۸؛ و تفسیر طبری، ج ۶، ص ۴۶۷ تا ۴۷۵.</ref>

مباهله از ریشه بهل (یا بهله) به معنی لعن و نفرین کردن آمده، و اصطلاح شده برای مواردی که مثلاً دو گروه مخالف که هر کدام عقیده دیگری را قبول ندارد، اگر با استدلال برای یکدیگر، قانع نشدند ممکن است مباهله کنند، بدین معنی که از خدا بخواهند بلا، عذاب و عقوبتش را برطرفی که عقیده اش باطل است نازل فرماید.

آیه مزبور در این زمینه نازل شده که (طبق این آیه و روایات مربوط به آن) خداوند به پیامبرصلی الله علیه وآله دستور می‌دهد به نصارای نجران بگو اکنون که مطالب ما را درباره عیسی علیه السلام نمی‌پذیرید بیایید مباهله کنیم. و صورت اجتماع برای مباهله را چنین دستور می‌دهد که بگو ما سه گروه می‌آییم، شما هم سه گروه: ۱- ابناء ۲- نساء۳- انفس. که و اهل تسنن<ref>رک، مثلا: تفسیر طبری؛ و تفسیر کشاف، هر دو ذیل آیه؛ و جز آنها.</ref> در موقع قرار مباهله از طرف پیامبرصلی الله علیه وآله پنج نفر آمده بودند: خود پیامبرصلی الله علیه وآله، علی علیه السلام، حضرت زهرا سلام الله علیها، و حضرت حسن علیه السلام و حضرت حسین علیه السلام. و مسلم است که مصداق «ابناءنا» حسن و حسین علیهماالسلام بودند، و زهرا سلام الله علیها مصداق نساءنا، و پیامبر صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام مصداق انفسنا. فعلاً نمی‌خواهم بحث‌هایی را که درباره این آیه در کتب تفسیر و کلام مطرح شده عنوان کنم، و نیز نمی‌خواهم بحث کنم که در همه مواردی که پیامبر صلی الله علیه وآله، علی علیه السلام را به منزله نفس خودشان ذکر کرده‌اند نفس به معنی خود است یا نه، و نیز منکر این نیستم که آن حضرت صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرموده‌اند: لحمک لحمی و دمک دمی و نظایر آنها که از مسلمات است، بلکه منظورم «انفسنا» در آیه مباهله است که می‌گوییم نفس در این‌جا به معنی جان نیست، بلکه به معنی خود است و جمعش به معنی خودمان؛ و معنی آیه این است که ای پیامبر به آنها (نصارای نجران) بگو: ما خودمان می‌آییم و فرزندانمان و زنانمان، شما هم خودتان و فرزندانتان و زنانتان. و بعد پیامبرصلی الله علیه وآله به عنوان اطاعت امر الهی (که جز این نمی‌کند) در عمل آن افراد را به عنوان مصداقهای کلمات مذکور در آیه با خود آورد؛ یعنی عملاً مصداق انفس، خود حضرت صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام می‌شوند، و بدین لحاظ است که علی علیه السلام مساوی و همدوش پیامبر صلی الله علیه و آله به حساب می‌آید؛ فاضل مقداد در شرح باب حادی عشر می‌گوید: «انه افضل الناس بعد رسول‌الله فیکون هوالامام، لقبح تقدیم المفضول علی الفاضل؛ اما انه افضل فلوجهین: الاول انه مساو للنبی صلی الله علیه وآله، و النبی افضل فکذا مساویه، و الا لم یکن مساویا له. و اما انه مساو له فلقوله تعالی فی آیة المباهلة وانفسنا… و لاشک انه لیس المرادان نفسه هی نفسه لبطلان الاتحاد، فیکون المراد انه مثله و مساویه…»<ref>شرح باب حادی عشر، بخش امامت، مبحث پنجم، ص ۴۵.</ref>

(دلیل دوم بر امامت و خلافت بلافصل علی علیه السلام این است که او پس از رسول‌الله صلی الله علیه و آله برترین مردم است، لذا او امام است، زیرا تقدیم مرجوح بر راجح قبیح است [و قابل قبول نیست، مخصوصاً از طرف خدا]. و اما این که علی علیه السلام مساوی پیامبر صلی الله علیه و آله است به خاطر این است که خدای تعالی در آیه مباهله فرموده است: «وانفسنا» … و شکی نیست که منظور این نیست که جان علی علیه السلام همان جان پیامبر صلی الله علیه وآله است؛ زیرا اتحاد باطل است.<ref>فاضل مقداد، در بحث صفات سلبیه، اثبات کرده که اتحاد به‌طور کلی باطل است، ص ۲۱.</ref> بنابراین، منظور این است که علی علیه السلام همانند و مساوی پیامبرصلی الله علیه وآله است…).

در امثال این عبارت دو احتمال نسبت به نفس هست: یکی این که منظورشان از نفس جان به معنی روح، و دیگری این که به معنی خود باشد، و نظر من این است که اولی صحیح نیست و فقط دومی صحیح است.

بنابر معنی دوم اگر بخواهیم تشبیه کنیم، مثل این است که در یک حزب بخواهند جلسه ای تشکیل بدهند و یکی از سران و مؤسسان حزب اعلان کند که مثلاً جلسه حزب فردا تشکیل می‌شود، ما خودمان می‌آییم، اعضا هم حاضر شوند و کارمندان هم بیایند؛ وقتی می‌گوید «خودمان» منظور سران و رؤسا و مؤسسان و صاحبان اصلی است، گرچه ممکن است میان آنها مراتبی برقرار باشد، ولی همه سران هستند و همدوش.

راجع به ذیل عبارت که می‌گوید: «شکی نیست که منظور این نیست که جان علی علیه السلام جان پیامبر صلی الله علیه و آله است»، و نظیر همین عبارت در شرح تجرید علامه نیز ذکر شده<ref>شرح تجرید، بخش امامت، مسئله هفتم، ص ۳۸۵</ref>و می‌گویند اتحاد نفس محال است، بعداً حث خواهیم کرد.

به هر حال انفسنا در این آیه، یعنی خودمان، که استعمال فراوان دارد و در قرآن هم مکرر به این معنی به کار رفته، مانند: کل الطعام کان حلا لبنی اسرائیل الا ماحرم اسرائیل علی نفسه.<ref>آل عمران / ۹۳.</ref> فقل سلام علیکم کتب ربکم علی نفسه الرحمة.<ref>انعام / ۵۴</ref> قل ما یکون لی ان ابدله من تلقاء نفسی.<ref>یونس/ ۱۵.</ref>اتامرون الناس بالبر وتنسون انفسکم.<ref>بقره / ۴۴.</ref> قالا ربنا ظلمنا انفسنا و ان لم تغفرلنا و ترحمنا لنکونن من الخاسرین.<ref>اعراف/ ۲۳.</ref> و ده‌ها آیه دیگر. ابن‌عباس هم انفسنا را به معنی خودمان تفسیر کرده و گفته است: «... و انفسنا نخرج بانفسنا<ref>تنویر المقباس من تفسیر ابن‌عباس، ص 48.</ref> (بیرون می‌آییم خودمان)». و با توجه به این معنی، مفهوم آیه، بدون نیاز به هر سخن بحث‌انگیز، واضح، و شبهه‌هایی که برای برخی مخالفان پیش آمده برطرف می‌گردد.

اینک برای تکمیل بحث نکاتی را در ارتباط با سخنان شیخ محمد عبده در این مورد، ذکر می‌کنیم:

در تفسیر المنار، ذیل آیه مباهله، گفتاری از شیخ محمد عبده بدین صورت ذکر شده است:

روایات متفقند بر این که پیامبر صلی الله علیه و آله برای مباهله علی و فاطمه و دو فرزند آنان (حسن و حسین) را برگزید، و کلمه نساء را بر فاطمه و کلمه انفسنا را فقط بر علی، حمل می‌کنند. و مصادر این روایات شیعه اند. و منظورشان از آنها معلوم است. و تا توانسته‌اند در ترویج آنها کوشیده‌اند، تا آنجا که بر بسیاری از اهل سنت رواج یافته است. لکن جاعلان آن روایات آنها را خوب تطبیق نکرده‌اند، زیرا عرب کلمه نساء را نمی‌گوید و دخترش را اراده کند، مخصوصاً وقتی همسران داشته باشد، و این معنی از زبان عربی فهمیده نمی‌شود، و از این بعیدتر آن که از انفسنا (فقط) علی علیه السلام اراده شود.<ref>تفسیر المنار، ج ۳، ص ۳۲۲.</ref>

جای تاسف است که از افرادی مانند شیخ محمد عبده چنین سخنانی مطرح شود، اما حال که مطرح شده باید مورد بررسی قرار گیرد؛ لذا با بیان چهار نکته درباره آنها بحث می‌کنیم:

۱- آیا انکار مطالبی که متفق علیه میان شیعه و اهل تسنن است به کجا خواهد انجامید؟ آیا اعتبار معارف و احکام اسلامی متزلزل نخواهد شد؟ آیا برای وصول به حقایق دینی این سند (یعنی اتفاق شیعه و سنی) کاملاً مورد اطمینان نیست؟ شگفت‌آور است که اتفاق را قبول دارید و مع ذلک بدون هر مدرکی و به صرف تعصب و فرض قبلی صحت عقیده خود این جملات را می‌گویید، یا می‌نویسید، که … و من سن سنة سیئة کان علیه وزرها ووزر من عمل بها.<ref>مسند احمدبن حنبل، ج ۴، ص ۳۵۷؛ وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۴۳۶ تا ۴۳۸.</ref> اگر این‌طور باشد چه مانعی می‌بینید از این که هر جا خوشتان نمی‌آید آیات قرآن را هم از جعلیات شیعه قلمداد کنید؟ اگر دیده‌اید شیعه بعضی ادعاهای اهل تسنن را که گاهی روایات متعددی هم درباره آنها نقل می‌کنند مردود و ساختگی می‌دانند، از آن مطالبی نیست که روایات آنها متفق علیه بین فریقین باشد، و ثانیاً راویان آنها را بررسی نموده و ثابت کرده‌اند که نامعتبر و حتی گاهی ساختگی و مختلق هستند. اخیراً رایج و به اصطلاح مد شده که در مواردی که در برابر مطالب شیعه، که در کتب خودشان هم، مانند صحاح سته و غیره، مدارک آنها موجود است، جوابی ندارند، می‌گویند این مدارک از جعلیات شیعه است! و گاهی در چاپهای اخیر آنها را از کتبشان حذف می‌کنند!<ref>در گذشته هم از این گونه اعمال انجام داده‌اند، چنان‌که مسلم در کتاب حدیثش، معروف به صحیح مسلم، در باب فضائل علی علیه السلام، روایت غدیر را کاملاً نقل نکرده و مقداری از آن را حذف کرده است؛ به نقل از المراجعات، ص ۲۰۷.</ref> زهی ایمان و احساس مسؤولیت! و زهی اعتقاد به قیامت و حسابرسی! چه کسی را گول‌می‌زنند! مگر نمی‌خواهند تابع حق باشند؟

۲- می‌گوید عرب، نساء نمی‌گوید و غیر همسرش، مثلاً دخترش - را اراده کند.

مثل این که فقط ایشان عربند و زبان عربی می‌فهمند! آیا قرن‌ها علما و مفسران بزرگ عرب زبان و غیر عرب زبان حتی از خود اهل تسنن، متوجه نشده‌اند و زبان عربی نمی‌دانسته‌اند!<ref>المیزان، ذیل آیه مباهله، ج ۳، ص ۲۵۷.</ref> آیا در قرآن کریم که در موارد متعدد نساء گفته و همسر را اراده نکرده غلط گفته است؟ برای نمونه به این آیات توجه کنیم:

یذبحون (یا یقتلون) ابناءکم ویستحیون نساءکم<ref>بقره/۴۹؛ سوره اعراف/ ۱۴۱؛ سوره ابراهیم / ۶. نظیر این آیات در چند مورد دیگر آمده است، مانند: اعراف/۱۲۷؛ قصص / ۴؛ مؤمن /۳۵.</ref>که مخصوصاً با وجود همسران، اطلاق بر دختران یعنی کودکان دختر شده است.

و خلق منها زوجها وبث منهما رجالا کثیرا و نساءا…،<ref>نسا، اول سوره.</ref> وان خفتم الا تقسطوا فی الیتامی فانکحوا ماطاب لکم من النساء…<ref>همان / ۳.</ref> ان الله اصطفاک وطهرک واصطفاک علی نساء العالمین.<ref>آل عمران / ۴۲.</ref>للرجال نصیب مما اکتسبوا وللنساء نصیب مما اکتسبن.<ref>نساء/ ۳۲.</ref> و ان کانوا اخوة رجالا ونساء…<ref>همان/ آخر سوره.</ref> و آیات دیگر.

۳- اما این که در برخی مراجع، چه از شیعه و چه از اهل تسنن، می‌گویند مراد از انفسنا علی علیه السلام است، به دو صورت بیان شده:

ا - ظاهر برخی عبارت، مثل عبارات شرح باب حادی عشر (که قبلاً نقل شد)، و نقل اسباب النزول واحدی از شعبی،<ref>اسباب النزول، ص ۷۵.</ref> و صریح برخی عبارات، مثل عبارات تفسیر مجمع البیان که در ذیل آیه می‌گوید: «و انفسنا: یعنی علیا علیه السلام خاصة، و لایجوز ان یکون المعنی به النبی صلی الله علیه وآله، لانه هو الداعی و لایجوز ان یدعو الانسان نفسه و انما یصح ان یدعو غیره، و اذا کان قوله وانفسنا لابد ان یکون اشارة الی غیر الرسول صلی الله علیه وآله وجب ان یکون اشارة الی علی علیه السلام لانه لا احد یدعی دخول غیر امیرالمؤمنین علی علیه السلام و زوجته و ولدیه فی المباهلة…»<ref>مجمع البیان طبرسی، ذیل آیه مباهله.</ref> (و انفسنا: منظور فقط علی علیه السلام است، و جایز نیست که پیامبرصلی الله علیه وآله منظور باشد، زیرا او فراخواننده است و جایز نیست که انسان خودش را فرا خواند، و فقط صحیح است که غیر خود را فرا خواند، و وقتی بنا شد انفسنا فقط اشاره به غیر پیامبرصلی الله علیه وآله باشد باید اشاره به علی علیه السلام باشد، زیرا هیچ‌کس ادعا نکرده که غیر از امیرالمؤمنین علی علیه السلام و همسرش و دو فرزندش داخل در مباهله بوده‌اند…)، و نیز صریح عبارات تفسیر فخر رازی به نقل از محمودبن الحسن الحمصی<ref>تفسیر کبیر فخر رازی، ذیل آیه، جزء هشتم، ص ۸۶.</ref> این است که از انفسنا فقط علی علیه السلام منظور بوده است.

ب - لکن صریح اکثر عبارات مثل عبارات تفسیر تبیان شیخ طوسی،<ref>تبیان، ج ۲، ص ۴۸۵.</ref> و حدیث دومی که در تفسیر برهان از امام حسن مجتبی علیه السلام نقل شده،<ref>تفسیر برهان، ج ۱، ص ۲۸۶.</ref> و مخصوصا در مدارک اهل تسنن، مثل نورالابصار شبلنجی به نقل از تفسیر خازن که می‌گوید: «خداوند از ابناء حسن و حسین، و از نساء فاطمه، و از نفس (منظور همان انفس است) نفس آن حضرت صلی الله علیه وآله و علی را اراده کرده است…، پس (هنگامی که نصاری برای مباهله) به سوی رسول‌الله صلی الله علیه وآله آمدند، آن حضرت حسین را به سینه چسبانیده (احتضن الحسین)، و دست حسن را گرفته بود، و فاطمه پشت سر پیامبرصلی الله علیه وآله، و علی پشت سر فاطمه راه می‌رفت، و پیامبرصلی الله علیه وآله می‌گفت هرگاه دعا کردم آمین بگویید…»،<ref>نورالابصار، باب دوم، ص ۲۲۳/۲۲۴؛ و تفسیر خازن، ذیل آیه ج ۱، ص ۲۴۲.</ref> و در المنثور سیوطی به نقل از جابر،<ref>درالمنثور، ج ۲، ص ۳۹.</ref> این است که مراد از انفسنا حضرت رسول صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام، هر دو می‌باشند.

اصل این دو نظریه مربوط است به کلمه ندع در آیه، که از دعاء و دعوت به معنی فرا خواندن، حضور طلبیدن، و کمک گرفتن آمده است، و تعلق آن به ابناء و نساء اشکالی ندارد، اما تعلقش به انفس، در صورتی که خود رسول‌الله صلی الله علیه وآله هم مراد باشد این اشکال را به نظر می‌آورد که نمی‌شود انسان خودش را فرا خواند یا حضور خودش را بخواهد (الانسان لایدعو نفسه)، لذا گفته‌اند از انفس فقط علی علیه السلام موردنظر است؛ آن وقت این مطلب به ذهن می‌آید که بنابراین، علی علیه السلام و پیامبرصلی الله علیه وآله یکی می‌شوند و بحث اتحاد پیش می‌آید، و جواب داده‌اند که منظور اتحاد نیست، بلکه مقصود همانندی است.

اما آنچه صحیح تر به نظر می‌رسد این است که بگوییم هر دو مورد نظرند، و استعمال و تعلق دعوت هم نسبت به آن اشکالی ندارد، زیرا معلوم است که آیه به حضرت صلی الله علیه وآله دستور می‌دهد که به نصارا بگو برای مباهله این سه گروه حاضر می‌شوند یا می‌آیند، و کلمه ندع در چنین معنایی به کار رفته است، لذا ابن‌عباس در تفسیر آن این‌طور می‌گوید: «... ندع ابناءنا: نخرج ابناءنا، و ابناءکم: اخرجوا انتم ابناءکم، و نساءنا: نخرج نساءنا، و نساءکم: اخرجوا انتم نساءکم، وانفسنا: نخرج بانفسنا، و انفسکم: اخرجوا انتم بانفسکم…»؛<ref>تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ذیل آیه ،ص ۴۸.</ref> چنان‌که می‌بینیم دعوت را به اخراج (بیرون آوردن، در مورد ابناء و نساء) و خروج (بیرون آمدن، در مورد انفس) تفسیر کرده است. به همین لحاظ در ترجمه آیه (ص ۲و۳) گفتیم «ما سه گروه می‌آییم، شما هم سه گروه بیایید».

ولی هر کدام باشد - چه فقط علی علیه السلام منظور شود، و چه علی علیه السلام و پیامبرصلی الله علیه وآله - موجب اشکالی نمی‌شود، و برای صورت اول در بند (نکته ۴) توضیح بیشتر داده خواهد شد.

۴ - منظورشان از این که می‌گویند از (نساءنا) فاطمه سلام الله علیها مورد نظر بوده، این نیست که صیغه جمع بر یک فرد اطلاق شده، بلکه منظور این است که پیامبرصلی الله علیه وآله در عمل و به عنوان مصداق در مورد نساء فاطمه سلام الله علیها را آوردند؛ <ref>المیزان، ذیل آیه (ج ۳، ص ۲۶۰ به بعد).</ref> مثل این که دو مدرسه بخواهند با هم مسابقه ورزشی برگزار کنند، و برای این که معلوم باشد مسابقه مثلاً مخصوص دانش آموزان نیست بگویند برای مسابقه، معلمان، دانش آموزان، و اعضای اداری می‌آیند، و بعدا در موقع قرار، از اعضای اداری یک نفر بیاید، به هر حال جنبه مصداق غیر از مفهوم لفظ است. <ref>همان، ص ۲۴۵.</ref> البته این بیان را در مورد انفسنا هم به فرض این که ندع را به معنی فرا خواندن مثلاً بگیریم و مصداق انفسنا را فقط علی علیه السلام بدانیم، می‌توان مطرح کرد، لکن گفتیم ضرورتی ندارد و پیامبرصلی الله علیه وآله و علی علیه السلام هر دو مصداق آن هستند.

مورد دوم - که مهمتر هم هست، پذیرش مولی به معنی دوست، به‌طور مبهم می‌باشد، که در صفحه ۴۳ مشکوة از همان شماره مطرح شده است، بدین صورت: «بعضی از بیخبران یا مغرضان اشکال نموده‌اند که مولی به معنی دوست می‌باشد، و مقصود پیامبرصلی الله علیه وآله تفهیم این امر بوده است، و ارتباطی به مسئله امامت ندارد. آری یکی از معانی مولی همان دوست است، ولی قرائن حالیه و مقالیه و … کاملاً دلالت دارد که در این‌جا مقصود از مولی امامت و پیشوایی بوده است…».

جای تعجب است که این مغالطه که از طرف اهل تسنن مطرح شده مورد توجه نویسنده مقاله و عده ای دیگر واقع نشده است. <ref>مخصوصا فارسی زبانان کمتر به این مغالطه توجه دارند، و اذهانشان بیشتر مورد سوء استفاده واقع می شود.</ref>

قضیه از این قرار است که این مغالطه کنندگان گفته‌اند جریان غدیر، با آن خصوصیات و متوقف کردن آن جمعیت حدود یک صد هزار نفری در آن آفتاب سوزان با برگرداندن آنان که جلو افتاده بودند و انتظار رسیدن آنان که عقب مانده بودند، و ایراد آن خطبه با ویژگیهای مطرح شده در آن و اعتراف گرفتن پیامبرصلی الله علیه وآله از جمعیت به این که بر آنها ولایت مطلق دارد و حق تصرفش در اموال و نفوس آنان از خودشان هم سزاوارتر و اولی است و گرفتن شهادت آنها بر وحدانیت خدا و رسالت آن حضرت، و حقانیت بهشت و جهنم و حشر و نشر، و اخبار به اینکه مرگش نزدیک است، و …، (۳۹) همه و همه برای این بوده که به مردم بگوید علی را دوست بدارید! و گاهی هم دروغی را که جعل کرده‌اند (۴۰) قرینه ای برای ادعای خود حساب می‌کنند؛ می‌گویند یک نفر یا چند نفر از علی علیه السلام کدورتی داشتند، و پیامبرصلی الله علیه وآله برای برطرف کردن کدورت آنها که می‌توانست به همان چند نفر بگوید حق اعتراض به علی علیه السلام را ندارید، و گفته‌اند همین کار را هم کرد، ولی مع ذلک می‌گویند آن جریانات شگفت‌آور را به راه انداخت، و با آن جمعیت بیش از یک صد هزار نفر مطرح کرد! و لذا مولی در این خطبه به معنی دوست است، نه مثلاً به معنی سرور و صاحب اختیار، به معنای حقیقی کلمه (مانند پیامبرصلی الله علیه وآله) تا لازمه اش معنای امامت و پیشوایی امت بشود.

این است که عده ای از متکلمان و محققان، و به تبع آنها، نویسنده مقاله، درصدد اثبات این مطلب برآمده اند که مولی در عبارت «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» نمی‌تواند به معنی دوست باشد، همان‌طور که بسیاری از دیگر معانی آن در این جمله مناسبت ندارد و نمی‌توان گفت پیامبرصلی الله علیه وآله آنها را اراده کرده‌اند، و دلایل متعددی هم ارائه نموده‌اند، اما خاطر نشان نکرده‌اند که چه مفهومی را مد نظر دارید، و اصلاً مولا به آن معنی آمده است یا نه.

و تذکر من این است که مولی به مفهومی که آنان مورد نظرشان است، یعنی دوست به معنی محبوب، در لغت نیامده تا نیازی به آن جوابها و دلایل باشد، گرچه آن جوابها ذاتا و به سهم خود صحیح اند و راهی برای انکارشان نیست.

و اینک توضیح بیشتر: دوست در فارسی به دو معنی می‌آید: یکی دوست دارنده، و دیگری دوست داشته شده (محب و محبوب)، و بیشتر به معنی اولی است. مخصوصا در ترکیبات، مانند خدا دوست. در عربی برای هر یک لفظ و صورتی جداگانه است: بترتیب، محب و محبوب، لفظ حبیب در عربی مانند دوست در فارسی است که هم به معنی محب است و هم به معنی محبوب.

از طرفی عبارت «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» اعم از این که برای اعلام امامت علی علیه السلام باشد یا به قول مخالفان برای اعلام وجوب محبت به آن حضرت یا برای آشتی دادن و رفع کدورت یک یا چند نفر!، آنچه مسلم است شامل مدح و اعلام علو مقام علی علیه السلام هم هست، و این در صورتی درست می‌شود که مولی به معنی محبوب باشد، نه محب؛ و الا وقتی پیامبرصلی الله علیه وآله بگویند، علی شما را دوست می‌دارد، نه مدحی است و نه علو مقامی دارد، و نه رفع کدورت می‌شود. اما اگر بگویند هر کس مرا دوست می‌دارد باید علی را هم دوست بدارد، آن وقت آن معانی درست می‌شود؛ به عربی مثلاً بگویند «من کنت محبوبه فعلی محبوبه» یا بگویند «من کان مولای فهو مولی علی» (۴۱)، این است که در تهذیب اللغة نقل می‌کند که درباره «من کنت مولاه فعلی مولاه» گفته‌اند: ای من احبنی و تولانی فلیتوله (۴۲) (هرکس مرا دوست می‌دارد و به من دوستی می‌ورزد علی را دوست بدارد) و باز فردی به نام کابلی می‌گوید مولی به معنی حبیب و صدیق آمده است؛ (۴۳) منظورم این است که توجه داشته‌اند که اگر مولی به معنی محبوب نباشد ادعای آنها را ثابت نمی‌کند. منتهی معلوم نیست از کجا این‌طور معنی کرده‌اند. لابد فکر کرداند دلبخواهی است که هر لغت و عبارتی را هر طور میلمان بود معنی کنیم!

حال ببینیم مولی در لغت به معنی محبوب آمده است یا نه.

هم‌اکنون که این سطور را می‌نویسم عده ای از کتب مشهور لغت که در دسترسم هست؛ از آنها نقل می‌کنم، و چون واضح است، عین عباراتشان را بدون ترجمه می‌آورم (جز بعضی کلمات):

۱- صحاح اللغه جوهری (در ماده ولی، آخر کتاب): المولی: العبد، والمعتق والمعتق، وابن العم، و الناصر، و الجار، و الولی، و الصهر (داماد)، و الحلیف (هم سوگند و همپیمان).

- قاموس اللغه فیروز آبادی (ماده ولی، آخر کتاب): المولی: المالک، و العبد، و المعتق، و المعتق، و الصاحب (همدم و یار) و القریب کابن العم و نحوه، و الجار، و الحلیف، و الابن، و العم، والنزیل (مهمان)، و الشریک، و ابن الاخت، و الولی، و الرب، و الناصر، و المنعم، و المنعم علیه، و المحب، و التابع، و الصهر.

۳- النهایة فی غریب الحدیث و الاثر ابن اثیر: قد تکرر ذکر المولی فی الحدیث، و هو اسم یقع علی جماعة کثیرة (یعنی بر معانی بسیار اطلاق می‌شود)، فهو: الرب، والمالک، و السید، و المنعم، و المعتق، و الناصر، والمحب، و التابع، و الجار، و ابن العم، و الحلیف، و العقید (همپیمان)، والصهر، و العبد، و المعتق، و المنعم علیه.

که در لسان العرب عیناً نقل شده است.

و ظاهراً جلال الدین سیوطی که معانی مولی را در کتاب خود به نام در نثیر ذکر کرده، (۴۴) باز عیناً گفته ابن اثیر است؛ بدون آن که حتی ترتیب ذکر معانی را عوض کند.

۴- اقرب الموارد: المولی: المالک، و العبد، و المعتق، و المعتق، و الصاحب، والقریب، وابن العم و نحوه، و الجار، و الحلیف، و الابن، و العم، و النزیل، و الشریک، و ابن الاخت، و الولی، و الرب، و المنعم، و المنعم علیه، و المحب، و التابع، و الصهر.

۵- و در الغدیر، که معانی مولی بیشتر استقصا شده، ۲۷ معنی برای آن ذکر شده است، بدین صورت:

۱- الرب، ۲- العم، ۳- ابن العم، ۴- الابن، ۵- ابن الاخت، ۶- المعتق، ۷- المعتق، ۸- العبد، ۹- المالک (والملیک)، ۱۰- التابع، ۱۱- المنعم علیه، ۱۲- الشریک، ۱۳- الحلیف، ۱۴- الصاحب، ۱۵- الجار، ۱۶- النزیل، ۱۷- الصهر، ۱۸- القریب، ۱۹- المنعم، ۲۰- العقید، (۴۵) ۲۱-الولی، ۲۲- الاولی بالشی ء، ۲۳- السید غیر المالک و المعتق، ۲۴- المحب، ۲۵-الناصر، ۲۶- المتصرف فی الامر، ۲۷- المتولی فی الامر - (والورثة والعصبة). و بعداً درباره تک تک آنها بحث کرده و نشان داده که با در نظر گرفتن خصوصیات مربوط به حدیث و جریان غدیر کدام معانی می‌تواند مورد نظر پیامبرصلی الله علیه وآله باشد. (۴۶) (ورثه و عصبه هم روشن است که تناسب با حدیث ندارد).

به هر حال در هیچ‌یک از منابع مذکور نگفته‌اند که مولی به معنی محبوب یا حبیب می‌آید، و اگر به معنی محبوب (در مقابل محب) آمده بود آن را ذکر می‌کردند، چنان‌که بقیه معانی متقابل (مثل معتق و معتق، منعم و منعم علیه، و مالک یا سید و عبد) را ذکر کرده‌اند. منظور از ولی هم که در این منابع آمده، معنای متبادر از آن می‌باشد، یعنی صاحب اختیار و کسی که سرپرستی و ولایت نسبت به کسی یا چیزی داشته باشد؛ لذا ابن اثیر (و به تبع او، لسان العرب)، دنباله همان معانی یاد شده می‌گوید: و کل من ولی امرا اوقام به فهو ولیه (هر کس سرپرستی امری را به عهده داشته باشد، یا به آن بپردازد ولی آن است).

اکنون می‌خواهیم مولی در قرآن و کاربرد و معانی اش را بررسی کنیم. لکن موارد استعمالش در احادیث را مطرح نخواهیم کرد؛ بدین علت که اتکای به احادیث مستلزم آن است که نخست راویان آنها بررسی و اعتبار اصل آنها اثبات شود؛ در صورتی که بسیاری از آنها مجعول است.

لابد اطلاع داریم که حضرات در مقابل مناقب ائمه علیهم السلام و فاطمه زهرا سلام الله علیها، و حتی گاهی در مورد ناصوابهای دیگران احادیثی مثلاً از ابوهریره و نظایر او نقل می‌کنند؛ با این که وی، بنابر مدارک خود اهل تسنن و به گفته خلیفه دوم و عایشه و ابوحنیفه و عده زیادی از علمای اهل تسنن، فردی مردود بوده، و مع ذلک گاهی (مخصوصا وقتی به دردشان بخورد) چنان درباره او غلو می‌کنند که با کمال بی پروایی به ابوایوب انصاری، آن مرد عالی در اسلام، نسبت می‌دهند که گفته است: «ذکر حدیث از ابوهریره نزد من محبوب تر از ذکر حدیث از رسول‌الله صلی الله علیه وآله است»! (۴۷) واخجلتا! اگر این نسبت درست باشد آیا ایمان ابوایوب زیر سؤال نمی‌رود و می‌توان او را مسلمان دانست؟ و از این بالاتر گاهی آن مجعولات را از طریق همان گونه راویان از علی علیه السلام و سایر ائمه شیعه علیهم السلام نقل می‌کنند! اینها در کتبی مانند عبقات الانوار، الغدیر، و خمسون و ماة صحابی مختلق، بررسی شده است. هر جا هم که با تمام این اوصاف درمی‌مانند و می‌بینند طبق مدارک خودشان نمی‌شود عمل فلان شخص را صحیح و او را مقبول دانست می‌گویند این‌طور «اجتهاد» کرده (و گاهی هم درباره بعضی توبه را به او می‌چسبانند). مثلاً از یک طرف پیامبرصلی الله علیه وآله درباره علی علیه السلام گفته‌اند: «وعاد من عاداه»، و از طرف دیگر مثلاً جناب معاویه چنان با علی علیه السلام رفتار کرد که همه می‌دانیم، و چنان لعن بر علی علیه السلام را رایج نمود که عمربن عبدالعزیز (حدود ۵۰ سال بعد) با نقشه و ترس لعن بر او را ممنوع کرد. آن وقت می‌گویند معاویه چنین اجتهاد کرده بود، (۴۷) آخر این اجتهاد از کجا آمده و چقدر مستند است و چه اعتباری دارد؟ اگر این‌طور باشد پس همه قاتلان پیامبرصلی الله علیه وآله و ائمه علیهم السلام و ظالمانی که از خون مسلمانان جویها راه می‌انداختند و از سرهای مسلمانان مناره می‌ساختند و و و …، نه تنها خطاکار و گناهکار نیستند که ماجور هم هستند. البته متذکر هستیم که در بحث نباید کسی ناراحت شود، مخصوصاً وقتی مستند به مدارک مورد اعتقاد خود طرف بحث باشد. و نیز توجه داریم که اجتهادی که در شیعه مطرح است به معنی استنباط حکم خدا است از مدارک فقهی، مانند قرآن و احادیث و روایات، نه مصلحت‌اندیشی اجتهاد کننده و غیره - آن هم فقط در مورد احکام جزئی و اختلافی، و فقط برای به دست آوردن آنچه خدا و رسول صلی الله علیه وآله گفته‌اند (وما کان لمؤمن ولامؤمنة اذا قضی الله و رسوله امرا ان یکون لهم الخیرة من امرهم ومن یعص الله و رسوله فقد ضل ضلالا مبینا); (۴۹) پیامبرصلی الله علیه وآله هم حق تغییر کوچکترین دستور و حکم خدا را ندارد، چه رسد به افراد دیگر.

زمخشری ذیل آیه اول سوره تحریم (یا ایها النبی لم تحرم ما احل الله لک تبتغی مرضات ازواجک والله غفور رحیم) می‌گوید: «روی ان رسول‌الله صلی الله علیه وآله خلابماریة فی یوم عائشة، و علمت بذلک حفصة، فقال لها اکتمی علی، و قد حرمت ماریة علی نفسی، وابشرک ان ابابکر و عمر یملکان بعدی امر امتی…». امام احمدبن منیر اسکندری در حاشیه بر کشاف در این مورد نوشته است: «ما اطلقه الزمخشری فی حق النبی صلی الله علیه وآله تقول و افتراء، و النبی منه براء…، و ما هذه من الزمخشری الا جراءة علی الله و رسوله… نعوذ بالله من ذلک (کشاف، ج ۴، ص ۵۶۲). (: مطالبی را که زمخشری درباره پیامبرصلی الله علیه وآله آورده دروغ خود ساخته و افترا است، و پیامبرصلی الله علیه وآله از آن بیزار است، ...، و این مطلب از زمخشری جز جسارت بر خدا و رسول‌الله صلی الله علیه وآله نیست…، به خدا پناه می‌بریم از این گونه سخنان). این قسمت را مخصوصاً آوردیم تا اولا متوجه باشیم که هیچ‌کس حق تغییر دستورات خدا را ندارد. و ثانیاً ببینید آنها چگونه اند که مثل زمخشری می‌آید این گونه روایات را نقل می‌کند و پروایی هم ندارد که ساحت قدس رسول‌الله صلی الله علیه وآله منزه از این افتراهاست. و ثالثاً ببینید چگونه حدیث جعل می‌کرده‌اند تا نکته مورد نظرشان را (هر چند بدون تناسب) در آن بگنجانند.

علی ای حال، در این‌جا فقط مواردی را که در قرآن آمده بررسی می‌کنیم:در المراجعات، سؤال کننده به طرفداری اهل تسنن می‌گوید: اهل سنت گفته‌اند لفظ مولی در معانی متعددی به کار می‌رود که در قرآن عظیم هم آمده است؛ گاهی به معنی اولی است، چنان‌که به کفار می‌گوید «ماواکم النار هی مولاکم»، یعنی اولی بکم (۵۰) (جایگاه شما آتش است، و آن اولی به شما است) و گاهی به معنی ناصر است، مانند آیه «ذلک بان الله مولی الذین آمنوا و ان الکافرین لامولی لهم» (این، بدان جهت است که خدا یاور مؤمنان است، و این که کافران یاوری برایشان نیست); و به معنی وارث، مانند گفتار خدای سبحان «ولکل جعلنا موالی مما ترک الوالدان والاقربون» (و برای هر کس ارث برندگانی از آنچه پدر و مادر و نزدیکان واگذارده اند قرار دادیم)، که موالی به معنی وارثان است؛ و به معنی عصبه (خویشان و وارثان دور، از طرف پدر)، مانند گفتار خدای عزوجل «و انی خفت الموالی من ورائی» (و همانا من از خویشان دور پدری پس از خود، می‌ترسم); و به معنی صدیق (دوست خالص، مانند) «لایغنی مولی عن مولی شیئا» (روزی که هیچ مولائی موجب بی‌نیازی مولائی نمی‌شود اصلا)...، و شاید معنی حدیث این باشد که هر کس من یاور او یا صدیق او یا دوست او هستم علی هم همین‌طور. (۵۱)

و سید شرف الدین در جواب، راجع به معانی مولا بحث نمی‌کند، فقط بحث می‌کند که جز معنایی که به عنوان تعیین علی علیه السلام برای امامت و ولایت باشد نمی‌تواند منظور باشد، و لکن ما درباره آنها بحث خواهیم کرد.

و حبیش تفلیسی در وجوه قرآن می‌گوید:

«بدان که مولی در قرآن بر شش وجه باشد:

وجه نخستین مولی به معنی خویشاوند بود، چنان‌که خدای در سورة الدخان (آیه ۴۱) گفت:

«یوم لایغنی مولی عن مولی شیئا»، یعنی لاینتفع قریب عن قرابته من الکفار بشی ء من المنفعة [خویشاوند کفار از خویشاوندی اش بهره‌مند نمی‌شود].

و وجه دوم مولی به معنی پروردگار بود، چنان‌که در سورة الانعام (آیه ۶۲) گفت: «ثم ردوا الی الله مولاهم الحق الاله الحکم و هو اسرع الحاسبین»، [مولاهم الحق]، یعنی ربهم الحق.

و وجه سیم مولی به معنی دوست بود، چنان‌که در سورة محمدصلی الله علیه وآله (آیه ۱۱) گفت: «و ان الکافرین لامولی لهم». و در سورة تحریم (آیه ۴) گفت: «و ان تظاهرا علیه فان الله هو مولیه»، یعنی ولیه بالنصرة [یعنی دوستدار اوست، به این که یاریش می‌کند].

و وجه چهارم مولی به معنی هم عهد (؟) بود، چنان‌که در سورة النساء (آیه ۳۳) گفت: (ولکل جعلنا موالی»، یعنی العصبة [خویشان دور پدری].

و وجه پنجم مولی به معنی میراث خوار بود، و جمعش موالی باشد، چنان‌که در سورة مریم (آیه ۵) گفت: «و انی خفت الموالی من ورائی»، یعنی الورثة من ورائی [یعنی وارثان پس از من].

و وجه ششم مولی به معنی آزاد شده بود، چنان‌که در سورة الاحزاب (آیه ۵) گفت: فان لم تعلموا آباءهم فاخوانکم فی الدین و موالیکم»، یعنی عتقاءکم [یعنی آزاد شده‌های شما]». (۵۲)

چند تذکر:

۱- این که سؤال کننده در المراجعات به آیه «یوم لایغنی مولی عن مولی» استدلال کرده که مولی به معنی صدیق می‌آید، صحیح و قطعی نیست، زیرا دیدیم که تفلیسی مولی را در این آیه به معنی خویشاوند دانسته است. و در تفسیر ابن‌عباس هم ذیل آیه چنین می‌گوید: «یعنی قرابة عن قرابة شیئا و کافر عن کافر و قریب عن قریب شیئا من الشفاعة و لامن عذاب الله». (۵۳) ظاهراً منظورش این است که مولی در این آیه به معنی کسی است که عهده‌دار امر کسی دیگر است و می‌خواهد به او کمک کند، از قبیل خویشان، و دوستان؛ و لذا در تفسیر المیزان مثلاً (نظیر آنچه در مجمع البیان آمده) ذیل آیه، می‌گوید: «والمولی هوالصاحب الذی له ان یتصرف فی امور صاحبه و یطلق علی من یتولی الامر و علی من یتولی امره؛ و المولی الاول فی الآیة هوالاول والثانی هوالثانی» (۵۴) (و کلمه مولی به معنای کسی است که حق دارد در امور [شخص] دیگری تصرف کند، و هم به آن کسی که وی نسبت به او ولایت دارد اطلاق می‌شود؛ و کلمه مولای اولی در آیه شریفه به معنای اولی و دومی به معنای دوم است) (۵۵)

۲- این که تفلسیی در وجه سوم می‌گوید مولی به معنی دوست آمده، اولا مولی را در این آیه‌ها به معنی ولی و ناصر گرفته‌اند، چنان‌که ابن‌عباس معادل آن را ناصر آورده، (۵۶) و در تفسیر کشاف می‌گوید: «مولی الذین آمنوا: ولیهم و ناصرهم». و ثانیاً اگر هم به معنی دوست باشد، منظور دوست دارنده است، نه محبوب، چنان‌که از سیاق آیه معلوم است.

۳- این که در وجه چهارم مولی به معنی «هم عهد» ضبط و به آیه «ولکل جعلنا موالی» استشهاد شده ظاهراً اشتباهی در این‌جا رخ داده است، زیرا موالی در آیه مزبور به معنی وارثان است، که دنباله آیه هم در همان عبارت تفلیسی آمده: «یعنی العصبه» ; امکان دارد مصحح اشتباه کرده باشد.

و اما بررسی معانی مولی در قرآن؛ کلمه مولی و جمع آن (موالی) ۲۱ مرتبه در۱۷ آیه آمده است، که در ذیل آنها را به ترتیب سوره‌ها آورده، ضمناً بعد از کلمه مولی یا موالی تفسیری که در تنویر المقباس از ابن‌عباس (با علامت س) و در کشاف از زمخشری (باعلامت ز) آمده با تعیین صفحه و از کشاف به اضافه تعیین جلد ذکر می‌کنیم، بدین قرار:

۱- در سوره بقره(۲)، آیه آخر: واعف عنا واغفرلنا وارحمنا انت مولانا: اولی بنا (س ص ۴۲). سیدنا و نحن عبیدک، اوناصرنا، او متولی امورنا (ز -ج ۱، ص ۳۳۳).

۲- در سوره آل عمران (۳)، آیه ۱۵۰: بل الله مولاکم: حافظکم ولاکم علی ذلک و ینصرکم علیهم (س - ص ۵۸). ای ناصرکم (ز - ج ۱، ص ۴۲۵).

۳- در سوره نساء (۴)، آیه ۳۳: ولکل جعلنا موالی: یعنی الورثة لکی یرث (س - ص ۶۹). الوراث (ز - ج ۱، ص ۵۰۴).

۴- در سوره انعام(۶)، آیه ۶۲: مولاهم الحق: ولیهم بالثواب و العقاب بالحق و العدل. ویقال مولاهم الحق: معبودهم بالحق (س ص ۱۱۱). مالکهم الذی یلی علیهم امورهم (زج ۲، ص ۳۲).

۵و۶- در سوره انفال (۸)، آیه ۴۰: فاعلموا ان الله مولیکم نعم المولی و نعم النصیر: مولاکم: حافظکم و ناصرکم علیهم، نعم المولی: الولی بالحفظ و النصرة (س - ص ۱۴۸). ای ناصرکم و معینکم، فثقوا بولایته و نصرته (ز - ج ۲، ص ۲۲۰).

۷- در سوره توبه (۹)، آیه ۵۱: «هو مولینا» اولی بنا (س - ص ۱۵۹). ای الذی یتولانا و نتولاه، ذلک بان الله مولی الذین آمنوا و ان الکافرین لامولی لهم (ز ج ۲، ص ۲۷۸).

۸- در سوره یونس(۱۰)، آیه ۳۰: وردوا الی الله مولیهم الحق: الیهم الحق (س ص ۱۷۳).

ربهم الصادق ربوبیته، اوالذی یتولی حسابهم و ثوابهم (ز ج ۲، ص ۳۴۴).

۹- در سوره نحل (۱۶)، آیه ۷۶: و هوکل علی مولاه: ثقل علی ولیه و قرابته عیال علی عائله (س - ص ۲۲۷). ای ثقل علی من یلی امره و یعوله (ز ج ۲، ص ۶۲۳).

۱۰- در سوره مریم (۱۹)، آیه ۵: وانی خفت الموالی: یعنی الورثة، من ورائی: من بعدی (س - ص ۲۵۴). کان موالیه - و هم عصبته (اخوته و بنو عمه) - شرار بنی اسرائیل فخافهم علی الدین (ز - ج ۳، ص ۴).

۱۱- در سوره حج (۲۲)، آیه ۱۳: لبئس المولی: الرب، ولبئس العشیر: الخلیل و الصاحب (س - ص ۲۷۸). الناصر (ز - ج ۳، ص ۱۴۷).

۱۲ و۱۳ - باز در سوره حج آیه آخر: واعتصموا بالله هو مولیکم: حافظکم، فنعم المولی: الحافظ (س - ص ۲۸۴); … فاعبدوه وثقوا به ولاتطلبوا النصرة الامنه، فهو خیر مولی و ناصر (ز ج ۳ - ص ۱۷۳).

۱۴- در سوره احزاب (۳۳)، آیه ۵: فاخوانکم فی الدین: فادعو هم باسم اخوانکم عبدالله و عبدالرحمن و عبدالرحیم و عبدالرزاق، و موالیکم: و باسم موالیکم (س - ص ۳۵۰). اخوانکم فی الدین والولایة فیه…، یرید الاخوة فی الدین و الولایة فیه (ز ج ۳، ص ۵۲۲).

۱۵ و۱۶- در سوره دخان (۴۴)، آیه ۴۱: یوم لایغنی مولی عن مولی شیئا: ولی حمیم یعنی قرابة عن قرابة شیئا و کافر عن کافر و قریب عن قریب شیئا من الشفاعة و لامن عذاب الله (س ص ۴۱۸). ای مولی کان من قرابة او غیرها، عن ای مولی کان (ز ج ۴، ص ۲۸۰).

۱۷و۱۸ - در سوره محمد (۴۷)، آیه ۱۱: ذلک بان الله مولی: ناصر الذین آمنوا و ان الکافرین لامولی: ناصر لهم (س - ص ۴۲۸) ولیهم و ناصرهم (ز ج ۴، ص ۳۱۹).

۱۹- در سوره حدید (۵۷)، آیه ۱۵: ماواکم النار هی مولاکم: اولی بکم النار (س ص ۴۵۷/۴۵۸). قیل هی اولی بکم … و حقیقة مولاکم: محراکم و مقمنکم (جای شایسته و سزاوار شما)، ای مکانکم الذی یقال فیه هو اولی بکم…، و یجوز ان یراد هی ناصرکم، ای لاناصرلکم غیرها…، و قیل تتولاکم کما تولیتم فی الدنیا اعمال اهل النار (زج ۴، ص ۴۷۶).

۲۰- در سوره تحریم (۶۶)، آیه ۳: والله مولیکم: حافظکم و ناصرکم (س ص ۴۷۷). سیدکم و متولی امورکم (ز ج ۴، ص ۵۶۵).

۲۱- باز در سوره تحریم، آیه ۵: و ان تظاهرا علیه فان الله هو مولاه: حافظه و ناصره و معینه علیکما (س ص ۴۷۷). ای ولیه و ناصره (ز ج ۴، ص ۵۶۶).

بنابراین، معانی ای که ابن‌عباس در تفسیر مولی و موالی آورده عبارتند از:

۱- اولی، ذیل آیات: ۱–۷ و۱۹.

۲- حافظ، ولی، ناصر، و معین، ذیل آیات: ۲- ۵-۱۲-۱۳-۱۷-۱۸-۲۰- و ۲۱.

۳- ورثه و عصبه، ذیل آیات:۳ - و ۱۰.

۴- ولی و متولی (سرپرست)، ذیل آیات: ۴–۶- و۹.

۵- معبود و اله و رب، ذیل آیات: ۴–۸ - و ۱۱ (در آیه ۴، دو احتمال داده است).

۶- خویشاوند، ذیل آیات: ۱۵ - و۱۶.

۷- ظاهراً، دوست: ذیل آیه ۱۴.

و معانی ای که زمخشری آورده عبارتند از:

۱- اولی، ذیل آیه ۱۹.

۲- ولی، ناصر و معین، ذیل آیات: ۱، ۲، ۵٬۶، ۱۱، ۱۲٬۱۳٬۱۷، ۱۸٬۱۹ و ۲۱.

۳- ورثه یا وراث و عصبه، ذیل آیات:۳ و ۱۰.

۴- ولی و متولی (سرپرست)، ذیل آیات: ۱، ۸٬۹ و ۲۰.

۵- رب، ذیل آیه ۸ (در آیه ۸، دو احتمال داده است).

۶- خویشاوند: ذیل آیات ۱۵ و۱۶.

۷- ظاهراً، دوست: ذیل آیات:۷، ۱۴ و۱۹ (در آیه ۱۹٬۳ احتمال داده است).

۸ - سید، ذیل آیات: ۱ و ۲۰ (در آیه ۱٬۳ احتمال و در آیه ۲۰، دو معنی ذکر کرده است).

۹- مالک، ذیل آیه ۴.

پس ابن‌عباس و زمخشری هر دو، هفتمین معنا را دوست تلقی کرده، و نیز هر دو، آیه شماره ۴ (فاخوانکم فی الدین و موالیکم) را به این معنی تفسیر کرده‌اند. علاوه بر این که می‌توان گفت زمخشری آیه‌های شماره ۷ (هو مولینا) و شماره ۱۹ (ماواکم النار هی مولاکم) را هم به این معنی دانسته است. تفلیسی هم در وجه سوم گفت مولی به معنی دوست می‌آید، و آیه‌های سوره محمدصلی الله علیه وآله و سوره تحریم را در ذیل آن ذکر کرد.

حال ببینیم حق مطلب چیست؟

قبلاً توجه داشته باشیم که بحث به این صورت است: که ثابت شود که مثلا در فلان آیه و عبارت راهی ندارد جز این که لغت موردنظر به فلان معنا باشد؛ البته اگر این‌طور ثابت شد، حتی اگر اهل لغت هم آن معنا را برای آن لغت ذکر نکرده باشند می‌گوییم توجه نداشته‌اند و کارشان نقص دارد.

نه به این صورت که بگوییم فلان لغت در فلان عبارت معنایش چنین است، و دلیلمان این باشد که وقتی لغت را به این معنی بگیریم عبارت مزبور غلط نمی‌شود؛ گرچه اگر به آن معناهایی هم که در کتب لغت ذکر شده معنی کنیم باز صحیح است؛ مثلا در آیه «یوم لایغنی مولی عن مولی شیئا» می‌بینیم اگر مولای دوم را به معنای محبوب بگیریم، عبارت غلط نمی‌شود، اما اگر به معنای خویشاوند هم بگیریم - چنان‌که تفلیسی گفت (در وجه نخستین)، و هم چنین ابن‌عباس و زمخشری (ص ۱۶، شماره ۱۵و۱۶)، باز صحیح خواهد بود؛ یا ممکن است در آیه یا عبارتی، ببینیم معنای محبوب موجب غلط شدن آن نمی‌شود، و اگر معنای دیگری هم که در کتب لغت آمده، مثل تابع، مطیع و جز آنها را اراده کنیم - باز صحیح است؛ در این صورت دلیل نمی‌شود که برخلاف قاعده و اصل، از معنای متبادر یا حقیقی آن و معانی ای که لغویان ذکر کرده‌اند عدول نموده، معنای دیگری برای لغت مورد بحث اثبات کنیم.

با این مقدمه می‌گوییم: کلا آیاتی که به نظر ابن‌عباس و زمخشری و تفلیسی و امثال آنان، در آنها مولی به معنی دوست (محبوب؟) آمده، پنج آیه است، که در ذیل هر یک را مطرح نموده مورد بررسی قرار می‌دهیم:

۱- آیه ۵ سوره احزاب: «فاخوانکم فی الدین وموالیکم»، که در تفسیر ابن‌عباس و زمخشری آمده بود.

لکن دیدیم که تفلیسی، در وجه ششم موالی را در این آیه به معنی آزاد کردگان دانسته است، و طبرسی در مجمع البیان (ذیل آیه) می‌گوید: و موالیکم: ای بنوا اعمامکم (موالی شما: یعنی پسرعموهایتان)، و بعد دو نظریه دیگر (آزاد شده‌ها، و دوستان) را هم نقل کرده است. و معنای محبوب ظاهراً معنایی تحمیل گونه است.

۲- آیه ۵۱ سوره توبه: «هو مولینا»، که زمخشری تفسیر کرد به الذی یتولانا و نتولاه.

می‌گوییم: این که می‌گوید الذی یتولانا و نتولاه (آن که ما را دوست دارد و آن که ما او را دوست داریم محب ما و محبوب ما)، اولا نمی‌شود هر دو معنی مراد باشد، زیرا لازمه اش استعمال لفظ در بیش از یک معنا است که مورد اشکال است. (۵۷) و ثانیاً اصلا منظور این نیست که در دو معنی به کار رفته، بلکه منظور این است که چون او یاور و سرور یا دوستدار ما است، ما هم او را دوست می‌داریم (و به او اطمینان داریم، و بر او توکل می‌کنیم … الی غیر ذلک)، پس مولی در همان معنی یاور، سرور، یا دوستدار استعمال شده است. و ثالثاً ابن‌عباس و دیگران مولی را در این آیه به معنی اولی دانسته‌اند.

۳- آیه ۱۱ سوره محمد صلی الله علیه وآله: «ذلک بان الله مولی الذین آمنوا و ان الکافرین لامولی لهم»، که تفلیسی در وجه سوم عنوان کرده بود.

اما در ص ۱۵، تذکر ۲، بحث شد که مولی را به معنی ناصر گرفته‌اند. و اگر هم در معنی دوستی باشد، منظور محب است نه محبوب.

۴- آیه ۱۵ سوره حدید: «ماواکم النار هی مولاکم».

که غالباً آن را به معنی اولی تفسیر کرده‌اند، یا به معنی ناصر. و اگر هم در معنی دوستی باشد، ظاهراً منظور محب است.

۵- آیه ۵ سوره تحریم: «و ان تظاهرا علیه فان الله هو مولاه»، در وجه سوم از وجوهی که تفلیسی عنوان نموده است.

و دیدیم که به حافظ و ناصر و معین تفسیر شده است.

نتیجه بحث

خلاصه بحث آن که - علاوه بر این که متبادر از مولی در عبارت «من کنت مولاه فهذا علی مولاه»، سرور و صاحب اختیار است (به معنای حقیقی کلمه، که مفادش همان اولی در تصرفات است، و با امامت یکی می‌شود)، و معنای حقیقی آن همین معنا است، و به علاوه، چنان‌که بحث کرده‌اند، دلایل قطعی در بین هست که در این عبارت معنی دوستی مورد نظر نبوده است -، اساساً دلیلی برای این مطلب که مولی به معنای محبوب آمده باشد، در دست نیست، و اگر در روز واپسین و یوم الندامه حسابرسی کنند (که خواهند کرد)، و به آنان که تعصب بیجا به خرج داده و خواسته خدا و رسول صلی الله علیه وآله را زیر پا گذاشته‌اند بگویند چرا چنین کردید پاسخی نخواهند داشت. ان الله لطیف خبیر.

یادداشتها 
#در فرهنگهای عربی معانی متعددی برای نفس ذکر کرده‌اند، از قبیل: روح، چشم، خون، شخص انسان، تن، عین چیزی، و جز آنها (لسان العرب و غیره).
# گاهی هم جان و روان را فرق می‌گذارند؛ رک: فرهنگ معین، و لغتنامه دهخدا.
۳- رک: کتب کلامی شیعه، مانند شرح تجرید الاعتقاد، بخش امامت، مسئله سوم (ص ۳۶۶); شرح باب حادی عشر، بخش امامت، مبحث چهارم (ص ۴۴).

۴- دو مرجع پیشین، به ترتیب: مسئله هفتم (ص ۳۸۱ تا۳۹۷)، و مبحث پنجم (ص ۴۴ - عبارت شرح باب حادی عشر بعداً نقل می‌شود).

۵- سوره آل عمران (۳)، آیه ۶۰.

۶- تفاسیر شیعه، مانند: مجمع البیان طبرسی، ذیل آیه مزبور (ج ۲، ص ۴۵۱ به بعد); والمیزان، ذیل آیه (ج ۳، ص ۲۴۲ به بعد). و تفاسیر اهل تسنن، مانند: کشاف زمخشری، ذیل آیه (ج ۱، ص ۳۶۸); و تفسیر طبری، ذیل آیه مزبور و دو آیه قبل از آن (ج ۶، ص ۴۶۷ تا ۴۷۵).
#رک، مثلا: تبیان شیخ طوسی؛ و مجمع البیان طبرسی، هر دو ذیل آیه و تفاسیر دیگر.
#رک، مثلا: تفسیر طبری؛ و تفسیر کشاف، هر دو ذیل آیه؛ و جز آنها.
۹- شرح باب حادی عشر، بخش امامت، مبحث پنجم (ص ۴۵).

۱۰- فاضل مقداد، در بحث صفات سلبیه، اثبات کرده که اتحاد به‌طور کلی باطل است (ص ۲۱).

۱۱- شرح تجرید علامه، بخش امامت، مسئله هفتم (ص ۳۸۵).

۱۲- سوره آل عمران (۳)، آیه ۹۳.

۱۳- سوره انعام (۶)، آیه ۵۴.

۱۴- سوره یونس (۱۰)، آیه ۱۵.

۱۵- سوره بقره (۲)، آیه ۴۴.

۱۶- سوره اعراف (۷)، آیه ۲۳.

۱۷- تنویر المقباس من تفسیر ابن‌عباس، ص ۴۸ (بعدا تمام عبارت ابن‌عباس نقل خواهد شد).

۱۸- تفسیر المنار، ذیل آیه (ج ۳; ص ۳۲۲).

۱۹- مسند احمدبن حنبل، ج ۴، ص ۳۵۷; وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۴۳۶ تا ۴۳۸.

۲۰- در گذشته هم از این گونه اعمال انجام داده‌اند، چنان‌که مسلم در کتاب حدیثش، معروف به صحیح مسلم، در باب فضائل علی علیه السلام، روایت غدیر را کاملاً نقل نکرده و مقداری از آن را حذف کرده است؛ به نقل از المراجعات، ص ۲۰۷.

۲۱- تفسیر المیزان، ذیل آیه مباهله (ج ۳، ص ۲۵۷ به بعد).

۲۲- سوره بقره (۲)، آیه ۴۹; سوره اعراف (۷)، آیه ۱۴۱; سوره ابراهیم (۱۴)، آیه ۶. نظیر این آیات در چند مورد دیگر آمده است، مانند: سوره اعراف(۷)، آیه ۱۲۷; سوره قصص(۲۸)، آیه ۴; سوره مؤمن (یا غافر: ۴۰); آیه ۳۵.

۲۳- سوره نساء (۴)، اول سوره.

۲۴- همان، آیه ۳.

۲۵- سوره آل عمران، آیه ۴۲.

۲۶- سوره نساء، آیه ۳۲.

۲۷- همان، آخر سوره.

۲۸- اسباب النزول، ص ۷۵.

۲۹- مجمع البیان طبرسی، ذیل آیه مباهله.

۳۰- تفسیر کبیر فخر رازی، ذیل آیه (جزء هشتم، ص ۸۶).

۳۱- تبیان شیخ طوسی، ذیل آیه (ج ۲، ص ۴۸۵).

۳۲- تفسیر برهان، ذیل آیه (ج ۱، ص ۲۸۶).

۳۳- نورالابصار شبلنجی، باب دوم، ص ۲۲۳/۲۲۴; و تفسیر خازن، ذیل آیه (ج ۱، ص ۲۴۲).

۳۴- درالمنثور، ذیل آیه (ج ۲، ص ۳۹).

۳۵- تنویر المقباس من تفسیر ابن‌عباس، ذیل آیه (ص ۴۸).

۳۶- المیزان، ذیل آیه (ج ۳، ص ۲۶۰ به بعد).

۳۷- همان، ص ۲۴۵.

۳۸- مخصوصاً فارسی زبانان کمتر به این مغالطه توجه دارند، و اذهانشان بیشتر مورد سوء استفاده واقع می‌شود.

۳۹- المراجعات، مراجعه ۵۸، شماره ۱; الصواعق المحرقه، ص ۴۱.

۴۰- المراجعات، مراجعه ۵۸، شماره ۲; الغدیر، ج ۱، ص ۳۸۴.

۴۱- الغدیر، ج ۱، ص ۳۶۶.

۴۲- تهذیب اللغه، ذیل ماده ولی (ج ۱۵، ص ۴۴۸).

۴۳- کابلی در صواقع، ص ۳۸۳; به نقل عبقات الانوار، ج ۱، ص ۱۸.

۴۴- عبقات الانوار، ج ۸، ص ۲۹۲.

۴۵- ظاهراً حلیف و عقید به یک معنی هم به کار می‌روند، و همان مولی الموالاة (تفسیر کشاف، ج ۱، ص ۵۰۴/۵۰۵) است.

۴۶- الغدیر، ج ۱، ص ۳۶۲ به بعد.

۴۷- مآخذ اهل تسنن درباره این مطالب در عبقات الانوار، ج ۵، از ص ۲۳۳ به بعد ذکر شده است.

۴۸- المحلی، تألیف ابن حزم، ج ۴، ص ۱۶۱; به نقل از الغدیر، ج ۱، ص ۳۳۴. و نیز صواعق المحرقه، ص ۲۱۵; و ملحق به آن (که در آخر الصواعق چاپ شده) به نام طهیر الجنان و اللسان، ص ۳۲، و ۳۵; و در موضع اخیر یک دلیل دندان شکن هم آورده و بدین مضمون می‌گوید اگر قتال با علی موجب قدح باشد پس چرا عایشه و زبیر و طلحه و دیگران هم با علی جنگیدند؟ (مصادره).

۴۹- سوره احزاب (۳۳)، آیه ۳۶.

۵۰- مولاکم را در این آیه غالباً، حتی ابن‌عباس، چنان‌که نقل کردیم، به معنی اولی بکم دانسته‌اند، و زمخشری در ذیل آیه (ج ۴، ص ۴۷۶) یک وجه لغوی برای آن ذکر کرده است.

۵۱- المراجعات، مراجعه ۵۷.

۵۲- وجوه قرآن، ذیل لغت مولی (ص ۲۷۸).

۵۳- تنویر المقباس من تفسیر ابن‌عباس، ذیل آیه (ص ۴۱۸).

۵۴- تفسیر المیزان، ذیل آیه (ج ۱۸، ص ۱۵۷).

۵۵- ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱۸، ص ۲۳۶.

۵۶- تنویر المقباس من تفسیر ابن‌عباس، ذیل دو آیه (ص ۴۲۸، و ص ۴۷۷).

۵۷- اصول الفقه، مبحث «استعمال اللفظ فی اکثر من معنی» (استعمال لفظ در بیش از یک معنا)، (ج ۱، ص ۳۲).

مشخصات تفاسیر و برخی دیگر از مآخذ

۱- علی بن احمد واحدی (م: ۴۶۸ ه‍.ق): اسباب النزول، مطبعه هندیه مصر، ۱۳۱۵.

۲- شیخ محمد عبده (م: ۱۲۹۴ ه) و محمد رشیدرضا (م: ۱۳۵۴ ه): تفسیر المنار، فقط ۱۲ جلد منتشر شده، بیروت، ۱۳۷۳/۱۳۷۴.

۳- علامه طباطبائی (معاصر): تفسیر المیزان، ۲۰ جلد، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، از۱۳۹۳ به بعد.

۴- سیدهاشم بن سلیمان بحرانی (م ۱۱۰۷ یا۱۱۰۹ ه‍.ق): تفسیر برهان، چهار جلد رحلی، تهران، ۱۳۳۴هش.

۵- شیخ ابوجعفر طوسی (۳۸۵–۴۶۰ ه‍.ق): تفسیر تبیان، ده جلد، داراحیاء التراث العربی، افست از چاپ نجف، ۱۳۷۶ ه.

۶- ابن‌عباس (صدر اسلام): تنویر المقباس من تفسیر ابن‌عباس، یک جلد، تهران، انتشارات استقلال.

۷- محمدبن جریر طبری (۲۲۴–۳۱۰): جامع البیان عن تاویل القرآن (یا فی تفسیر القرآن)، معروف به تفسیر طبری، ۳۰ جلد، دارالمعارف مصر، ۱۳۷۴ ه‍.ق

۸- جلال الدین سیوطی (۸۴۹–۹۱۱): تفسیر درالمنثور، شش جلد، دارالمعرفة، بیروت، ۱۳۱۴.

۹- جارالله محمودبن عمر زمخشری (قرن پنجم و ششم ه): تفسیر کشاف، چهار جلد، نشر ادب الحوزه، بیروت، ۱۳۶۶ ه.

۱۰- فضل بن الحسن طبرسی (قرن پنجم و ششم ه): تفسیر مجمع البیان، ده جلد، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۷۳/۱۳۷۴ ه.

۱۱- محمدبن عمر معروف به فخر رازی (م ۶۶۰ ه‍.ق): مفاتیح الغیب، معروف به تفسیر کبیر فخر رازی، ۳۲ جزء در۱۶ مجلد، مصر، مطبعة البهیه، ۱۹۳۴–۱۹۶۲؟.

۱۲- سید محمد باقر موسوی: ترجمه تفسیر المیزان، ۲۰ جلد، انتشارات اسلامی (جامعه مدرسین)، شماره ۲۶۶، قم، ۱۳۶۷.

۱۳- شیخ محمدرضا مظفر (معاصر): اصول الفقه، دو جلد، بیروت، منشورات اعلمی.

۱۴- ابن حجر هیتمی (م ۹۷۴ ه): الصواعق المحرقه، و ملحق آن: تطهیر الجنان و اللسان، مکتبة القاهرة، ۱۳۷۵ ه.

۱۵- میرحامد حسین هندی لکنهوی (م ۱۳۰۶ ه‍.ق): عبقات الانوار، ناشر حسین مولانا، چاپ جدید، ۱۴۰۷ به بعد.

۱۶- علامه امینی (معاصر): الغدیر، ۲۰ جلد (۱۱ جلد چاپ شده)، بیروت، ۱۳۹۷.

۱۷- خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷–۶۷۲ ه)، و علامه حلی (۶۴۸–۷۲۶ ه): کشف المراد (فی شرح تجرید الاعتقاد، معروف به شرح تجرید علامه، مؤسسه نشر اسلامی (جامعه مدرسین)، شماره ۴۱۳، قم، ۱۴۰۷.

۱۸- علامه حلی (همان)، و فاضل مقداد (م ۸۲۶ ه): النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر، معروف به شرح باب حادی عشر، تحقیق دکتر مهدی محقق، انتشارات دانشگاه مک گیل، شعبه دانشگاه تهران، شماره ۳۸، ۱۳۶۵ ه‍.ش

۱۹- سید مؤمن بن سید حسن شافعی شبلنجی (قرن ۱۳ و ۱۴ ه): نورالابصار، بیروت، ۱۴۰۹ ه.

۲۰- حبیش بن ابراهیم تفلیسی (م ۵۵۸ه): وجوه قرآن، انتشارات دانشگاه تهران، شماره ۷۲۰، ۱۳۴۰ ه‍.ش

۲۱- محمدبن الحسن الحر العاملی: وسائل الشیعه، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۸۷ ه‍.ق
<references />