آيه ۳ مائده و غدیر

آيه ۳ مائده و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	مائده
شماره آیه	۳
جزء	۶
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
ترتیل آیه

آیه‌ای نازل شده در غدیر

آیه ۳ سوره مائده، مشهور به آیه اکمال، از جمله آياتى دانسته شده كه در غدير بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده است: الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً؛ امروز كسانى كه كافر شدند از تخريب دين شما نااميد شدند، پس از آنان نترسيد و از خدا بترسيد. امروز دين شما را كامل كردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دين شما راضى شدم .

موقعيت تاريخى نزول آیه

در برخی منابع، موقعیت تاریخی نزول آیه ۳ سوره مائده چنین ترسیم شده است: پايان سخنرانى غدير و استقرار كامل امامت، مقطعى بود كه توطئه های منافقان خنثی شد. در آن زمان وحشت شياطين و منافقين از اعلان رسمى ولایت بود و به صورت‌های مختلف در برابر آن سنگ‌اندازى مى‌كردند. در چنين موقعيتى بود كه خدا هم يأس آنان را اعلام كرد. متن حديثى كه اين شكست منافقان و نزول آيه را بيان مى‌‏كند چنين است:

پيامبر صلى الله عليه و آله از مدتى قبلْ از نزدیکی زمان وفات خود خبر ‏داد و ‏فرمود: «نزديک شده كه از ميان شما غروب كنم». منافقان با شنيدن اين خبر مى‌گفتند: «اگر محمد بميرد دين او را خراب مى‌كنيم». هنگامى كه برنامه غدير انجام گرفت گفتند: نقشه و حيله ما باطل شد. اينجا بود كه آيه ۳ سوره مائده نازل شد.

ابوسعيد خُدْرى كه از حاضران در واقعه غدير بود، ضمن نقل وقايع آن روز مى‏‌گويد: از برنامه غدير فراغت نيافته بوديم كه اين آيه (آیه ۳ سوره مائده) نازل شد.

موقعيت قرآنى آیه

موقعیت قرآنی آیه ۳ سوره مائده از سوی برخی محققان چنین توصیف شده است: از نكات قابل توجه در اين آيه آن است كه مفهوم اکمال و مفهوم ناامیدشدن کفار در يک آيه واقع شده و هر دو قسمت در مورد اعلان ولايت در غدير نازل گرديده است. در روايتى امام ‏عليه السلام درباره آيه مى‌فرمايد: اين آيه هنگامى بود كه ولايت اميرالمؤمنين ‏عليه السلام نازل شد. يعنى مسئله اعلام ولايت پايان يافت و قسمت اکمال آیه نازل شد. اين ارتباط بين كلمه «اليوم» در اول اين دو فراز: «الْيَوْمَ يَئِسَ» و «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ» تا آنجا ادامه دارد كه درباره آيه اكمال گفته شد: روز نزول آن و روزى كه خدا كامل‌شدن دين را اعلام مى‌فرمايد عيد مؤمنين است.

درباره آيه ۳ سوره مائده هم روايتى وارد شده كه روز نزول آن عید مؤمنان خوانده شده و اين دو عيد به يک نقطه باز مى‌گردد؛ يعنى با اعلان ولايت در غدير هم دين كامل شد و هم دشمنان مأيوس شدند؛ و كلمه «الْيَوْمَ» در آيه به يک روز باز مى‌گردد و آن روز غدير است، به‌خصوص آنكه هر دو در يک جمله واقع شده‌اند.

تحليل اعتقادى آیه

برخی محققان در مورد آيه ۳ سوره مائده دو تحليل اعتقادى ارائه کرده‌اند:

تحليل اول

آنچه درباره اين آيه بايد مورد دقت قرار گيرد كلمات حساسى است كه در آن به كار رفته است؛ از جمله عبارات «الْيَوْمَ»، «يَئِسَ»، «الَّذِينَ كَفَرُوا»، «مِنْ دِينِكُمْ»، «فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ». با توجه به روايات ذیل آیه کلمات اساسی این آیه چنین تحلیل شده است:

اليوم

به‌معناى امروز و منظور از آن همان روز هيجدهم ذى‌‏الحجه سال دهم هجرى است. شاخص‌كننده آن روز در ميان روزهاى ديگر هم جز اعلام ولايت دوازده امام‏ عليهم السلام تا روز قيامت چيز ديگرى نيست و آنچه در دنباله آيه آمده به‌خاطر همين است.

الذين كفروا

اطلاق این عبارت شامل همه كافران مى‏‌شود؛ با اين تفاوت كه هر كدام بيشتر در صدد نابودى اسلام بودند بيشتر نااميد شدند. با توجه به اين نكته كافران هنگام اعلان ولايت در غدير قابل تقسيم به سه دسته بودند كه به‌ترتيب شدت آنان در موضع‌گيرى ضد اسلامی چنين معرفى مى‌شوند:

1. منافقين كه اكثر آنان كفار بت‏‌پرست قبل از اسلام بودند و از روز اول بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله به مبارزه با آن حضرت برخاستند. آنان تا روزى كه حضرت فاتحانه وارد مكه نشده بود دست از رفتار خود برنداشتند و بين آن روز تا غدير يک سال بيشتر فاصله نشده بود.
2. يهوديان و مسيحيان كه از جهت دينى حاضر نبودند رسميت خود را در برابر اسلام از دست بدهند و به همين جهت به آن اقرار نمى‏‌كردند و در صدد تضعيف آن بودند.
3. ساير ملل و مذاهب جهان كه شامل زرتشتيان ايران، بودائيان و بت‏‌پرستان كشورهاى دور دست مى‌شد.

با دقت در اين سه گروهى كه به‌عنوان كفّار مطرح بودند، بدون شک همه آنان از ظهور اسلام با خبر بودند و تمام توجهشان به روزگار بعد از پيامبر بود. آنان انتظار داشتند كه مانند هر دين و مذهبی كه ظهور مى‏‌كند و بقاى آن در گرو تعيين راه آينده آن است، ببينند اسلام براى آينده بلندمدت خود چه برنامه‏‌اى دارد و ضامن بقاى آن بعد از آوردنده آن چيست. با اطلاع از اين نکته بود كه مى‏‌توانستند نقشه‏‌های دقيقى براى نابودى اين دين نوپا آماده كنند.

ج) «يَئِسَ...مِنْ دِينِكُمْ»

كلمه «يئس» از يک سو مطلق است و جهت يأس آن ذكر نشده است. بنابراين معناى آن نااميدى دشمنان اسلام از همه جهات است و گويا با اعلام ولايت در غدير همه راه ‏ها را بر خود بسته ديدند و از هر نقشه و حيله ‏اى مأيوس شدند.

از سوى ديگر مورد آن مشخص شده است كه از چه چيزى مأيوس شدند و آن «دين مسلمانان» است كه با عبارت «مِنْ دِينِكُمْ» آمده است.

اگر اطلاق در «يَئِسَ» را با اطلاق «الَّذِينَ كَفَرُوا» ضميمه كنيم در مى‏يابيم كه واقعه غدير با آن عظمت كه در سه روز انجام گرفت، همه كافران را - با هر نقشه و حيله‏اى كه ممكن بود از هر كدام صادر شود -  نااميد كرد.

تحليل دوم

اكنون بايد اسرار اين نااميدى كافران بيان شود و حساس ‏ترين نقطه غدير كه باعث اين نااميدى شده روشن گردد:

الف) محور اصلى نااميدى دشمنان

محور اصلى غدير كه باعث نااميدى همه دشمنان اسلام شد اعلام ولايت مطلقه دوازده امام معصوم‏ عليهم السلام از اولين روز رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله تا آخرين روز دنيا بود.

اين كوتاه ‏ترين جمله ‏اى است كه درباره رمز غدير مى ‏توان به كار برد، و بلندترين برنامه ‏اى است كه در تمام جوامع بشرى براى آينده ملتى پيش‏ بينى شده است.

اين محور همه نوع از صلاح دين و دنيا و آخرت بشر را در سايه حفظ اسلام ضمانت مى‏ كند، و در هر زمان و مكانى حتى يک انسان وجود داشته باشد او را با هيچ مشكلى رو به رو نمى‏ كند و همه نيازهاى او را بر مى ‏آورد.

به عبارت ديگر جانشين تمام عيارى به جاى پيامبر صلى الله عليه و آله قرار مى ‏گيرد در حدى كه گويا او تا آخرين روز دنيا همچنان زنده و همراه مردم است.

ب) چهار ركن اعلان خلافت

آنچه هيچ يک از كفار و دشمنان درباره آينده اسلام انتظارش را نداشتند و احتمالش را هم نمى ‏دادند ولايتى بود كه وسعتش صاحب اختيارى مطلق انسان‏ ها بود، به ضميمه عصمت كه هيچ احتمال خطايى در آن راه ندارد و بشر را از پيمودن راه اشتباه مصون مى‏ دارد.

اضافه بر اين دو، ركنِ سوم آن امامت و خلافتى بود كه بلافاصله و از اولين لحظه رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله آغاز مى ‏شد و به هيچ كس مهلت تخريب و تحريف نمى ‏داد.

ركن ديگر آن است كه اين راه تا پايان آن -  كه آخرين روز دنياست - پيش‏ بينى شده كه دوازده امام ‏عليهم السلام يكى پس از ديگرى حضور داشته باشند و اجازه خلأ در اين زمينه ندهند، اگر چه عمر يكى از آنان بسيار طولانى باشد، و اين روند تا قيام قيامت ادامه يابد.

ج) يأس كفار در همه انواع كفر

با اعلان چنين ولايتى بود كه ساير ملل جهان، دين اسلام را در پيشرفته‏ ترين نوع آينده نگرى يافتند، و در مقايسه با آنچه در مخيله خود پرورده بودند خود را بسيار ناچيز ديدند.

يهود و نصارى نيز گذشته از انطباق اوصاف پيامبر صلى الله عليه و آله بر آنچه در كتاب‏ هايشان آمده بود، با تعيين جانشينان آن حضرت اين تطبيق را بيشتر دريافتند چرا كه حتى نام ايشان در تورات و انجيل آمده بود؛ و با وجود آنان شخص پيامبر صلى الله عليه و آله را در برابر خود حاضر مى‏ ديدند.

از همه كافرين خطرناک ‏تر منافقين بودند كه تمام توطئه‏ ها و نقشه ‏ها را براى بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله آماده كرده بودند، كه وقتى آن حضرت حضور نداشته باشد با بى‏ پروايى و فرصت طلبى خود جامعه مسلين را بر هم بريزند و به انحراف بكشانند.

اما با منصوب شدن فردى قدرتمند چون على بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام و سپردن تمام شئون پيامبر صلى الله عليه و آله به او، آنان نيز نقشه‏ هاى خود را بر آب ديدند و فهميدند كه به آسانى نمى ‏توانند به اهداف خود دست يابند و لذا جمله «بَطَلَ كَيْدُنا» را بر زبان آوردند كه ذكر خواهد شد.

د) يأس ابليس و شياطين

اين يأس و نااميدى دشمنان اسلام تا آنجا پيش رفت كه ابليس و شياطين -  كه پايه گذاران كفرو نفاق در جهانند -  اهميت و ارزش اعلان چنين ولايتى در غدير را دريافتند، و در بين خود از اين شكست فرياد بر آوردند.

اصحاب ابليس به او گفتند: اين امت مورد رحمت قرار گرفتند و از گمراهى محفوظ شدند و ديگر نه ما را و نه تو را بر آنان راهى نيست، چرا كه امام و پناه خود بعد از پيامبرشان را شناختند.

ابليس به آنان گفت: اين پيامبر كارى كرد كه اگر به نتيجه برسد هرگز معصيت خدا انجام نخواهد گرفت.

اين گونه كه او سخن گفت، برنامه مستحكمى را پيش‏ بينى كرد كه هر كدام از جانشينانش از دنيا برود ديگرى جاى او را خواهد گرفت.

مى‏ بينيم كه ابليس و شياطين كه انواع راه‏هاى گمراهى مردم را تجربه كرده‏ اند، چگونه از اهميت برنامه پيامبر صلى الله عليه و آله آگاهند و در صورت اجراى آن خود را شكست خورده مى‏ يابند.

هـ) اگر مأيوس شدند پس چرا سقيفه؟!

آخرين نكته ‏اى كه درباره آيه «الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا...» بايد خاطر نشان سازيم پاسخ به اين سؤال است كه اگر همه دشمنان اسلام از همه جهت مأيوس شدند، پس آنچه در روزهاى بعد از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله مى بينيم و انحراف اكثريت مسلمانان در بلند مدت زمان مشاهده مى‏ شود، چگونه قابل تحليل است؟

پاسخ اين سؤال آن است كه منظور از يأس كفار، وجود برنامه دقيقى است كه اگر به درستى اجرا شود آنان مأيوس خواهند شد؛ و خداوند چنين آينده ‏اى را براى مسلمانان پيش‏بينى كرده و عظيم ‏ترين اتمام حجت خود را بر آنان نموده و اعلاترين درجه لطف را در حق آنان روا داشته است.

لذا مى ‏بينيم كه از منافقين گرفته تا ابليس و يارانش با ديدن مراسم غدير رسماً اعتراف كردند كه اگر چنين برنامه ‏اى پا بگيرد و به مرحله عمل برسد، همه نقشه‏ هاى آنان بر آب است و هر راهى براى تخريب اسلام مسدود مى ‏گردد؛ و با يأس كامل در پى روزنه‏ اى بودند كه مگر از طريق آن خنجرى از پشت سر وارد آوردند.

از يک سو منافقين را مى ‏بينيم كه با نسبت ‏هاى جسارت آميزى مانند جنون و هذيان و تعصب به پيامبر صلى الله عليه و آله در صدد سقوط غدير و ولايت بودند، و با محكم كردن عهد و پيمان بين خود و توطئه قتل پيامبر و على‏ عليهما السلام در صدد بر هم ريختن برنامه دقيق اسلام بودند.

از سوى ديگر ابليس را مى‏ بينيم كه به يارانش مى‏ گويد: اصحاب پيامبر به من وعده داده ‏اند كه به هيچ يک از گفته‏ هاى او اقرار نكنند، و آنان هرگز اين پيمان خود را نمى ‏شكنند.

در نگاهى ديگر آن قدر مردم را وسوسه مى ‏كند و به سوى ضلالت و كفر سوق مى‏ دهد كه بعد از غصب خلافت توسط سقيفه به يارانش مى ‏گويد:

چگونه ديديد مرا هنگامى كه كارى كردم تا امر خدا و پيامبر را درباره اطاعت على بن ابى‏ طالب كنار گذاردند!

اين گفته‏ هاى شيطان و اقدامات او حاكى از آن است كه شأنيت و اقتضاى آن برنامه الهى يأس همه دشمنان اسلام بوده است، ولى اگر مانعى بر سر راه آن ايجاد شود طبيعى است كه آن يأس‏ هاى دشمنان به اميد تبديل خواهد شد.

اينجاست كه هر كس به هر اندازه در انحراف مردم از مسير ولايت شريک باشد در اقدامات اميد دهنده به دشمنان اسلام سهيم بوده و به همان اندازه در باز كردن دست كافران بر روى مسلمانان و تسلط فكر و فرهنگ آنان در جامعه مسلمين دخيل است.

از همين جا به عظمت جنايت سقيفه و يارانش و همه آنان كه مقام ولايت را تنها گذاشتند پى مى‏ بريم، كه چگونه اميد كفار به تسلط بر مسلمانان را زنده كردند و آن غبار يأس را از چهره آنان زدودند و مديون نسل‏ هايى شدند كه تا امروز ضربه‏ هاى كارى از كفار و منافقين مى‏خورند و روز به روز تسلط آنان را بر خود عميق‏ تر مى‏ يابند.

از همين جا بود كه سلمان در لحظاتى كه اميرالمؤمنين‏ عليه السلام را براى بيعت اجبارى با ابوبكر به مسجد آورده بودند، به عمر گفت:

سَمِعْتُ رَسُولَ ‏اللَّه‏ صلى الله عليه و آله يَقُولُ: انَّ عَلَيْكَ وَ عَلى صاحِبِكَ الَّذى بايَعْتَهُ مِثْلَ ذُنُوبِ جَميعِ امَّتِهِ الى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ مِثْلَ عَذابِهِمْ جَميعاً:

از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى‏ فرمود: مثل گناه همه امت تا روز قيامت و نيز مثل عذاب همه آنان بر تو و رفيقت خواهد بود كه با او بيعت كردى.

تدبّر در قرآن ما را در رسيدن به پاسخ صحيح كمک مى ‏كند. شكى نيست كه اميد لازمه يأس است؛ يعنى بايد اميدى باشد تا بر اثر وقوع امرى تبديل به يأس گردد.

لذا براى درک حقيقت، بايد ديد از نظر قرآن اميد مخالفان براى نفوذ در دين نسبت به چه موضوعى بوده است؟

قرآن در بخشى از آيتى مى‏ فرمايد: «نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ»:

در كمين و منتظر مرگ او هستيم. بر اين اساس روشن مى‏ شود اميد مخالفان اسلام معطوف به بعد از شهادت رسول اكرم ‏صلى الله عليه و آله بوده است.

با شهادت آن حضرت جايگاه رهبرى الهى مسلمين خالى مى‏ شود و رخنه‏ اى در دين ايجاد مى‏ گردد، كه اگر تدبيرى در جهت رفع و دفع اين ثلمه انديشيده نشود، رياست طلبان با نفوذ در رهبرى يا به دست گرفتن سكّان آن، زمينه ‏اى براى نفوذ در دين ايجاد مى ‏كنند.

بدين رو اميد مخالفان نفوذ در رهبرى اسلامى بوده، و اگر قرار باشد اين اميد تبديل به يأس گردد، بايد از طرف خداوند تكليف رهبرى بعد از رسول اكرم‏ صلى الله عليه و آله در روزى از ايام حجةالوداع روشن شده باشد، تا زمينه يأس كامل كفار فراهم گردد و وعده الهى در: «اليوم يئس الذين كفروا من دينكم» كاملاً محقق گردد.

منابع

• * الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة؛ سید علی بن موسی بن طاووس، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۸ق.
• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• تجلی غدیر در عصر ظهور (مجموعه مقالات درباره جلوه‌های تحقق غدیر در عصر ظهور)؛ مرکز تخصصی غدیرستان کوثر، قم: دلیل ما، ۱۳۹۲ش.
• تفسير القمی‏؛ على بن ابراهيم‏ قمى، تحقیق: طيّب‏ موسوى جزائرى، قم: دار الكتاب‏، ‏۱۴۰۴ق‏.
• تفسير نور الثقلين؛ عبدعلی بن جمعه، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، قم: انتشارات اسماعيليان، ۱۴۱۵ق.
• عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله‏ بحرانى اصفهانى‏، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحى اصفهانى‏، قم: مؤسسة الإمام المهدى علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• مناقب آل ابی‌طالب؛ محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، تحقیق: محمدحسین آشتیانی و سید هاشم رسولی محلاتی، قم: مؤسسه انتشارات علامه، ۱۳۷۹ق.