گفتمان

عوامل تأثيرگذار در جاودانگى گفتمان غدير

برخى از پديده ‏ها در تاريخ انسانى از جايگاه ويژه ‏اى برخوردار مى‏ شوند؛ كه از حد يک رخداد و خبر صرف خارج مى ‏شوند و به عنوان يک پديده در جامعه ظاهر مى ‏شوند، و به عنوان يک انديشه در جارى  زمان و مكان مى‏ مانند.

غدير و گفتمان آن به عنوان يک رخداد عظيم تاريخى، هر چند در عصر و لحظه ‏اى خاص از زمان، در بند زمان و مكان و تاريخ و لحظه است. ولى آغاز آن را بايد به حضور انسان به عنوان خليفة الله در زمين، و مكان آن را نيز كره زمين و اشخاص آن را انسان‏ هاى كاملى دانست، كه در قرآن به عنوان كلمات وجودى از آنان ياد مى‏ شود.

گفتمان غدير، گفتمان حال و گذشته و آينده بشريت است، و از همان امانت الهى است كه آسمان و زمين آن را برنتابيد. گفتمان غدير محتواى همه رسالت است كه اگر آن را ابلاغ نكند، نه تنها پيامبر صلى الله عليه و آله ابلاغ رسالت نكرده است، بلكه رسالت همه پيامبران‏ عليهم السلام ابتر و بريده و ناتمام مى‏ ماند. و بالاخره گفتمان غدير آغاز امامت انسان بر همه هستى را مى ‏نماياند، و نشان مى‏ دهد كه انسان چيست و كجا آمده و به كجا مى ‏رود؟ گفتمان غدير هم راه است و هم مقصد و هم مقصود.

در اينجا با هدف آشنايى با حقيقت گفتمان غدير و عوامل جاودانگى آن، علل و عوامل تأثيرگذار در ماندگارى و جاودانگى گفتمان غدير را مورد بررسى قرار مى ‏دهيم. روش پژوهش در اين تحقيق روش تاريخى است، و روش گردآورى مطالب روش كتابخانه ‏اى مى ‏باشد:

۱. كليات

الف) مقدمه

بى ‏ترديد «غدير» از ماندگارترين و بى ‏بديل‏ ترين گفتمان‏ هاى تاريخ بشرى است، كه رازها و رموز ناپيدايش همواره بيش از پيدايش بوده است. هر چند تأليفات و تحقيقات وسيع و گسترده ‏اى در اين باره انجام شده، و دست‏ آورده اى ارزشمندى به همراه داشته است. ولى به نظر مى ‏رسد در اغلب اين تأليفات به «غدير» از منظر يک واقعه تاريخى نگاه و توجه شده، و نه يک «گفتمان ويژه».

از اين رو، در اين نوشتارها آنچه بيشتر ملحوظ است اعتبار روايى و تاريخى غدير بوده، و مؤلفين بيشتر به دنبال اثبات تواتر و اتقان سند و متن حديث غدير بوده‏اند. به حق در مانايى آن زحمات بسيار خطير و گرانسنگى از سوى علما و مفاخر شيعه و ديگر علماى اسلام مصروف  يافته است. از جمله: علامه امينى در كتاب شريف «الغدير»، علامه ميرحامدحسين هندى در مجموعه عظيم و گرانسنگ «عبقات الانوار فى اثبات امامة الائمة الاطهار»، علامه مجلسى در كتاب شريف «بحارالانوار».

و نيز از قبل زحمات ائمه ‏عليهم السلام و به تبعشان اين دانشمندان است كه امروز غدير به عنوان يک عقيده و اساس دين، ثمره نبوت، شاخص ‏ترين و زنده ‏ترين سند و قانون‏ نامه زيربنايى اسلام و منشور مترقى اسلام و شيعه تبلور و تجلى يافته است. بايد اين زحمات همواره مورد پاسداشت قرار گيرد، و پاسداران و پاسبانان اين واقعه در ماندگار تاريخ به زيبايى ماندگار گردند.

سخن در اين است كه در عين ارج نهادن به زحمات بزرگان، در كنار و هم سو با نگاه تاريخى به غدير، بايد در قالب يک نظريه و انديشه و گفتمان ويژه و منفک از ساير گفتمان‏ ها توجه شود. لذا لازم است در اين باره، كم و كيف اين نحو از گفتمان، متد، شيوه ‏ها، تاكتيک‏ ها و تكنيک‏ هاى كاربست در اين گفتمان، زمان و مخاطب گفتمان، قابليت حامل و محمول گفتمان، جامعه هدف گفتمان، ميزان و دامنه اثرگذارى گفتمان، و... به دقت مورد تحليل و تدقيق قرار گيرد.

در اين مقال، با پرداختن اجمالى به برخى از رئوس و امهات بحث يعنى «راز و علل ماندگارى گفتمان غدير»، مى ‏خواهيم فصل جديدى به روى محققين و فعالان در حوزه پژوهش افتتاح كنيم، تا اين مهم در فرصت و مجال وسيع به تفصيل مورد مداقّه قرار گيرد.

لازم به ذكر است كه اين نوشتار مشتمل بر سه فصل: كليات، ادبيات موضوع و استنتاج خواهد بود. فصل كليات شامل: تعاريف مفاهيم، اهداف، روش پژوهش، سؤال اساسى، چارچوب نظرى پژوهش و... ، و فصل دوم شامل: عوامل ماندگارى يك گفتمان و ديگر علل و عوامل ماندگارى گفتمان غدير و... ، و فصل سوم شامل: نتيجه‏ گيرى و راهكارهاى لازم خواهد بود.

در خاتمه اين بخش تأكيد مى‏ گردد: عدم وقوف شايسته بر اين حقيقت تاريخى، بسيارى از حقايق و حتى فهم بعضى عبارات و جملات استخدام در حدیث غدیر را بر ما مشكل و مبهم مى ‏نمايد.

همان طور كه وقوف بر آنها بسيارى از نقاط مبهم را روشن مى‏ كند، و بصيرت لازم را براى درک حقايق نهفته در اين گفتمان را فراهم مى‏ نمايد، و با علم به آنها پرده از جاودانگى اين گفتمان برداشته، و تنظيم اين گفتمان و درک ارتباطات مكنون در آن اين فهم را بر حق ‏جويان روشن مى‏ سازد كه چرا پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه وآله در آن شرايط خاص اين خطابه مفصل را در مراسمى باشكوه ايراد فرمودند و جانشينان خود را تا روز قيامت به طور رسمى به جهانيان معرفى كردند.

اين امر وجدان هر مسلمان و محقق منصف را در مقابل اين خطاب قرار مى‏ دهد، و بر او ضرورى مى ‏نمايد كه جريان غدير و گفتمان آن را با همه وسعت و عمق آن مورد مطالعه قرار مى‏ دهد.

ب) تعاريف مفاهيم

«غدير» در لغت به معناى آبگیر، تالاب و به نقطه و محل جمع شدن آب گفته مى‏ شود. و اما آنچه مشهور شده نام منطقه ‏اى است در راه مكه و مدينه پيش از «جحفه»، كه بيابانى وسيع و آبگيرى براى جمع شدن سيلاب‏ ها و نيز آب چشمه ‏اى بود كه از سمت شمال غربى به آن مى‏ريخت، و چند درخت كهنسال تنومند در آن قرار داشت.

«گفتمان» در مفهوم ساده، به گفت و گو و تبادل كلام گفته مى‏ شود. اين واژه در معناى اصطلاحى به شكل ماهيت و نوع گفتگو گفته مى‏ شود، كه مقصود از آن احتجاج يا تبيين و يا دفاع از يک انديشه و نظريه است.

ج) اهداف

هدف از اين نوشتار عبارت است از:

آشنايى با حقيقت گفتمان غدير.

آشنايى با علل و عوامل ماندگارى گفتمان غدير.

آشنايى با نقش شخصيت ‏هاى به نام در تبيين و ماندگارى گفتمان غدير.

سؤال اصلى:

مى ‏توان گفت: اين نوشتار با يک سؤال اصلى و ده ‏ها سؤال فرعى رو به رو است. سؤال اصلى اين است:

علل و عوامل دخيل و تأثيرگذار در ماندگارى و جاودانگى گفتمان غدير چيست؟

همان طور كه مشخص است، در پى هر حادثه تاريخى مى‏توان علامت سؤالى گذاشت كه آن را به يک سؤال فرعى تبديل كند. از جمله:

شكل و نحوه گفتمان چگونه بايد باشد؟

نقش باورها و اعتقادات گفتمان در تأثيرگذارى و ماندگارى آن چگونه است؟

بايسته‏ هاى يک گفتمان چگونه بايد باشد؟

روش‏ ها، تاكتيک ها و تكنيک هاى يک گفتمان چيست؟

و... .

اينها سؤال‏ هايى فرعى هستند كه همگى به عنوان متغيّرهاى وابسته پيرامون سؤال اصلى به عنوان يک متغير ثابت مطرح مى‏ گردند.

د) روش پژوهش

روش به كار گرفته شده در اين تحقيق روش تاريخى است، و روش گردآورى مطالب روش كتابخانه ‏اى مى ‏باشد. بررسى كتب مختلفى كه درباره حادثه غدير نگاشته شده است و استخراج مطالب تاريخى و عوامل تأثيرگذار در ماندگارى گفتمان غدير در حيطه كار قرار گرفته است. موضوعات فرعى پس از فيش‏ بردارى از منابع مختلف طبقه‏ بندى، و سپس تنظيم و تدوين يافته ‏اند.

در اين تحقيق از منابع مختلف، به ويژه خلاصه «عبقات الانوار» شیخ عباس قمی، «بحارالانوار» علامه مجلسی، «الغدير» علامه امينى، «دانشنامه امام على‏ عليه السلام» و... بيشترين بهره گرفته شده است.

هـ) سازماندهى پژوهش

چنانچه اشاره شد، اين تحقيق مشتمل بر سه فصل است: فصل اول به كليات، و فصل دوم به ادبيات موضوع در تحليل و تبيين علل ماندگارى گفتمان غدير، و فصل سوم به نتيجه گيرى و راهكارهاى لازم اختصاص دارد.

و) پيشينه پژوهش

با توجه به اينكه اين نوشتار درباره غدير است، و درباره واقعه غدير و حديث و آيات مربوط به آن شروح و تفسير مبسوط نوشته شده است. مى‏توان آن شروح و تفاسير را به عنوان پيشينه چنين تحقيقى تلقى كرد. ولى اين نوشتار از نظر پردازش و نوع نگاه، به نظر مى رسد كمى متمايز با نوشتارهاى ديگر باشد. در اين نوشتار تلاش گرديد به مسئله غدير نه از حيث واقعه تاريخى و مذهبى بلكه از حيث يک «گفتمان» به آن توجه شود، و كمّ و كيف آن و راز ماندگارى چنين گفتمانى مورد تبيين و مداقّه قرار گيرد. لذا به نظر مى‏رسد پردازش موضوع با اين نگاه خالى از لطف نباشد.

ز) چارچوب نظرى پژوهش

از حيث نظرى، در اين پژوهش به چند دليل نقلى متقن استناد شده است:

یكى آيه شريفه ۶۸ سوره مائده: «يا ايها الرسول بلّغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته و اللَّه يعصمك من الناس»، و ديگرى آيه سوم مائده كه در حكم قطعى عمل رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله بعد از ابلاغ رسالت پايان است كه مى‏ فرمايد: «اليوم اكملت لكم دينكم و انعمت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام ديناً»، و ديگر سخن متقن و متواتر رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله در خطبه غدير است كه خلاصه خطبه در اين جمله بيان شده است: من كنت مولاه فهذا على‏ عليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله.

اين دلائل و دلائلى ديگر كه در متن خواهد آمد، به عنوان پشتوانه نظرى تحقيق مورد استناد و استفاده است.