حجةالوداع: تفاوت میان نسخه‌ها

پس از دستور الهى براى سفر حجةالوداع، [[حضرت محمّد صلی الله علیه و آله|پيامبر صلى الله عليه و آله]] مناديانى را در [[مدینه]] و اطراف آن فرستادند تا تصميم حضرت براى اين سفر را به اطلاع همه برسانند و اعلان كنند كه هر كس بخواهد مى ‏تواند همراه حضرت باشد.پس از اعلان عمومى، عده بسيارى از اطراف مدينه به شهر آمدند تا همراه حضرت و [[مهاجرین]] و [[انصار]] به سوى [[مکّه]] حركت كنند.با حركت كاروان پيامبر صلى الله عليه و آله در بين راه مدينه تا مكه افراد قبايل به جمعيت اضافه مى‏ شدند.با رسيدن اين خبر مهم به مناطق دورتر، مردم اطراف مكه و شهرهاى يمن و غير آن نيز به سوى مكه سرازير شدند تا جزئيات احكام حج را شخصاً از پيامبرشان بياموزند و در اين اولين سفر رسمىِ حضرت به عنوان حج شركت داشته باشند.

اضافه بر آنكه حضرت اشاراتى فرموده بودند كه امسال سال آخر عمر من است واين مى‏ توانست باعث شركت همه جانبه مردم باشد.جمعيتى حدود يكصد و بيست هزار نفر و طبق نقل بعضى روايات تا صد و هشتاد هزار نفر در مراسم حجةالوداع شركت كردند كه فقط هفتاد هزار نفر آنان از مدينه به همراه حضرت حركت كرده بودند، به طورى كه لبّیک ‏گويان از مدينه تا مكه متصل بودند.<ref>عوالم العلوم: ج ۳/۱۵ ص۱۶۷ ، ۲۹۷ . الغدير: ج ۱ ص ۱۰ ۹. بحار الانوار: ج ۲۱ ص ۳۶۰ ،۳۸۳ ،۳۸۴ ، ۳۹۰ و ج ۲۸ ص ۹۵.</ref>

در ساعات پايانى روز دوشنبه چهارم ذى‏ الحجة كاروان عظيم حجاج همراه پيامبر صلى الله عليه و آله از سمت بالاى مكه از «عقبه مَدَنيّين» وارد مكه شدند.هم زمان كاروان [[یمن]] نيز از سمت جنوب وارد مكه شدند و خدمت پيامبر صلى الله عليه وآله رسيدند و در محل از پيش تعيين شده «[[ابطح]]» - كه منطقه هموار شهر مكه بود - اسكان يافتند، و آماده اعمال حج شدند.پس از جا به جايى اثاثيه و خواباندن شتران و برپايى خيمه‏ ها، پيامبر صلى الله عليه و آله بدون وقفه كاروان عظيم حجاج را براى [[زیارت]] خانه خدا و انجام مناسک به طرف [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] حركت دادند.حضرت با ورود به مسجدالحرام مستقيماً كنار [[حجر الاسود]] آمدند و آن را بوسيدند. آنگاه طواف را آغاز كردند و هفت بار گِرد [[کعبه]] طواف كردند در حالى كه مردم همراه حضرت طواف مى‏ كردند.بعد از طواف در پشت مقام [[ابراهیم ‏علیه السلام]] به [[نماز جماعت در صحرای غدیر|نماز]] طواف ايستادند.سپس به سمت صفا و مروه آمدند و سعى را انجام دادند. در آنجا تشريع حج تمتع را اعلام فرمودند كه با عمره قرار دادن اعمال قبلى، تا پنج روز ديگر مردم براى اعمال حج آماده شوند.<ref>بحار الانوار: ج ۲۱ ص۳۹۳، ۳۹۶.</ref>

در سفر حجةالوداع، پس از آنكه «وقوف» چند ساعته در [[عرفات]] سپرى شد، با غروب آفتاب روز عرفه [[کاروان]] حجاج آماده حركت به سوى «مشعر الحرام» شدند.آنان شب به مشعر رسيدند و تا صبح منتظر ماندند، و از اذان صبح تا طلوع آفتاب در آنجا وقوف نمودند.صبح روز دهم ([[قربان (عید)|عید قربان]]) از مشعر عازم مِنا شدند تا بقيه اعمال حج را به جا آورند. در روز اول ابتدا جمره عقبه را رَمى كردند و سپس مراسم قربانى انجام شد، و آنگاه با تراشيدن موى سر از احرام بيرون آمدند.بعد از آن راهى مكه شدند تا طواف و سعى و طواف نساء را انجام دهند. بعد از آن در همان روز دهم به مِنا بازگشتند.روز اول پس از بازگشت از مكه به منا -  كه روز پر تلاشى را پشت سر گذاشته بودند -  پس از نماز مغرب و عشا به استراحت پرداختند و خوابيدند.

هنگامى كه [[حضرت محمّد صلی الله علیه و آله|پیامبر صلی الله علیه و آله]] به سفر حجةالوداع رفتند، [[امیرالمؤمنین علی علیه السلام|امیرالمؤمنین ‏علیه السلام]] با لشكرى از طرف پيامبر صلى الله عليه وآله به نجران و سپس [[یمن]] رفته بودند كه هدف آن جمع آورى [[خمس]] و زكات و [[جزیه]] و نيز [[دعوت]] به [[اسلام]] بود، ودر مكه و براى مراسم حج به پيامبر صلى الله عليه و آله ملحق شدند.با رسيدن ايام حج در روز نهم ذى ‏الحجة، حضرت به موقف عرفات و سپس به مشعر و منى رفتند. بعد از آن اعمال حج را يكى پس از ديگرى انجام دادند، و در هر مورد واجبات و مستحبات آن را براى مردم بيان فرمودند.

پس از اتمام مراسم سه روزه غدير، [[کاروان]] غدیر پنج روز راه در پيش داشت. آنان به سمت [[مدینه]] به راه افتادند و پس از منازل «هَرشى» به «اَبْواء» و «سَقْيا» و «عَرْج» و «اَثايَه» و «مُتَعَشّى» و «مُنصَرَف» و «رَوْحاء» و «عِرْقُ الظَّبيَة» به «مسجد شَجَره» رسيدند.پس از توقفى كوتاه در «شجره»، روز بيست و پنجم ذى‏ الحجة سال دهم دقيقاً يک ماه پس از خروج از مدينه به اين شهر بازگشتند، در حالى كه بسيارى از ساكنين قبايل در مسير راه از كاروان جدا شده به شهر و ديار خود رفته بودند.پيامبر صلى الله عليه و آله با همان هفتاد هزار نفرى كه از مدينه خارج شده بودند وارد اين شهر شدند، در حالى كه رسالت عظيم خود را در آرام ‏ترين و قاطعانه ‏ترين شكل انجام داده بودند.

يكى از موضوعاتى كه در تأليف يا ساير فعاليت‏ هاى فرهنگى غدير بسيار [[اهمیت]] دارد حجةالوداع است.تحقيق و تبليغ در واقعه غدير و حجةالوداع در چند جنبه مى‏تواند باشد:

از جمله موضوعاتى كه درباره غدير بايد مورد تحقيق و [[تألیف]] قرارگيرد تحقيق در جزئيات تاريخى واقعه غدير و [[حجةالوداع]] كه در چند جنبه مى ‏تواند باشد: ابتداى حركت پيامبر صلى الله عليه و آله براى سفر [[حجةالوداع]] و سپس مراسم حج.منتهى شدن حج به واقعه [[غدیر]].خطبه و مراسم قبل و بعد از خطبه كه تا سه روز به طول انجاميد.[[منافقین]] و سخنان آنان در غدير و نقشه‏ هاى آنان براى ضربه به غدير.سابقه تاريخى غدير و وقايع امم گذشته در روز غدير.

تركيب جامعه مسلمين در سال آخر عمر پيامبر صلى الله عليه و آله از يک سو شامل مسلمانانِ مخلصى چون [[سلمان فارسی(محمّدی)|سلمان]] و [[ابوذر غفاری|ابوذر]] و [[مقداد بن عمرو کندی|مقداد]]، و از يک سو در برگيرنده تازه مسلمانانى بود كه تا ديروز عليه [[اسلام]] شمشير مى ‏زدند، و از سوى ‏ديگر شامل افراد شهوت ‏پرست و دنيا طلبى كه هدفى جز مقاصد دنيوى نداشتند، بوده است.تعصبات جاهليِ حاكم بر افكار عده ‏اى از مردم، و عُقده ‏هاى باقيمانده از خون‏ هاى بدر و اُحد و حُنين و خيبر، و مطامع دنيوى كه آن ايمان راسخ را از قلوب عده ‏اى ربوده بود، و حسدهاى نهفته ‏اى كه هر روز آشكارتر مى‏ گشت، اين‏ها همگى‏ جو حاكم بر جامعه مسلمين در سال حجةالوداع را روشن مى ‏كند.<ref>بحار الانوار: ج ۲۱ ص۱۸۵ - ۳۷۸.</ref>

پيامبر صلى الله عليه و آله روز شنبه بيست و پنجم ماه ذى ‏قعده سفر حجةالوداع را شروع نمودند. حضرت غسل كرده و دو [[لباس]] احرام همراه برداشتند و همراه كاروان هفتاد هزار نفرى حُجاج از [[مدینه]] خارج شدند.در اين كاروان عظيم مردانى به تنهايى عازم سفر بودند. زنانى نيز تنها براى حج مى‏ رفتند. گروهى با همسران خود آمده بودند. عده ‏اى با پسران و دختران بزرگسال خود همراه بودند و گروهى كودكان خود را نيز آورده بودند.در اين سفر [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت فاطمه زهرا]] و [[امام حسن مجتبی علیه السلام|امام حسن]] و [[امام حسین علیه السلام|امام حسین‏ علیهم السلام]] در كنار پيامبر صلى الله عليه و آله بودند.همچنين كليه همسران حضرت براى سفر حج آمده بودند. همسران حضرت عبارت بودند از: [[امّ سلمه (همسر پیامبر صلی الله علیه و آله)|ام ‏سلمه]]، ريحانه، صفيه، زينب بنت جَحش، ميمونه بنت حارث، سُوده بنت زَمعَه، ام ‏حبیبه بنت ابی‏ سفیان، [[عایشه بنت ابی بکر|عایشه]]، [[حفصه بنت عمر|حفصه]].در مسجد شجره -  كه در «ذو الحلیفة» در نزديكى مدينه است -  احرام بستند. آنگاه [[کاروان]] عظيم حُجاج لبيک گويان به سوى مكه حركت كردند.در بين راه [[مدینه]] تا [[مکّه]] افراد قبائل و كسانى كه از دو سوى جاده راهى به منطقه خود داشتند به جمعيت اضافه شدند؛ و هر چه به مكه نزديک ‏تر مى‏ شدند تعداد جمعيت بيشتر مى‏ شد، به گونه ‏اى كه لبّيک گويان از مكه تا مدينه متصل بودند و بسيارى از آنان پياده بودند.از آنجا كه دسته جمعى حركت كرده بودند و وقت نيز تا ايام حج كم بود، لذا سرعت قافله زياد بود و اكثر اوقات را در حال حركت بودند و فقط براى نماز و استراحت پياده مى‏ شدند.نماز ظهر و عصر را در يک وقت و نيز مغرب و عشا را در يک وقت به جماعت مى‏ خواندند.حضرت و همراهان با احرام از «[[مسجد شجره]]» راهى مكه شدند، و مردم سواره و پياده همراه آن حضرت به حركت در آمدند و وارد بيابان «[[بَیداء]]» شدند، و براى صبح روز يكشنبه در «مَلَل» بودند و نماز صبح را در آنجا خواندند.سپس حركت كردند تا شب را به «شَرف السَيّالة» رسيدند، و در آنجا نماز مغرب و عشا را خواندند. نماز صبح را در «عِرق الظَبْية» بين روحاء و سياله خواندند.سپس به وادى «رَوْحاء» رسيدند و در آنجا توقف مختصرى داشتند. سپس از روحاء حركت كردند تا به «رُوَيثَه» رسيدند.از آنجا به «مُنصَرَف» آمدند كه «غَزاله» هم ناميده مى ‏شد و نماز ظهر و عصر را در آنجا خواندند. هنگام نماز مغرب و عشاء در «مُتَعَشّى» پياده شدند و شام را همانجا صرف كردند.براى نماز صبح روز سه‏ شنبه به «اَثايَه» رسيدند، و صبح آن روز در «عَرْج» بودند و در آنجا پياده شدند. بعد از عرج به منطقه «لُحَى الجَمَل» رسيدند و روز چهارشنبه در «سَقْياء» بودند.صبح روز پنجشنبه به «اَبْواء» رسيدند، و از ابواء به «تَلعاتُ الْيَمَن» آمدند، و از آنجا به وادى «[[عقبه هَرشی]]» رسيدند.روز جمعه با عبور از «جُحْفه» و «غدير خُم» عازم «قُدَيد» شدند. در آنجا پياده‏ ها سختى راه را مطرح كردند و از حضرت مركب‏ هايى براى سوار شدن خواستند.حضرت ضمن اعلام نداشتن سوارى دستور داد براى آسانى سير كمرهاى خود را ببندند و باحركت سريع‏تر طى طريق را بر خود آسان‏ تر نمايند.شنبه به «قُدَيد» رسيدند و مسير را ادامه دادند تا آنكه روز يكشنبه به «عُسْفان» رسيدند، و روز دوشنبه چهارم ذى ‏الحجة در «مَرُّ الظَهْران» بودند، و سپس به سوى «سَرِف» حركت كردند و به آنجا رسيدند كه منزل بعدى مكه معظمه بود.اكنون قافله هفتاد هزار نفرى كه از مدينه حركت كرده بود به صد و بيست هزار نفر مى ‏رسيد، و از هر سو جاده را نگاه مى‏ كردى ابتدا و انتهاى كاروان ديده نمى ‏شد.<ref>المغازى (واقدى) : ج ۲ ص ۱۰۹۲ - ۱۰۹۶. وفاء الوفاء: ج ۳ ص ۱۰۱۵،۱۰۱۴. بحار الانوار: ج ۱۰ ص ۴۴۱ و ج ۱۵ ص ۱۶۲.</ref>

معرفى جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه نيز امكان پذير بود. در بين راه مدينه تا مكه قبل از اعمال حج هم ممكن بود.در مسجدالحرام كه مكانى مقدس در نظر همگان بود نيز امكان داشت. در ايام سه روزه حج در عرفات و مشعر و منى هم ممكن بود.با همه اين شرايطِ مكانى كه پيامبر اكرم ‏صلى الله عليه وآله در اختيار داشتند، مصالح بسيارى اقتضا مى‏ كرد كه اين برنامه مهم در محل از پيش تعيين شده‏ اى بين مكه و مدينه باشد.حضرت براى توقف، منطقه غدير را در مكه انتخاب كرد و اين يک فرمان الهى بود. حضرت صريحاً اعلام كرد كه پس از خروج از مكه همه بايد در غدير خم براى مسئله ‏اى مهم توقف كنند.<ref>بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۰۹.</ref>

اين مكان در راه بازگشت از مكه، يک منزل قبل از تقاطع چند جاده در [[وادی جحفه|جحفه]] و محل متفرق شدن [[جمعیّت|جمعیت]] قرار داشت. با توجه به اينكه در مسير حضرت تا مكه قبايل بين راه كم‏ كم ملحق شدند تا آن جمعيت عظيم پديد آمد، لذا مى ‏بايست قبل از متفرق شدنِ مردم برنامه انجام مى ‏شد.اين مطلب درباره نسل ‏هاى آينده ‏اى كه با عدد ميليونى حجاج از كشورهاى مختلف از همين مسير عبور خواهند كرد، و به غدير به عنوان يادگار آن روز مى ‏نگرند [[اهمیت]] ويژه ‏اى دارد.آنان نيز قبل از تقاطع و محل افتراق، با غدير خم و يادگار تاريخى مكان اعلام [[ولایت]] تجديد عهدى مى ‏كنند.

اجتماع مردم در مكه آن قدر مهم نبود كه اجتماع يكصد و بيست هزار نفر در بيابان و برپا كردن منبر و سخنرانى مفصل براى آنان و توقف سه روزه در چنان مكانى براى هميشه در خاطره ‏ها مى ‏ماند.گذشته از اينكه در مكه و يا هر منزلى كه محل استراحتى در آن وجود داشت احتمال شركت نكردن مردم بود، ولى كاروان به صورت يک واحد عظيم -  آن هم با حضور پيامبر صلى الله عليه و آله -  به صورت يكپارچه در هر برنامه‏ اى شركت مى‏ كرد.

پيامبر صلى الله عليه و آله روز شنبه بيست و پنجم ماه ذى ‏قعده سفر حجةالوداع را شروع نمودند.حضرت غسل كرده و دو لباس احرام همراه برداشتند و همراه كاروان هفتاد هزار نفرى حجاج از [[مدینه]] خارج شدند. اكنون مراسم حج در شُرف آغاز بود.تركيب جمعيتى كه براى حج آماده مى ‏شدند قابل توجه بود. كاروانى كه از مدينه به همراه پيامبر صلى الله عليه و آله براى حجةالوداع حركت كرد هفتاد هزار نفر بودند.[[کاروان]] همراه [[امیرالمؤمنین علی علیه السلام|امیرالمؤمنین‏ علیه السلام]] كه از [[یمن]] براى حج آمدند دوازده هزار نفر بودند، گذشته از لشكر هزار نفرى كه اهل مدينه بودند و همراه [[خالد بن وليد مخزومى (ابوسليمان)|خالد]] به یمن رفته بودند و پس از عزل خالد با حضرت همراه شدند.بين راه مدينه تا مكه -  از راست و چپ جاده -  جمعيت انبوهى از شهرها و روستاها و چادرنشينان به كاروان [[حضرت محمّد صلی الله علیه و آله|پیامبر صلی الله علیه و آله]] پيوستند.اهالى مكه و اطراف آن از سمت [[طائف]] و [[نجد]] و جده، و كسانى كه از آن سوى درياى سرخ در [[آفریقا]] با خبر شده و از [[حبشه]] و [[سودان]] و غير آن براى حج آمده بودند، جمعيت هاى ديگرى بودند كه به سيل عظيم حجاج افزوده شدند.طوايفى بزرگ و گروه‏ هايى عظيم به طور دست‏ه جمعى و يكجا در حجةالوداع شركت كرده بودند. از طايفه ثقيف -  كه در طائف بودند -  احدى نماند مگر آنكه مسلمان شده بود و همگى در حجةالوداع شركت كردند.<ref>الاصابة (ابن حجر) : ج ۲ ص ۱۳.</ref>در مكه احدى از قريش نماند مگر همراه پيامبر صلى الله عليه و آله در حجةالوداع حاضر شد.<ref>تهذيب الكمال: ج ۱۰ ص ۲۰۰، پاورقى ۱.</ref>در سال دهم هجرى در مكه و طائف احدى نماند مگر آنكه مسلمان شده و در حجةالوداع شركت كرد.<ref>مقدمة الاصابة لابن حجر: ج ۱ ص۱۴۱ ، ۱۶۰ ، ۱۶۱ . الاصابة (ابن حجر) : ج ۲ ص ۱۳.</ref>         در روايتى به صراحت ياد شده كه عده ‏اى از اهل نجد آمده بودند.<ref>سنن ابى داود: ص ۳۰۲.</ref>در روايتى ديگر صد نفر از طايفه «صداء» آمده كه در حجةالوداع شركت كردند.<ref>البداية و النهاية: ج ۵ ص ۹۸.</ref>افرادى نيز بودند كه در حجةالوداع مسلمان شدند و با پيامبر صلى الله عليه و آله بيعت كردند.<ref>الطبقات الكبرى: ج ۸ ص ۲۹۸. الاصابة: ج ۸ ص ۳۸۱.</ref>روزى كه پيامبر صلى الله عليه و آله مى‏ خواستند به سوى [[عرفات]] حركت كنند و اعمال حج را آغاز نمايند، بيش از صد و بيست هزار نفر اين كاروان عظيم را تشكيل مى‏ دادند، كه شامل مردان و [[بانوان|زنان]] و كودكان بودند.<ref>العُدَد القوية: ص ۱۸۳.</ref>

يكى از نكات ارزشمند در جريانات تاريخى و مذهبى داستان‏ واره آن هاست كه با جمع و چكيده از اقوال و نقل‏ هاى مختلف و پراكنده تاريخى و حديثى و تفسيرى و قرار دادن آن ها در كنار يكديگر به دست مى ‏آيد.در مورد سفر حجةالوداع و [[غدیر]] نيز اين مهم بسيار حائز اهميت است و زواياى خاصى را براى ما روشن مى‏ كند.در اين باره و از بُعد معارف قرآنى و تفسيرى و آمارى غدير، مسير نزول آيات قرآن در غدير به شكل سلسله ‏وار جمع ‏آورى شده و در عنوان «قرآن» آورده شده، كه به عنوان داستان‏واره حجةالوداع و غدير نيز قابل استفاده است، و براى پرهيز از تطويل در اينجا تكرار نمى ‏شود.ضرورت اين مبحث از آن جهت است كه ذهنيتى از مسير قرآنى ماجراى غدير پيدا شود و يک جمع‏ بندى از مجموع آن را در نظر گرفته شود.در اين باره بايد بدانيم كه واقعه غدير با مقدماتى حساب شده از مدينه آغاز شد و در طول سفر حج آماده‏ سازى فكرى و عملى براى آن ادامه يافت، تا در روز چهاردهم ذى ‏الحجة سال دهم هجرى رسماً فرمان اجراى آن صادر شد.در همه اين مراحل آنچه به عنوان پيش‏ بينى يک برنامه كامل عيار درباره اعلام ولايت لازم بود، در نظر گرفته شد. اعجاب برانگيزتر از همه، نزول آيات قرآنى در رابطه با غدير بود كه خداوند آن را در متن قرآن جاى داد، و پيامبر صلى الله عليه و آله در سايه تفسير همان آيات مقدمه‏ چينى لازم براى برنامه عظيم غدير را تدارک ديدند.بنابراين مسير نزول آيات غدير از مدينه آغاز مى‏ شود و تا مكه مى‏ رود و از آنجا با مراسم حج همراه مى ‏شود.با پايان حج حركت به سوى غدير خم آغاز مى ‏شود و با رسيدن به سرزمين خم، پيامبر صلى الله عليه و آله سخنرانى مفصل خود را برگزار مى‏ كنند و سپس مراسم سه روزه غدير آغاز مى‏ شود.وقايع متعددى در ارتباط با غدير در اين ايام رخ مى‏ دهد تا هنگام خروج از غدير فرا مى‏ رسد.از غدير تا مدينه وقايعى اتفاق مى ‏افتد و حتى با وصول به مدينه ماجرا پايان نمى ‏يابد، و تا روز شهادت پيامبر صلى الله عليه و آله هنوز غدير در جريان است و آيات قرآن آن را پشتيبانى مى‏ كند.فهرستى از مراحل حضور آيات قرآن در غدير را در اينجا مى ‏آوريم و مفصل آن با بيان موارد و مدارك در عنوان «[[قرآن]]» آورده شده و براى پرهيز از تطويل در اينجا تكرار نمى ‏شود:

نزول آيات قرآن از مدينه تا مكه.نزول آيات قرآن در ايام حج.نزول آيات قرآن در مكه پس از حج.نزول آيات قرآن از مكه تا غدير.نزول آيات قرآن در خطابه غدير.نزول آيات قرآن درايام سه روزه در غدير.نزول آيات قرآن از غدير تا مدينه.نزول آيات قرآن پس از بازگشت به مدينه.

با نزديكى غروب روز دوازدهم ذى‏ الحجة در سفر حجةالوداع، طبق آيه ۲۰۳ سوره بقره:«فَمَنْ تَعَجَّلَ فى يَوْمَينِ فَلا اِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا اِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقى»: «هر كس در روز عجله كند گناهى بر او نيست، و هر كس تأخير نمايد نيز اشكالى بر او نيست از كسانى كه [[تقوی|تقوا]] پيشه كنند»،كسانى كه مايل بودند مى‏ توانستند توقف در منا را پايان دهند و به مكه بازگردند، و هر كس مايل بود شب سيزدهم را هم مى ‏ماند و فردا پس از رمى جمرات سه گانه راهى مكه مى ‏شد.پيامبر صلى الله عليه وآله ماندن شب سيزدهم را انتخاب كردند و با غروب روز دوازدهم ذى ‏الحجه نماز مغرب و عشا خوانده شد.آن شب مشغول جمع آورى اثاثيه شدند تا مقدمات حركت به سوى [[مکّه]] را آماده كنند، و پس از آن به استراحت پرداختند. صبح روز سيزدهم نماز صبح خوانده شد، و قبل از ظهر سه جمره را رمى كردند.اكنون كاروان عظيم حجاج كه همراه پيامبر صلى الله عليه و آله روز سيزدهم را مانده بودند، آماده حركت مى‏ شدند.تا مردم آماده شوند و اثاثيه و شتران را آماده كنند روز بالا آمد و همه منتظر حركت حضرت ماندند.<ref>السنن الكبرى: ج ۷ ص ۳۲۴،۲۸۷. سنن الدارمى: ج ۲ ص ۴۴. سِفر السعادة: ص ۱۸۴. بحار الانوار: ج ۹۶ ص ۲۷۶. تهذيب الاحكام: ج ۵ ص۲۷۳ ، ۴۵۷ . الكافى: ج ۴ ص۲۴۸ ، ۴۸۶ ، ۵۲۱ . دعائم الاسلام: ج ۱ ص ۳۲۴.</ref>قبل از ظهر روز سيزدهم ذى ‏الحجة پيامبر صلى الله عليه وآله همراه با كاروان حجاج از منا به طرف مكه حركت كردند تا به بالاى وادى «ابطح» -  كه همان منطقه مسطح مكه است -  رسيد.<ref>الكافى: ج ۴ ص ۵۲۱ . تهذيب الاحكام: ج ۵ ص ۲۷۳.</ref>

خطبه پيامبر اكرم ‏صلى الله عليه وآله در عرفات سال حجةالوداع، بشارت درباره دوازده امام پس از خود و توصيه ‏هاى آنان را در برداشت. حال پرسش اينجاست كه در پنج خطبه ديگر در روز ترويه<ref>ترويه: روز هشتم ذى‏ حجه.</ref> در مكه، روز عيد قربان در منى، ميانه ايام تشريق<ref>تشريق: به روزهاى دهم، يازدهم و دوازدهم ذى‏ حجه ايام تشريق مى‏ گويند. بعضى معتقدند ايام تشريق، يكى از اين سه روز است.</ref>، روز كوچ در مسجد خيف و در غدير خم چه فرموده اند؟در منابع روايى و روايات متعدد اين خطبه‏ ها به مضامين مختلف ديده مى‏ شود، كه پيامبر صلى الله عليه و آله همه امور مهمى را كه امت [[اسلام]] پس از ايشان نياز داشتند مطرح كرده است.