نمایش مبدأ برای نکاتی از آیه اکمال

== اكمال دين ==
جملات آيه اكمال در ميان آيه‏اى قرار گرفته كه آغاز و پايان آن مربوط به خوردنى ‏هاى حرام همچون گوشت مردار و خوک است. اما روشن است بيان اين مطالب كه قبلاً نيز در سوره‏ هاى انعام و بقره و نحل آمده بود. اين مطلب اولاً حرف تازه ‏اى نيست، و ثانياً موجب اكمال و اتمام دين نمى‏ شود، بلكه برخى چيزها بايد تكرار شوند تا مؤثر واقع شوند.

اما اين چه روزى است كه داراى چنين ويژگى‏ هاى مهمى است؟

اگر روزهاى عمر شريف پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه و آله را بررسى كنيم، مى ‏بينيم كه ايشان در ۴۰ سالگى به پيامبرى مبعوث شد، و در ۶۳ سالگى شهيد شد. در اين ۲۳ سال رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله، كدام روز است كه احتمال دارد اين آيه با آن مطابقت داشته باشد:

=== الف) روز بعثت ===
اولين روزى است كه حضرت به پيامبرى مبعوث شد. هنوز اتفاقى نيفتاده است كه بگوييم امروز دين كامل شد. مثل اين است كه روز اولى كه دانش ‏آموز به مدرسه مى ‏رود، معلم به او بگويد: تو امروز فارغ‏ التحصيل شدى!

=== ب) روز هجرت ===
هنگام هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله از مكه به مدينه هم، نه دين كامل شده بود و نه كافران مأيوس گشته بودند، زيرا از هر قبيله ‏اى يک نفر آمده بود تا پيامبر صلى الله عليه و آله را بكشند. پيامبرصلى الله عليه وآله هم على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام را در جاى خود نهاده بود. پس از آن نيز جنگ‏ هاى بسيارى به راه انداختند.

=== ج) روز پيروزى ===
مسلمانان در برخى جنگ‏ ها پيروز مى‏ شدند و در برخى شكست مى ‏خوردند. آنجا كه شكست مى‏ خوردند كفار اميدوارتر مى‏ شدند، و آنجا كه پيروز مى‏ شدند دشمن مأيوس نمى‏ گشت و در صدد حمله ‏اى ديگر بر مى ‏آمد.

=== د) روز فتح مكه ===
گر چه با فتح مكه، كافران از غلبه بر پيامبر اسلام ‏صلى الله عليه و آله مأيوس شدند، اما اميد داشتند با وفات پيامبر صلى الله عليه و آله مسلمانان دچار ضعف گشته و آنان غالب گردند. زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله پسرى نداشت كه ادامه دهنده راه او باشد.

=== هـ) روز نصب امام ===
روشن است هيچ موضوعى نيست كه مايه نااميدى كامل دشمنان گردد، جز تعيين جانشين؛ آن هم جانشينى همچون على بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام، كه شجاعت و زكاوت او مورد پذيرش همه از دوست و دشمن بود. اين امر در روز هجدهم ذى‏ الحجه و در سرزمين غدير خم اتفاق افتاد، و حضرت على ‏عليه السلام به امامت مسلمين منصوب گرديد.

== اتمام نعمت ==
چند نكته هم در مورد اتمام نعمت وجود دارد:

'''الف) قرآن در سه مورد مى‏ گويد:''' در آينده نعمت را بر شما تمام خواهم كرد. يک جا پس از تغيير قبله است كه مى ‏فرمايد: «و لأتمّ نعمتى عليكم».<ref>بقره /  ۱۵۰.</ref> در فتح مكه نيز مى‏ گويد: «و يتمّ نعمته عليك».<ref>فتح /  ۲.</ref> در پايان آيه كسب طهارت براى نماز نيز مى گويد: «و ليتمّ نعمته عليكم».<ref>مائده /  ۶ .</ref> اما در آيه غدير خم مى ‏فرمايد: «أتممت عليكم نعمتى»: نعمتم را بر شما تمام كردم. يعنى با نصب امام نعمت الهى بر مردم كامل شد.

'''ب) سه مرتبه در قرآن آمده است:''' «ليظهره على الدين كله»<ref>توبه /  ۳۳، فتح /  ۲۸، صف /  ۹.</ref>، يعنى اسلام بر همه اديان غالب شده و كره زمين را خواهد گرفت. اما كدام اسلام؟ آيه اكمال مى‏ فرمايد: اسلامى كه كره زمين را فرا مى ‏گيرد، اسلام غدير خم است، زيرا در آيه غدير خم فرمود: «اليوم اكلمت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام ديناً»؛ يعنى اسلامى را كه در غدير خم كامل كردم به عنوان دين براى شما پسنديدم.

آن وقت در مورد آينده جهان مى‏ گويد: «وعد اللَّه الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات ليستخلفنّهم فى الارض... و ليمكننّ لهم دينهم الذى ارتضى لهم»<ref>نور /  ۵۵ .</ref>: خدا به كسانى كه از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده ‏اند وعده داده است كه حتماً آنان را در زمين جانشين (خود) قرار دهد... و آن دينى را كه برايشان پسنديده است براى آن مستقر كند.

در غدير خم مى ‏گويد: «رضيت» و در مورد حكومت بر زمين مى‏ گويد: «ارتضى». ريشه هر دو يكى است. پيداست مكتبى كه مى‏ تواند همه دنيا را زير پرچم خودش جمع كند مكتب اهل ‏بيت ‏عليهم السلام است.

'''ج) نكته ديگر اينكه:''' شیعه و سنی همه قبول دارند كه در آخرالزمان فردى از نسل پيامبر صلى الله عليه و آله قيام مى ‏كند كه نامش مهدى است، و جهان را از ظلم و جور پاک ساخته و حكومت عدل اسلامى را برپا مى‏ سازد.

ما مى ‏گوييم: شما از طرفى قيام مهدى‏ عليه السلام را قبول داريد، و از طرفى هم مى‏ گوييد امام با نظر مردم انتخاب مى‏ شود. خوب رأى بدهيد و مهدى‏ عليه السلام را مشخص كنيد. مى‏ گويند: نه، مهدى‏ عليه السلام را بايد خدا تعيين كند. مى ‏گوييم: چطور شد اولين امام را شما تعيين كرديد و آخرين آنها را خدا تعيين كند؟! اگر امام جامعه را بايد خدا تعيين كند، هم اولش با خداست و هم آخرش.

شما در مورد امام اول مى ‏گوييد: مردم جمع شدند و بزرگان اجماع كردند و خليفه انتخاب شد. مى‏ گوييم: اگر اولى را رأى داديد، رأى بدهيد و يک مهدى‏ عليه السلام انتخاب كنيد! چطور تعيين آخرين حاكم جهان به عهده خداست، و اولين آنها به عهده مردم؟

پس حق اين است كه تعيين امام كار خداست نه مردم. قرآن مى‏ فرمايد: «و ربك يخلق ما يشاء و يختار ما كان لهم الخيرة»<ref>قصص /  ۶۸ .</ref>: پروردگار تو هر چه را بخواهد مى ‏آفريند و بر مى ‏گزيند و آنان (در اين امور) اختيارى ندارند.

البته قرآن در جاى ديگر مى‏ فرمايد: «و امرهم شورى بينهم»<ref>شورى /  ۳۸.</ref>؛ يعنى كارهايى كه مربوط به مردم است بايد به صورت شورى انجام شود. اما امامت «امرهم» نيست، بلكه «امر اللَّه» است؛ يعنى كار خداست. خداوند وقتى حضرت ابراهيم ‏عليه السلام را امام كرد فرمود: «انى جاعلك الناس اماماً»<ref>بقره /  ۱۲۴.</ref>؛ يعنى من كه خدا هستم تو را امام مردم قرار دادم. حضرت ابراهيم‏ عليه السلام عرض كرد: از ذريه و نسل من نيز امام قرار ده. خداوند فرمود: عهد من به ظالمين نمى‏ رسد.

در مورد آيه اكمال: «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام ديناً»: امروز كسانى كه كافر شده ‏اند از (كار شكنى در) دين شما نوميد گرديده ‏اند پس از ايشان مترسيد و از من بترسيد امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانيدم و اسلام را براى شما (به عنوان) آيين برگزيدم، در بخش نهايى آيه، ديگر بار به مسئله پيشين باز مى‏ گردد و مى‏ گويد: «فمن اضطر فى مخمصه غير متجانف لاثم فان اللَّه غفور رحيم»: و هر كس دچار گرسنگى شود بى آنكه به گناه متمايل باشد (اگر از آنچه منع شده است بخورد) بى ‏ترديد خدا آمرزنده مهربان است.

از آنجايى كه بخش ميانى آيه محل استدلال است، به توضيح همان بسنده مى‏ كنيم. بخش ميانى آيه، جمله معترضه است كه در ميان آيه قرار داده شده است، چرا كه دلالت و ظاهر آيه به هيچ وجه متوقف بر بخش ميانى نيست و به آن احتياجى ندارد. مؤيد اين سخن اين است كه روايات شأن نزول در سبب فرود آيه فقط بخش ميانى يعنى كلمه «اليوم» را ذكر مى‏ كنند، و به اصل آيه يعنى «حرّمت عليكم الميتة» اشاره نمى ‏كنند.

== مراد از «اليوم» ==
در اين باره كه مراد از «اليوم» چيست، نظرهايى مطرح شده، كه از آن جمله است:

روز بعثت<ref>الميزان: ج ۵ ص ۱۷۰،۱۶۹.</ref>، روز فتح مكه<ref>المنار: ج ۶ ص ۱۲۹.</ref>، روز نزول آيه برائت<ref>تفسير الطبرى: ج ۴ ص ۴۲۰،۴۱۹.</ref>، روز تعيين على بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام براى جانشينى<ref>الميزان: ج ۵ ص ۱۷۰،۱۶۹.</ref>، روز نزول همين آيه كه روز جمعه و روز عرفه است.<ref>التفسير الكبير(فخر رازى): ج ۱۱ ص ۱۰۸. تفسير المنار: ص ۱۲۶. مجمع البيان: ج ۲ ص ۱۵۹،۱۵۸.</ref> برخى نيز گفته‏ اند كه «اليوم» اشاره به روز خاصى ندارد.<ref>مجمع البيان: ج ۲ ص ۱۵۹، ذيل آيه.</ref>

براى مشخص كردن اين روز مهم -  كه روز مأيوس شدن كافران و كامل شدن دين و تمام گردانيدن نعمت و انتخاب اسلام به عنوان آيين الهى است -  به سراغ قرائن و نشانه‏ ها و فضاى نزول سوره و آيه، نقل ‏هاى تاريخى و روايات مربوط مى ‏رويم، و با توجه به آنها احتمال‏ هاى موجود را بررسى مى ‏كنيم:

=== احتمال نخست ===
اينكه مراد از كلمه «اليوم» روز بعثت باشد پذيرفتنى نيست، چرا كه:

* الف) ظاهر سياق آيه اين است كه مردم داراى دينى بوده‏اند كه كفار آرزوى نابودى يا تغيير آن را داشته ‏اند.
* ب) همچنين ظاهر سياق آيه اين است كه دين مردم ناقص بوده و خدا دين را كامل كرده و نعمتش را بر آنان تمام نموده است. اين در حالى است كه مردم قبل از اسلام دينى نداشتند تا كفار در آن طمع كنند و خداوند آن را كامل نمايد. پس با توجه به سياق آيه «اليوم» به يقين اشاره ‏اى به روز بعثت ندارد.
* ج) علاوه بر اين، زمان نزول سوره و روايات شأن نزول اين نظر را بر نمى‏ تابند؛ چرا كه سوره مائده آخرين سوره ‏اى است كه بر پبامبر صلى الله عليه و آله فرود آمده، و اين فرود حدود بيست و چند سال از روز مبعث فاصله دارد.

=== احتمال دوم ===
اينكه مراد از «اليوم» روز فتح مكه باشد نيز پذيرفتنى نيست، زيرا:

* الف) بسيارى از واجبات پس از فتح مكه (سال ۸ هجرى) فرود آمد. پس اين آيه كه بر اكمال دين دلالت دارد شامل روز فتح نمى‏ شود، چرا كه با فتح مكه دين كامل نشد.
* ب) فتح مكه باعث يأس همه كافران نشد، در حالى كه «الذين كفروا» عام است و شامل همه مشركان مى ‏شود كه مأيوس شدند.
* ج) اين احتمال نيز با زمان نزول سوره و روايات شأن نزول سازگارى ندارد.

=== احتمال سوم ===
از مطالب پيش گفته روشن مى‏ شود كه زمان نزول آيه برائت<ref>نزول آيه‏ هاى آغازين سوره توبه و ابلاغ آن توسط على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام در منى از حوادث مهم سال نهم هجرى است. اين واقعه پس از فتح مكه در سال هشتم هجرى رخ داد. فتح مكه باعث تقويت قدرت نظامى و معنوى اسلام گرديد، ولى هنوز شرايط صلح بين مسلمانان و كفار بر قرار بود و كفار به سبک خويش حج مى ‏گزاردند، و مسلمانان به آيين خود اين مراسم را انجام مى‏ دادند. تا اينكه آيات آغازين سوره برائت فرود آمد و پيامبر اكرم ‏صلى الله عليه و آله ابوبكر را براى حج فرستاد و آيات برائت را نيز با او همراه كرد. جبرئيل بر پيامبر صلى الله عليه و آله فرود آمد و گفت: اين آيات را كسى جز تو يا مردى از خودت ابلاغ نمى كند. لذا پيامبر صلى الله عليه و آله على‏ عليه السلام را سوار بر شتر خود فرستاد، و آن حضرت در ميانه راه خود را به ابوبكر رساند و آيات را از او گرفت و در منى بر مردم خواند كه ديگر كفار حق ندارند در مراسم حج شركت كنند و محيط حرم اختصاص به مسلمانان دارد. مناقب على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام و ما نزل من القرآن فى على‏ عليه السلام (ابن مردويه): ص ۲۵۱ - ۲۵۴.</ref> نيز نمى تواند مصداق «اليوم» باشد، زيرا پس از آيه برائت واجبات ديگرى فرود آمد. اين نظر با روايت شأن نزول نيز سازگارى ندارد و فقط يک احتمال است.

=== احتمال چهارم ===
اينكه مراد از «اليوم» روز خاصى مد نظر نباشد نيز پذيرفتنى نيست، چون روايات فراوانى وجود دارند كه مصداق «اليوم» را مشخص نموده‏ اند.

=== احتمال پنجم ===
برخى قائل هستند مراد از «اليوم» روز نزول اين آيه مى‏ باشد. درباره زمان نزول آيه دو نظر وجود دارد: برخى از اهل‏ سنت مى‏ گويند آيه در روز عرفه فرود آمده است<ref>تفسير الطبرى: ج ۴ ص ۴۱۸. التفسير الكبير: ج ۱۱ ص ۱۰۸.</ref>، اما شيعه با توجه به روايات متواترى كه از طريق اماميه نقل شده و نيز با عنايت به روايات فراوانى كه از اهل ‏سنت رسيده است، مصداق «اليوم» را روز غدير خم و تعيين على بن ابى ‏طالب‏ عليه السلام براى جانشينى پيامبر اكرم ‏صلى الله عليه و آله مى‏ داند.

از دقت در روايات و بررسى مسائل تاريخى و سياق آيه چنين حاصل مى‏ شود كه مراد از «اليوم» روز غدير خم است نه عرفه، زيرا :

* الف) شأن نزول‏ هايى كه فرود آيه را در روز غدير خم مى ‏دانند، از طريق شيعه و سنى نقل شده و به حد تواتر مى‏ رسند.<ref>شواهد التنزيل: ج ۱ ص ۲۰۰ - ۲۰۸ ح ۲۱۰ - ۲۱۵. مناقب على بن ابى ‏طالب و ما نزل من القرآن فى على‏ عليه السلام (ابن مردويه): ص ۲۳۱ - ۲۳۳ ح ۳۲۹ - ۳۳۴. احقاق الحق: ج ۳ ص ۳۲۰ - ۳۳۵. تفسير نور الثقلين: ج ۱ ص ۵۸۷ - ۵۹۰.</ref>
* ب) با دقت در رخدادهاى مربوط به روزهاى پايانى عمر شريف پيامبر صلى الله عليه و آله، روشن مى‏ شود آن روزى كه تاب پذيرش محتواى آيه را داراست روز غدير خم است نه روز ديگرى. چرا كه طبق نقل‏ هاى متواتر، پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه و آله در روز غدير خم على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام را به عنوان جانشين و رهبر جامعه پس از خود معرفى نمود.

اين امر از آن جهت كه باعث ادامه رسالت مى‏ گردد، از يک سو عاملى براى نا اميدى كافران است. كسانى كه شهادت پيامبر صلى الله عليه و آله را زمينه ‏اى براى قدرت يافتن خود و فروپاشى بناى اسلام مى‏ دانستند، و از سوى ديگر باعث كامل شدن و به ثمر نشستن دين مى‏ شود، و از ديگر سو نيز عاملى براى پايان يافتن اين نعمت الهى و انتخاب اسلام به عنوان دين مى ‏باشد، چرا كه دين به مرحله ‏اى رسيده است كه با درگذشت يک شخص، حتى اگر پيام ‏آور دين باشد، طومارش در هم پيچيده نخواهد شد.

پس هم از نظر تاريخى<ref>تاريخ اليعقوبى: ج ۲ ص ۱۱۲.</ref> و هم از نظر شواهد موجود در آيه، مراد از «اليوم» روز غدير خم است نه روز عرفه، چون روز عرفه نشانه‏ هاى بيان شده در آيه را دارا نيست.<ref>براى اطلاع بيشتر مراجعه شود به: الميزان: ج ۵ ص ۱۷۰ - ۱۷۵.</ref>

== مراد از «يئس الذين كفروا من دينكم فلا تخشوهم و اخشون» ==
نخستين صفتى كه براى روز غدير خم بيان شده، نااميدى كافران از دين مسلمانان است. كافرانى كه از روزهاى نخست رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله با شيوه ‏هاى گوناگونى چون وعده، وعيد، آزار و اذيت، محاصره، جنگ، ريختن خون و مبارزه فرهنگى در پى براندازى اين حركت الهى بودند و از هيچ اقدامى كوتاهى نمى‏ كردند.

كافرانى كه خداوند پيش از اين مسلمانان را از آنان بر حذر مى ‏داشت و مى ‏فرمود: كافران دائم نقشه مى‏ كشند و دوست دارند شما را از دينتان برگردانند و عليه دينتان اقدام كنند.<ref>بقره /  ۱۰۹. آل عمران /  ۱۴۹. صف /  ۸ .</ref>

'''«فلا تخشوهم»:''' از كافران نترسيد، چرا كه حكومت بر قدرت اسلامى با تعيين جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله و سرپرست جامعه مى ‏تواند با صلابت و قدرت به راه خود ادامه دهد، و نقشه‏ ها و آرزوهاى كافران را -  كه چشم به درگذشت پيامبر صلى الله عليه و آله دوخته بودند -  نقش بر آب نمايد. با اين حال، مسلمانان بايد به اين زنگ خطر گوش فرا دهند، كه اگر قدر نعمت الهى و جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله را ندانند، بلاهاى بسيار بزرگى در انتظارشان است.

'''«و اخشون»:''' بايد از خداوند ترسيد، چرا كه سنت الهى اين است كه اگر ملتى قدر نعمت الهى را ندانند، خداوند آن نعمت را از آنها خواهد گرفت: «ذلك بأن اللَّه لم يك مغيّراً نعمة انعمها على قوم حتى يغيّروا ما بأنفسهم و ان اللَّه سميع عليم»<ref>انفال /  ۵۳ . نيز مراجعه كنيد به: رعد /  ۱۱. بقره /  ۲۱۱. نحل /  ۱۱۲.</ref>: اين كفر بدان سبب است كه خداوند نعمتى را كه به قومى ارزانى داشته تغيير نمى‏ دهد مگر آنكه آنان آنچه را در دل دارند تغيير دهند و خداوند شنواى داناست.

«اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام ديناً». در اين قسمت، چند صفت ديگر براى اين روز بيان مى‏شود:

نخست اينكه مجموعه معارف و احكام تشريع در اين روز با تعيين جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله كامل گرديد. «اكملت لكم دينكم»، پس محبت عملى و پيروى از ولايت به عنوان آخرين فريضه، دين را معنى مى‏ بخشد و كامل مى‏ كند. لذا پيامبر اكرم ‏صلى الله عليه و آله مى‏ فرمايند: دوستى اهل ‏بيت و ذريه ‏ام‏ عليهم السلام به كمال رسيدن دين است، و سپس آيه اكمال را تلاوت مى‏ كنند.<ref>الامالى (صدوق): ص ۲۷۱.</ref> امام رضا عليه السلام نيز مى‏ فرمايند: امر امامت، عامل تمام شدن اجزاء دين است.<ref>الكافى: ج ۱ ص ۱۹۹ ح ۱. در دعاى بعد از نماز روز غدير خم نيز آمده است: ... و علياً اميرالمومنين و ان الاقرار بولايته تمام توحيدك و الاخلاص بوحدانيتك و كمال دينك و تمام نعمتك و فضلك على جميع خلقك و بريتك. تهذيب الاحكام: ج ۳ ص ۱۴۵ ح ۱.</ref>

دوم اينكه نعمت الهى دين -  كه وسيله رشد و كمال بشر است -  با خروج از مرحله وابستگى به پيام‏آور آن و تكيه بر مقام ولايت تمام و دائمى گرديد: «اتممت عليكم نعمتى».

پس تدبير امور بندگان به وسيله دين آنگاه تمام و كامل مى ‏گردد كه در راستاى ولايت الهى، سر سپردگى در مقابل دين حاصل شود. امروز كه اين مسير مشخص گرديده است، نعمت تمام شده و تدين به دين اسلام مورد پسند خداوند قرار گرفته است.

== پانویس ==
[[رده:خطابه غدیر]]