نمایش مبدأ برای ویژگی های الغدیر

بحث از علامه امینى(ره) و اثر پر مغز و جاودانه‏اش، کتاب «الغدیر» و نمایاندن عظمتهاى این اثر و پدید آورنده آن، آنچنانکه نه حقى از این اثر بى‏ نظیر ضایع گردد و نه از آن مؤلف بى‏ بدیل، الحق کارى است‏ بس مشکل.

امینى، متفکر و پژوهشگرى است عمیق، همه سو نگر و جامع الاطراف، که همه خوبیها و زیباییها و بایدهاى یک نویسنده برجسته و ممتاز را در خود فراهم آورده است. و اگر او را در دایره تحقیقات و پژوهشهاى دینى، جزء نوادر و نوابغ مسلم، به حساب آوردیم، سخنى به گزاف نگفته ‏ایم. در چند دهه اخیر در اندیشه ارباب فرهنگ و ادب، در کشور ما و سایر بلاد اسلامى، دو واژه «امینى و الغدیر» با هم متلازم گشته ‏اند، قدر و منزلت این اثر بزرگ و آن دانشمند کم نظیر، هنوز بر بسیارى از طبقات اجتماع ما، حتى طبقات تحصیل‏ کرده و مراکز دینى پوشیده است.

آنها هم که با «الغدیر» آشنایند، غالبا اطلاعاتشان از حد کلیات فراتر نمى‏ رود، و همین قدر مى‏ دانند که «الغدیر» اثر بزرگى است که توسط یکى از عالمان طراز اول اسلام و تشیع پدید آمده است. و اما اینکه این کتاب، پیام ‏آور چه رسالتى است؟ و حول محور چه موضوعاتى بحث مى ‏کند؟ و چه معارفى، با چه سبک و ویژگیهایى در این کتاب طرح گشته است؟ بر بسیارى از مردم، بلکه بر بسیارى از طبقات تحصیل ‏کرده و خواص نیز پوشیده مانده است، بنابراین هم «امینى‏» و هم «الغدیر» هنوز جایگاه واقعى خود را در جامعه ما پیدا نکرده و همچنان مهجور مانده ‏اند.

امروز، در عصر انقلاب شکوهمند اسلامى، یکى از کارهاى که باید به جد به آن پرداخته شود، معرفى این‏گونه دانشمندان و این‏گونه آثار است، تا نسل جوان با گذشته فرهنگى خود آشنا شوند، و الگوهاى مناسب را بشناسند و از آن پیروى کنند. در این فرصت ما بر آنیم تا در حد وسع خویش، برخى از امتیازات و ویژگیهاى این اثر بزرگ را بیان نماییم تا طبقات مختلف جامعه ما، بیش از پیش با «الغدیر» آشنا شده و از معارف بلند آن بهره ‏مند گردند.

اکنون نظر خوانندگان گرامى را به مواردى از این ویژگیها جلب مى ‏کنم:

1- شاهکار ادبى:

بدون تردید «الغدیر» یکى از شاهکارها و متون معتبر و مستحکم ادب عربى است، و از این جهت‏ با معتبرترین متون ادب عربى که توسط دانشمندان و ادباى عرب زبان پدید آمده است قابل مقایسه و برابرى است، اهمیت این قضیه وقتى به خوبى روشن مى‏ شود که بدانیم نویسنده این اثر شگرف ، یک دانشمند غیر عرب و ایرانى و ترک زبان است. و نشانى است از استعداد، تلاش، کوشش، هوشمندى و نبوغ فرزندان ایران; [زیرا تا آنجا که ما اطلاع داریم نمونه‏ هاى فراوانى از دانش‏ پژوهان ایرانى را مى‏ توان سراغ گرفت که براى تحصیل علم دین به حوزه نجف ‏اشرف، یا سایر حوزه‏ هاى عتبات مقدسه هجرت نموده و در شعر و نثر و به طور کلى در ادب عربى سرآمد دانشمندان دوران خود گشته‏ اند. و این واقعیتى است که خود دانشمندان عرب نیز به آن معترف ‏اند، از جمله در برخى از تغریض هایى که بر «الغدیر» نوشته ‏اند، آن را گامى بزرگ در جهت احیاء ادبیات عرب به شمار آورده ‏اند.

2- وحدت اسلامى:

علامه امینى، از جمله متفکران و مصلحانى است که ایده و اندیشه وحدت امت اسلامى را در سرلوحه کار خویش قرار داده، و این ایده، همواره ذهن پویاى دانشور صلح ‏اندیش ما را به خود معطوف داشته است، تا جایى که بازتاب این اندیشه را در سرتاسر کتاب «الغدیر» مى ‏توان مشاهده نمود.

او هر گاه سخن یا نوشته‏ اى مشاهده مى‏ کند که در جهت‏ خلاف فکر «وحدت امت اسلامى‏» گفته و یا نوشته شده باشد، بر مى ‏آشوبد و سخت از خود حساسیت نشان مى ‏دهد.

از دیدگاه صاحب الغدیر تنها رشته ‏اى که مى ‏تواند امت اسلام را به یکدیگر پیوند دهد و آنان مى‏ توانند با چنگ زدن به آن در طریق سعادت آفرین وحدت اسلامى قرار گیرند، همانا تمسک به قرآن و عترت است. قرآن و عترت دو عضو هدایت‏گر و سعادت ‏آفرین ‏اند و به منزله دو بال ‏اند براى هر مسلمانى که مى‏ خواهد در مسیر سعادت و کمال حرکت کند. و چنان که در حدیث ثقلین آمده است، پیامر گرامى، هدایت و سعادت امت اسلامى را تنها در پرتو پیروى از این دو مسیر مى ‏داند و بس. بنابراین اگر کسى بخواهد با تمسک به یکى از این دو در مسیر کمال حرکت کند، به سر منزل مقصود نخواهد رسید. در گذشته تاریخ نیز کسانى که اهل‏بیت(علیهم ‏السلام) را رها کردند و خواستند راه سعادت را تنها در پرتو قرآن بپیمایند، راه به جایى نبرده و در انبوهى از انحرافات و مشکلات گرفتار آمدند. عنصر دیگرى که از دیدگاه علامه امینى در مساله وحدت امت اسلامى نقش مهمى بر عهده دارد، عنصر «شناخت و آگاهى‏» است.

وحدت پایدار پیروان مذاهب اسلامى در صورتى میسر است که برخاسته از شناخت و آگاهى و درک متقابل پیروان مذاهب، از اعتقادات و باورهاى مذهبى یکدیگر باشد، و «الغدیر» نیز دقیقا در راستاى تحقق این عنصر وحدت‏ آفرین، پدید آمده است.

از دیدگاه صاحب «الغدیر» عامل دیگرى که در ایجاد وحدت اسلامى از نقش مهمى برخوردار است، حسن ظن و مراعات انصاف و حق ‏جویى از یک سو، و پرهیز از سوءظن و بدگمانى و بى‏ انصافى از سوى دیگر است.

اگر هر انسان عاقل و منصفى، در طرحى که «الغدیر» براى وحدت اسلامى ارائه مى‏ کند با بى ‏طرفى بیندیشد، آن را به حال امت اسلامى سودمند و ضرورى تشخیص داده و به عنوان پایه و اساس درستى براى تحقق وحدت اسلامى، خواهد پذیرفت، چنانکه جمع کثیرى از دانشمندان اهل سنت پس از آگاهى از «الغدیر»، اقدام مرحوم امینى را مورد تایید قرار داده و بر آن صحه گذاردند.

متفکر و اندیشمند ما علامه امینى، اظهارنظرهاى غیر محققانه، سطحى و جاهلانه و گاه مغرضانه برخى از دانشمندان و نویسندگان اهل سنت نسبت ‏به تشیع را عامل مهمى در جهت تفرقه امت اسلامى به شمار آورده و آن را مخل وحدت اسلام مى‏ داند و راه از میان برداشتن این مانع را در آگاهى و شناخت درست آنان از منابع تشیع جستجو مى‏ کند.

یکى از اصلى‏ ترین هدفهاى «الغدیر» چاره ‏اندیشى در جهت رفع سوءظن ‏ها و ارائه راهى براى ایجاد تفاهم و اتحاد در میان امت اسلامى است.

3 - اثرى بى ‏بدیل:

از نخستین قرون اسلامى تا کنون، در دفاع از تشیع و حقانیت امام على بن‏ ابیطالب(ع) آثار و تالیفات فراوانى به رشته تحریر درآمده است ولى در میان همه این پژوهشها «الغدیر» از جایگاه رفیع و منزلت ‏خاصى برخوردار است. و تا کنون از حیث محتوى و استحکام مطالب، ابتکار و نوآورى، جامعیت و تنوع موضوعات، و حجم و گستردگى کتاب، اثرى که از هر حیث ‏بتوان آن را با «الغدیر» قابل مقایسه دانست، نگارش نیافته است.

بدین لحاظ مى ‏توان گفت که «الغدیر» در نوع خود نمونه منحصر به فرد است.

4 - امین نقل:

از امتیازات «الغدیر» آن است که نویسنده دانشمند آن، در سراسر این کتاب بزرگ، جمله جمله و سطر سطر مطالب کتاب خود را به صدها و هزاران جلد از منابع فریقین و بخصوص، آثار معتبر دانشمندان اهل سنت مستند نموده است. نخست ‏به نقل مطالب مى‏ پردازد، و با رعایت امانت و بدون هیچ‏گونه دخل و تصرفى، مطالب را از منابع معتبر اهل سنت نقل مى ‏کند، و پس از طرح مطلب، در صورت نیاز، از آن، در راستاى اهداف خود استفاده مى‏ کند.

دقت و امانت کامل او در نقل، بگونه‏اى است که او را «امین نقل‏» لقب داده‏ اند.

5 - آموزگار نقد و دانشگاه نقدشناس:

در کتاب پر ارج «الغدیر» «نقد»، از اهمیت و جایگاه ویژه‏اى برخوردار است، و اساسا مى ‏توان گفت ‏شالوده «الغدیر» بر پایه «نقد و نقادى‏» پى‏ ریزیى شده است، خواننده، هیچ فصل و مبحثى را در این کتاب بزرگ پیدا نمى ‏کند، مگر اینکه یک یا چند نقد اساسى و آموزنده در آن وجود دارد.

مرحوم امینى این کتاب را با هدف اثبات یکى از اساسى ‏ترین مسائل اعتقادى و سیاسى تشیع، یعنى مساله «امامت و ولایت‏»، بر اساس منابع مورد قبول خود اهل سنت تالیف نموده است، این رسالت ‏بزرگ را با چنان دقت و قدرت و استحکام و هوشیارى، بانجام رسانده است که تعجب هر خواننده ‏اى را برمى‏ انگیزد.

در حول محور «نقد و نقادى‏»، مى‏توان از ابعاد مختلفى در باره «الغدیر» سخن گفت، و «نقد» را از دیدگاه «الغدیر» و مؤلف دانشمند آن به اقسام مختلفى تقسیم نمود. مانند: نقد کتابهاى منفى و تفرقه ‏افکن، نقد شخصیتهاى منفى، نقد نظریه ‏هاى نادرست، نقد اجمالى، نقد تفصیلى و ... اینها و مواردى از این قبیل برخى از اقسام نقد است که در «الغدیر» به زیباترین شکلى مطرح است.

نکته مهم آن است که این نقدها، نه از سر خصومت و دشمنى، بلکه از سر صدق و صفا و با هدف متحد ساختن صفوف امت اسلامى صورت گرفته است.

بعنوان مثال اگر علامه امینى، شخصیت و عملکرد افرادى مانند عمروعاص و معاویه یا افکار و اندیشه ‏هاى افرادى مانند: ابن‏ عبد ربه، ابن حزم اندلسى، عبدالکریم شهرستانى، ابن‏ تمیمه، و رشید رضا و ... را مورد نقد قرار مى ‏دهد، به خاطر آن است که در پرتو نقد، و با نشان دادن انحرافات موجود در اندیشه و عمل این اشخاص، چهره واقعى آنها را به جامعه اسلامى بشناساند، تا کسى فریب سخنان غرض‏ آلود آنان را نخورد. علامه امینى(ره) پس از نقل و نقد مطالب تعدادى از آثار مغرضانه و سراسر اتهام برخى از پیشینیان اهل سنت مى‏ گوید:

«این بود نمونه ‏هایى از یاوه‏ سراییهاى کتب قوم، بدون اینکه بخواهیم به طور کامل آنها را بررسى کنیم... تنها مقصود ما از نشان دادن این نمونه ‏ها، توجه امت اسلامى به موجبات کینه ‏توزى‏ها و دشمنى ‏هاى آمیخته با روحیات گروهى دشمنان دغل باز اهل بیت(ع) و دنباله ‏رویهاى متعصب آنان است تا در قبال طایفه بزرگى از امت (شیعه اهل بیت)، به اینگونه کتب و نوشته‏ هاى آلوده مانند باطل ‏گرایان و گمراهان شتابزده‏اى که نام بردیم، اعتماد نکند. پیداست، وقتى خواننده، انگیزه خیانت آنان را بداند، او را مى‏ رسد که پیرامون مطالب موهن و بى‏ اساس و نسبتهاى نارواى آنان تحقیق بعمل آورد. » (1)

مرحوم امینى، شخصیت و افکار شمار زیادى از اینگونه افراد را با شیوه‏اى کاملا تحقیقى و عالمانه، و با تکیه بر ادله محکم و غیر قابل انکار، به نقد کشیده است، بگونه ‏اى که اگر مؤلفان و نویسندگان آن کتابها امروز زنده بودند و نقدهاى نیرومند علامه امینى را بر نوشته ‏هاى خود مى ‏دیدند، از نوشته خود اظهار پشیمانى مى‏ کردند.

در این زمینه نیز «الغدیر» بمنزله آموزشگاهى است و «امینى‏» بمنزله آموزگارى که بهترین نوع «نقد» را به انسان مى ‏آموزد. رسم مرحوم امینى(ره) بر آن است که در نقد نظریات حریف، در مسائل مهمى که مورد اختلاف فریقین است، مانند مساله جانشینى پیامبر(ص) و مباحث مربوط به آن، هرگز بر منابع تشیع تکیه نمى‏ کند، بلکه نقد خود را صرفا بر منابع گوناگون اهل سنت استوار مى ‏سازد تا اینکه سخن حق او ضایع نشده و مورد قبول مخاطب قرار گیرد.

6 - ویژگیهاى نقد در الغدیر:

علامه امینى، در نقد آثار، شخصیتها و نظرات نادرست، داراى اصول و ویژگیهاى خاصى است. برخى از آن ویژگیها عبارت است از:

الف: خستگى ‏ناپذیرى:

صاحب «الغدیر» کار خود را در نقد، بر پایه صبر و بردبارى و متانت، بنا نهاده است. و سعى او بر آن است تا مساله مورد نظر را بصورت جامع و با همه ابعاد و زوایاى آن، نقد و بررسى کند. و هیچ‏گاه در انجام رسالتى که در جهت ‏بیان حقایق بر عهده دارد احساس خستگى نمى‏ کند. بعنوان نمونه بنگرید به نقد و پاسخ ایشان به «عبدالله قصیمى‏» در بحث «سلسله دروغگویان و حدیث‏ سازان‏».

«قصیمى‏» پس از اینکه رجال شیعه را متهم به جهل و دروغ ‏سازى مى‏ کند، مى‏ گوید: «و در میان اهل سنت، کسى که متهم به دروغ‏ سازى به خاطر دنیا و تقرب به اهل آن ... باشد وجود ندارد.» (2)

علامه امینى در پاسخ به ادعاى قصیمى، اگر چند نمونه از دروغ سازانش که نامشان در منابع اهل سنت آمده و خود دانشمندان اهل سنت‏ به حدیث‏ سازى و دروغ ‏پردازى آنها اعتراف و تصریح کرده‏ اند را ذکر مى ‏نمود، براى اثبات بى ‏اساس بودن ادعاى آقاى «قصیمى‏» کافى بود، ولى ایشان به این مقدار اکتفا نکرده و از تعداد 700 نفر با نام و نشان یاد کرده از رجال احادیث اهل سنت که به جعل حدیث و دروغ ‏پردازى اشتغال داشته ‏اند.

مرحوم امینى هم زمان با ذکر نام و نشان آن 700 نفر، شمار کثیرى از دانشمندان بزرگ اهل سنت را نام مى‏ برد که به دروغ‏سازى این 700 نفر اعتراف نموده و احادیث وارده از طریق آنها را فاقد ارزش و اعتبار اعلام داشته‏ اند». (3)

ب: استفاده از منابع مورد قبول اهل سنت:

«ایشان در تمامى موارد، نقدهاى خود را بر منابعى استوار ساخته‏ اند که مورد قبول مخاطبان اصلى «الغدیر» یعنى اهل سنت، است. و بر این اساس، باب هر گونه بهانه ‏جویى را بر حریف بسته است‏».

ج: رعایت ادب علمى:

مؤلف «الغدیر» در نقد اندیشه ‏ها و افکار دیگران، همواره از متانت و ادب علمى سود مى‏ جوید، و هرگز سخنان یاوه و بى ‏اساس دروغ‏ پردازان، قلم او را از صراط مستقیم اعتدال خارج نمى ‏سازد.

د: امانت در نقل:

وى در نقدهاى خود مى ‏کوشد تا نخست‏ سخن طرف را نقل نموده و آنگونه که مقصود خود نویسنده آن است ‏به طرح سخن او بپردازد، بدون آنکه هیچ‏گونه دخل و تصرفى در آن روا داشته باشد و آنگاه به نقد آن مى‏ پردازد.

ه: در نقد شبهات، همواره، بیش از حد نیاز به القاءکننده شبهه پاسخ مى ‏دهد، حسن این اقدام این است که موجب مى‏ شود تا خواننده «الغدیر» بطلان شبهه، و نیز حقانیت پاسخ‏هاى صاحب «الغدیر» را با همه وجود باور کند، و در حقانیت تشیع، جاى هیچ ‏گونه شک و تردیدى براى او باقى نماند.

7 - نقد نقد:

«الغدیر» را افزون بر «نقد» «نقد نقد» نیز مى‏ توان به حساب آورد، چون نویسنده هوشمند آن، کتاب خویش را بگونه‏ اى تالیف نموده است که اشکالات و نقدهاى احتمالى مخالفین را پیشاپیش پاسخ گفته است. بنابر این اگر کسى به نقد «الغدیر» یا بخشهایى از آن بپردازد، پاسخ ناقد، در خود «الغدیر» موجود است، و نیاز به پاسخ و نقد تازه ‏اى نخواهد داشت.

یکى از عللى که موجب شده تا «الغدیر» در طى بیش از نیم قرن که از انتشار نخستین جلدهاى آن مى‏ گذرد، مورد نقد قرار نگیرد همین مساله است. چرا که نویسنده دانشمند «الغدیر» کوشیده است تا با بکار بردن اصول و روشهایى، این کتاب را بصورت اثرى نقدناپذیر درآورد و باب هر گونه چون و چرا را بر حریف ببندد. وى براى تحقق این هدف، دست‏به اقداماتى زده که مواردى از آن چنین است:

1 - مثلا در مواردى که به روایات استفاده شده که ممکن است کسى بگوید: فلان روایت که امینى به آن استناد نموده ضعیف است، یا راوى ثقه نیست. مرحوم امینى هم صحت روایت و هم ثقه بودن راوى را اثبات نموده است، و آن را به تایید عده‏ اى از صاحب‏ نظران اهل سنت نیز رسانده است.

2 - یک حدیث را از طرق مختلف و با سلسله سندهاى متعدد، نقل نموده تا جاى هیچ ‏گونه شبهه اى در صحت و واقعیت آن باقى نماند.

3 - در هر مورد، به ذکر یک دلیل اکتفا نمى ‏کند، بلکه ادله فراوانى از دیدگاه‏هاى مختلف، براى اثبات مدعاى خود اقامه نموده است که نمونه آن (در بحث در سلسله دروغگویان و حدیث‏سازان) گذشت.

4 - در نقل مطالب از متون و منابع اهل سنت، به یک یا دو کتاب اکتفا ننموده، بلکه به منابع متعددى استناد نموده، و گاه دهها و یا صدها دلیل براى اثبات مدعاى خود ذکر مى کند، و خواننده، وقتى به دقت آن را مورد مطالعه قرار دهد به صحت آن اطمینان حاصل خواهد نمود.

8 - منابع اهل سنت تکیه ‏گاه اصلى الغدیر:

مؤلف «الغدیر» تکیه‏ گاه اصلى خویش را، آثار و منابع اهل سنت قرار داده و شالوده «الغدیر» را بر اساس این منابع پى‏ ریزى نموده، و بیشترین بهره را از آن برده است.

او با انتخاب این روش منطقى و درست، باب هر گونه بهانه‏ جویى را بر اهل سنت که مخاطبین اصلى «الغدیر»اند بسته است.

دانشور فرزانه ما، استفاده از منابع تشیع را به موارد خاص و معین محدود ساخته و از آن در حد ضرورت استفاده نموده است.

صاحب «الغدیر» معتقد بود که براى اثبات فضائل اهل بیت پیامبر(ص) و بخصوص حقانیت و فضائل امیرالمؤمنین(ع) باید به منابع اهل سنت روى آورد و خود نیز چه در اعتقاد و چه در عمل، از پیشتازان این عقیده بود. در این راه، حدود 20 هزار کتاب، از آثار معتبر اهل سنت را از نخستین قرون اسلامى تا قرن حاضر، به خدمت گرفت و از آن بهره برد.

9 - اهل سنت‏ بر سر دوراهى:

یکى از ویژگیهاى کتاب «الغدیر» آن است که پیروان مذاهب چهارگانه اهل سنت را بر سر یک دوراهى قرار داده است. که آنان به ناچار، باید یکى از آن دو را انتخاب کنند.

یا باید «الغدیر» را بپذیرند و یا از پذیرفتن آن خوددارى کنند، اگر بپذیرند، لازمه ‏اش آن است که تغییر عقیده داده و به مکتب اهل بیت پیامبر(ص) روى آورند، و از امام على بن ‏ابى ‏طالب(ع) بعنوان نخستین جانشین بر حق پیامبر، و فرزندان معصوم آن حضرت(ع) آنگونه که مورد نظر پیامبر اسلام است، پیروى کنند، که البته این یک راه عاقلانه و هوشمندانه است ، که برخى از دانشمندان روشن‏ضمیر و آگاه اهل سنت، پس از مطالعه «الغدیر» و دیگر آثار پر مغز، تشیع برگزیده ‏اند.

و اما اگر «الغدیر» را نپذیرند، باید از بسیارى از منابع و کتابهاى معتبر خود دست ‏بشویند. چون کتاب «الغدیر» با استفاده از هزاران جلد از منابع دست اول و مورد قبول اهل سنت ‏به رشته تحریر درآمده است.

چون آنان نمى ‏توانند براى همیشه در مقابل «الغدیر» سکوت اختیار کنند، چرا که عصر ما، عصر تبادل افکار و اندیشه‏ ها و پیشرفت‏ شتابنده علم و آگاهى در میان طبقات مختلف جامعه، بخصوص در بین طبقه تحصیل‏ کرده و نسل جوان است، و آگاهى یافتن آنان از این کتاب این سؤال را مطرح خواهند نمود که چرا عالمان و دانشمندان اهل سنت، در برابر کتابى با این عظمت و با ارزشى علمى و تحقیقى، که به نقد عقاید آنها پرداخته، اظهار نظر نکرده و سکوت اختیار کرده ‏اند؟

10 - آمیختگى «الغدیر» با «قرآن کریم‏»

بدون تردید «الغدیر» یک اثر بزرگ قرآنى، و علامه امینى یک قرآن‏ شناس بزرگ و کم ‏نظیر است. او در پدید آوردن «الغدیر» قرآن کریم را بعنوان نخستین و اصلى ‏ترین تکیه‏ گاه خود قرار داده است، و با برداشت تازه و فهم عمیقى که از کتاب خداوند دارد، توانسته است در جاى جاى اثر بزرگ خود «الغدیر» از آیات نورانى قرآن کریم، بهره گیرد، و بهره ‏گیرى مرحوم امینى از قرآن کریم به موضوع خاصى محدود نمى‏ شود، بلکه او در همه زمینه ‏ها، و موضوعاتى که در «الغدیر» به طرح آن پرداخته است، این راه را با دقت و زیبایى تمام پیموده است.

گستردگى برداشتهاى صاحب «الغدیر» از «قرآن‏» به حدى است که اگر کسى آن را به یک نقطه منتقل نموده و در یک جا جمع کند، این مجموعه یک الى دو اثر قوى و پر مغز تفسیرى را تشکیل خواهد داد. آشنایى و انس او با قرآن بگونه ‏اى است که در چند مورد از کتاب «الغدیر» مطالبى را که بعنوان افتتاح و مقدمه، نگاشته است. به تمام و کمال، ترکیبى است از آیات قرآن کریم. بدون آنکه ایشان اشاره ‏اى به این حقیقت نموده باشد. مثل مقدمه جلد ششم، هفتم، هشتم، نهم و دهم «الغدیر».

علامه، در تمامى این سرآغازها، همه گفتنى ‏هاى لازم را در قالب آیات کلام خداوند، و از زبان قرآن بیان داشته است. بدون آنکه سخن دیگرى به آن آمیخته باشند، در پایان بسیارى از مباحث نیز یک یا چند آیه از آیات قرآن کریم را با رعایت مناسبت و ظرافتى خاص، و در مقام نتیجه‏ گیرى آورده است.و این میسر نیست مگر در پرتو آشنایى عمیق و گسترده ایشان با قرآن کریم. به همین دلیل مى‏توان «الغدیر» را یک اثر قرآنى دانست که با دقت و ظرافت فوق العاده‏اى با قرآن عجین گشته است.

11 - محبت اهل بیت:

علامه امینى عالمى است دوستدار پیامبر(ص) و اهل بیت آن حضرت و بخصوص امیرالمؤمنین(ع) یعنى چهره شاخص و شخصیت ‏بزرگ اهل بیت(ع). او به على بن ‏ابى‏ طالب(ع) و اهل بیت(ع) عشق مى ‏ورزید و محبت آنان در قلب و روح او موج مى‏ زد. هر گاه که بارگاه مطهر و نورانى مولى الموحدین على بن‏ ابى ‏طالب(ع) را مى نگریست، بى‏ اختیار سیلاب اشک از چشمانش سرازیر مى ‏شد. یا هنگامى که براى زیارت به حرم مطهر مشرف مى‏ شد و به خواندن زیارت مى‏ پرداخت، از آغاز تا پایان زیارت اشک مى ‏ریخت.

مهمترین انگیزه ‏اى که به او نیرو بخشید تا این همه مشقت و زحمت را تحمل کندو آن اثر بزرگ را پدید آورد، محبت على(ع) و اولاد معصوم آن حضرت بود. و مهمترین پشتوانه او براى رسیدن به چنین مقصودى، عنایت ‏خداوند و توجه خاص على(ع) بود.

12 - مرد دین و کتاب سیاست:

علامه امینى، تنها یک فقیه یا متکلم یا مفسر یا محدث یا مورخ و... نیست. گر چه او از همه این علوم حظى وافر دارد، اما ابعاد شخصیت او به اینها محدود نمى ‏شود. نیز او از آن دسته عالمانى نیست که در کنج ‏خانه یا کتابخانه‏ اى نشسته کتابى تالیف کند، و از آنچه در محیط او و در کل جهان اسلام مى ‏گذرد باخبر نباشد. او دانشمند و متفکرى است که افزون بر آگاهى از علوم مختلف اسلامى، داراى اندیشه و عمل سیاسى است. گر چه او در هیچ دانشگاهى در رشته علوم سیاسى تحصیل نکرده است ولى در عین حالى هم در بعد سیاست نظرى از درک و فهم سیاسى بالایى برخوردار است و هم در زمینه سیاست عملى، از فعالان سیاسى به حساب مى ‏آید.

و اما در بعد سیاست نظرى، دو اثر بس ارزشمند علامه امینى یعنى کتاب «الغدیر» و کتاب «شهیدان راه فضیلت‏» شاهد صادقى است‏ بر ادعاى ما. در «الغدیر» مرحوم امینى، دست‏هاى سیاست را در جعل احادیث و در سایر زمینه‏ ها، بخوبى شناخته و آن را به همگان شناسانده است. «الغدیر» را افزون بر یک کتاب قرآنى، کلامى، فقهى، حدیثى، تاریخى و ... باید یک کتاب سیاسى نیز دانست، چرا که این اثر، مهمترین کتابى‏است که در فلسفه سیاسى تشیع به رشته تحریر درآمده است.

13 - «الغدیر» دایرة المعارفى بزرگ:

ویژگى دیگر «الغدیر» جامعیت آن است. «الغدیر» تنها یک کتاب معمولى نیست، بلکه یک دایرة المعارف بزرگ و عمیق دینى است.

گر چه نخستین و مهمترین هدفى که «الغدیر» براى آن پدید آمده است، بررسى همه جانبه حدیث «غدیر» و اثبات خلافت و ولایت امیرالمؤمنین(ع) است، و در این زمینه حق مطلب را نیز ادا نموده است، ولى «الغدیر» به این موضوع منحصر نشده و بصورت دفاع جامعى از اسلام راستین و مکتب اهل بیت(ع) درآمده است، و به واقع مى‏ توان آن را دایرة‏المعارف بزرگى دانست که افکار و اندیشه ‏هاى ناب اسلامى و دین‏شناسى را در موضوعات گوناگون، اعم از تفسیر، تاریخ، کلام، فقه، سیره، رجال، حدیث، اخلاق، ادب و ... بصورت کاملا عالمانه و تحقیق و با چهره ‏اى آراسته و زیبا، به جامعه اسلامى و همه پویندگان راه حقیقت، عرضه نموده است. بگونه‏اى که خواننده را در حیرت و شگفتى فرو مى ‏برد، و به جرات مى‏ توان گفت، در تمام موضوعاتى که «الغدیر» به آنها پرداخته است هیچ دایرة‏المعارفى، آن سلسله از مباحث را با آن قوت و دقت و وسعت مطرح ننموده است.

بسیارى از علما و دانشمندانى که بر «الغدیر» تقریظ نوشته ‏اند و یا در باره عظمت و جذابیتهاى آن اشعارى سروده ‏اند، به این حقیقت مهم اعتراف نموده ‏اند.

14 - «الغدیر» محل تلاقى دانشهاى مختلف:

یکى دیگر از ویژگیهاى «الغدیر» آن است که این کتاب، فراهم آمده از مجموعه‏اى از علوم و دانشهاى مختلف است. مؤلف اندیشمند آن، با مهارت و تسلط کامل، مجموعه‏اى از علوم را به هم ربط داده و براى دست‏یابى به اهداف خود، آن را به خدمت گرفته است، بگونه ‏اى که خواننده این کتاب، در برابر خود، مجموعه ‏اى فراهم آمده از علومى چون، فقه، تفسیر، حدیث کلام، منطق، تاریخ، رجال، سیره، لغت و ادب را مشاهده مى‏ کند که نویسنده از هر دانشى در جاى خود و با رعایت تناسب و به زیباترین شکلى استفاده نموده است.

مؤلف «الغدیر» وقتى به «تفسیر» و تحلیل آیات قرآن مى ‏پردازد چنان با مهارت و ژرف‏اندیشى به این امر مبادرت مى ‏ورزد که گویى همه عمر خویش را در تفسیر قرآن کریم صرف نموده است.

وقتى به نقل و تجزیه و تحلیل و نقد «حدیث‏» مى پردازد، مى ‏پندارى، همه عمر خویش را مصروف این رشته از علم داشته است.

وقتى وارد عرصه «علم رجال‏» و مباحث رجالى و تحلیلى زندگى رجال حدیث، و یاشعراى «غدیر» مى ‏شود و زوایاى مختلف زندگى، اندیشه و آثار آنان را مورد بررسى قرار مى‏دهد که گویى خود با آنان مى ‏زیسته است.

در مباحث «تاریخى‏» او را مورخى متبحر و تمام‏عیار مى ‏یابى که احاطه و اطلاعات وسیع خود را در زمینه تاریخ، در کتاب بزرگ خود «الغدیر» به خدمت گرفته است.

در پاسخگویى به شبهات فقهى خصم، فقیهى است متبحر که علاوه بر فقه مذهب اهل بیت(ع)، بر فقه مذاهب چهارگانه اهل سنت نیز احاطه دارد و در وقت لزوم از آن بهره مى ‏برد.

و از همه مهمتر، وقتى به مباحث کلامى مى ‏پردازد، نخست ‏براهین خصم را نقد نموده و آنگاه، خود به استدلال مى‏ پردازد و در این راه چنان با دقت و قوت و هوشمندى عمل مى‏ کند که گویى تنها رشته تخصصى او رشته «کلام تطبیقى‏» است ، و همه عمر پر برکت‏ خود را صرف این رشته از دانش نموده است.

مرحوم امینى، این همه را با دقت و مهارت در خور تحسین با هم درآمیخته است. و این نشان دهنده تبحر او در همه این فنون است و اینکه او همه این فضائل و زیبایی ها را در وجود خویش متبلور ساخته است.

15 - بیست‏ هزار عنوان کتاب:

از جمله ویژگیهاى «الغدیر» آن است که این اثر، نمود خارجى محصول یک سلسله تحقیقات گسترده و دراز مدت است. مؤلف بطور معمول، مطالب خود را از یک منبع یا از یک دانشمند نقل نمى‏ کند، یا اگر نقل کرد، منابع و نظرات فراوان دیگرى را بعنوان شاهد و مؤید، در تایید مطلب مورد نظر، ذکر مى‏ کند، و همواره سعى او بر این است که از منابع مهم و معروف اهل سنت، بهره گیرد تا از آثار و منابع ناشناخته آنان. چنانکه خود در جایى نوشته ‏اند براى پدید آوردن «الغدیر» از 15 هزار عنوان کتاب بهره گرفته‏ اند و ساختمان مستحکم و زیباى «الغدیر» را بر بیش از پانزده هزار پایه و اساس، استوار نموده ‏اند و بدین ترتیب، کتاب خود را در برابر لغزشها و تحولات زمان مصونیت‏ بخشیده ‏اند. این آمار مربوط است‏ به زمان انتشار جلدهاى سوم و چهارم «الغدیر» و مرحوم امینى از آن زمان به بعد نیز تا پایان عمر، همه وقت‏ خویش را صرف تکمیل «الغدیر» نموده ‏اند. به همین دلیل آگاهان و کارشناسان مربوطه عقیده دارند که علامه امینى براى پدید آوردن «الغدیر» در طى مدت بیش از چهل سال، حداقل از 20 هزار عنوان کتاب استفاده نموده است.

صاحب «الغدیر» از قدیمى ‏ترین آثار و تالیفات گرفته تا آخرین دستاوردهاى علمى که در موضوع «غدیر» به جهان دانش عرضه شده، کمک گرفته و سود جسته است، و این از ویژگیهایى است که جز در «الغدیر» در جاى دیگرى نمى‏ توان آنرا یافت.

وى براى غنا بخشیدن به اثر عمیق و ارزشمند خویش به کشورهاى مختلف مسافرت نمود و بسیارى از کتابخانه ‏هاى مهم دنیاى اسلام را، از شمال آفریقا گرفته تا شبه قاره هند، مورد بازدید و بررسى قرار داد و از همه کتابهایى که در آن کتابخانه ‏ها، یافت مى‏ شود و مى ‏توانست‏ براى او مفید باشد استفاده نمود و همچون باغبانى که در فصل بهار با اشتیاق به باغ و مزرعه مى‏ رود تا از گلهاى رنگارنگ بهارى بچیند، با شور و شوق تمام، به کتابخانه ‏ها که همان باغ و بوستان دانشمندان است، روى مى ‏آورد و بخش اعظم وقت‏ خویش را در کتابخانه‏ ها و مراکز تحقیقاتى مى‏ گذراند، و از پیمودن چنین راهى و انجام چنین کارى، احساس خستگى نمى ‏کرد که هیچ، بلکه پر شور و با نشاط و امیدوار، به حرکت‏ خود ادامه مى ‏داد.

16- الغدیر براى دو کس تعجب ‏آور است:

مطالعه این کتاب براى دو کس مى ‏تواند تعجب ‏آور باشد، نخست آنکه اگر یک نفر «شیعه‏» این کتاب را مطالعه کند، تعجب خواهد نمود که با وجود این همه دلائل و شواهد و قرائن انکارناپذیر، بر حقانیت على بن‏ ابى ‏طالب و مکتب اهل بیت(ع) چرا اهل سنت راه و روش پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) را رها کرده و از مذاهب دیگرى پیروى نمودند؟

و اگر مطالعه‏ کننده این کتاب پیرو یکى از مذاهب «اهل سنت‏» باشد بدون شک، از «سنى‏» بودن خود تعجب خواهد کرد، که چرا با وجود این همه دلیل و شاهد بر حقانیت مذهب اهل بیت(ع)، راه دیگرى پیموده و از صراط مستقیم «قرآن و عترت‏» منحرف گشته است.

17- جداسازى مطالب:

وسعت و گستردگى بیش از حد مطالب، براى یک نویسنده تا حدودى موجب سر در گمى است. لکن نویسنده محترم «الغدیر» با همه گستردگى اطلاعات و دانشها، مباحث و موضوعات مختلف را بسیار هنرمندانه از یکدیگر تفکیک نموده و بانظم و اسلویى خاص به عرضه آن پرداخته است.

اما «الغدیر» از این جهت نیز مستثنى است، و مطالب آن به خوبى از هم تفکیک شده و متمایز گشته است.

18- روشى ایده ‏آل در اقامه دلیل:

علامه امینى براى دست‏یابى به هدف «اثبات خلافت و وصایت‏» و جانشینى بلافصل پیامبر(ص) براى امام على بن ‏ابى‏ طالب(ع) در هر بحثى که پا نهاده و به هر موضوعى پرداخته، در نگاه اول چنین به نظر مى ‏رسد که بیش از حد نیاز، به اقامه برهان و ارائه دلیل، مبادرت نموده است.

به عنوان مثال: اگر امینى حدیث «الغدیر» را از 20 تن از صحابه و یاران پیامبر(ص)، و یا از 30 تن از دانشمندان برجسته اهل سنت نقل مى‏ نمود، براى اثبات مقصود او کافى بود. یا اگر این حدیث را از چند تن از صاحبان «صحاح سته‏» نقل کرده بود به مقصود خویش نائل آمده بود. ولى او به این مقدار اکتفا نکرده و حدیث «غدیر» را بر اساس کاوشى گسترده، ابتدا از یکصد و ده تن از صحابه پیامبر(ص) نقل مى‏ کند. آنگاه از 84 تن از تابعین نقل نموده است. وى سپس در فاصله آغاز قرن دوم ه.ق تا سالهاى پایانى قرن 14 ه.ق در طى‏13 قرن، حدیث «غدیر» را از منابع و آثار 360 تن از دانشمندان طراز اول اهل سنت نقل مى‏ کند.

او گرچه پیرامون یک موضوع، ادله فراوانى اقامه مى ‏کند، اما از آنجا که براى این مقصود، اسناد و مدارک فراوانى را به شهادت طلبیده، و نوشته خود را به آنها مستند ساخته است، تنوع و جذابیت مباحث در حدى است که هرگز خواننده را خسته نمى ‏کند.

سطر سطر اثر ارزشمند «الغدیر» سرشار است از نکات تازه و خواندنى، و تحلیل‏هاى دقیق و نکات آموزده بگونه ‏اى که خواننده هر لحظه خود را در مقابل نکات تازه ‏اى مى ‏بیند; حسن این اقدام هوشمندانه این است که موجب مى ‏شود تا مطالبى که ممکن است در بدو امر براى خواننده بعید جلوه نموده و پذیرش آن دشوار باشد، آرام، آرام به خوبى روشن شده و جلوه ‏گر شود، و خواننده، آن حقیقت را با همه وجود باور کند.

19- الغدیر اثرى متعلق به بین ‏الملل اسلامى:

از خصوصیات «الغدیر» جهانى بودن و بین ‏المللى بودن آن است، اثرى است فراتر از قوم و ملیت، تعلق داشتن به مذهب خاص و متعلق به همه امت اسلامى، و از این فراتر، متعلق به همه کسانى که مى‏ خواهند از سعادت هر دو جهان بهره‏مند باشند، و در پرتو تعالیم «قرآن و عترت‏» و اندیشه ‏هاى ناب الهى زندگى کنند.

20 - پشتوانه‏ هاى برتر:

صاحب «الغدیر»، به یقین دانشمندى است هوشیار، با ذکاوت، پر تلاش، فداکار، با صبر و حوصله و خستگى‏ ناپذیر. و تردیدى نیست که او براى پدید آوردن «الغدیر» از همه این عوامل بهره گرفته است، اما این عوامل گرچه براى پدید آوردن اثرى مانند «الغدیر» لازم ‏اند، لکن کافى نیستند، و به طور حتم، صاحب «الغدیر» براى خلق این اثر بزرگ، از دو عنصر و پشتوانه مهم دیگر نیز برخوردار بوده است: نخست، عنایت ‏خداوند بزرگ، دوم توجه و حمایت صاحب ولایت ‏حضرت امیرالمؤمنین(ع). همچنان که بسیارى از دانشمندانى که بر «الغدیر» تقریظ نوشته ‏اند نیز به این حقیقت‏ بزرگ اعتراف نموده ‏اند.

الغدیر بهترین دفاعى است که در طى 14 قرن که از حیات اسلام و تشیع مى ‏گذرد، از تشیع و مکتب اهل بیت(ع) به عمل آمده است. نیز در میان هزاران عنوان کتاب که در باره زندگانى على بن‏ ابى‏ طالب(ع) نوشته شده است، «الغدیر» بهترین کتابى است که در این زمینه به رشته تحریر در آمده، و در میان این همه آثار همانند خورشید مى‏ درخشد و نورافشانى مى‏ کند.

در عظمت «الغدیر» همین بس که تاکنون، هر متفکر و دانشمندى، چه شیعه و چه سنى و چه از پیروان سایر ادیان که آن را با دقت مورد مطالعه قرار داده است، در برابر عظمت آن، به نشانه تواضع و فروتنى سر فرود آورده و زبان به تحسین این اثر بزرگ و مؤلف دانشمند آن گشوده است.

و السلام

پى ‏نوشتها:

1- الغدیر، ج‏3، ص 248 و ترجمه فارسى، ج‏6، ص 68.

2- الغدیر (ترجمه فارسى)، ج 10، ص 10.

3- بنگرید به الغدیر (ترجمه فارسى)، ج 10، ص‏113 -116.