آيه ۶۱ توبه و غدیر

« وَ مِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِىَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ...»

در غدير ۱۸ آيه قرآن به صراحت تفسير شده است؛ به اين معنى كه پيامبرصلى الله عليه وآله متن آيه را جداگانه در خطبه بيان فرموده و قبل يا بعد از آن به تفسيرش پرداخته است. اين موارد در مقابل آياتى است كه به صورت تضمين در كلام و اقتباس در خطابه حضرت آمده است.

يكى از اين آيات، آيه ۶۱ سوره توبه است:

«وَ مِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِىَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ، قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ، يُؤْمِنُ بِاللَّه وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّه لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ» :

»از آنان كسانى هستند كه پيامبرصلى الله عليه وآله را اذيت مى‏كنند و مى‏گويند او »اذن« )گوش فرا دهنده( است. بگو: گوش است بر ضد كسانى كه گمان مى‏كنند او اُذُن است و براى شما خير است. به خدا ايمان مى‏آورد و در مقابل مؤمنين تواضع و احترام مى‏نمايد، و براى كسانى از شما كه ايمان آورده‏اند رحمت است، و براى كسانى كه پيامبرصلى الله عليه وآله را اذيت مى‏كنند عذاب دردناك است« .

اين آيه از پنج بُعد قابل بررسى است:

۱-  متن خطبه غدير

پيامبرصلى الله عليه وآله در فرازى از بخش دوم خطبه غدير وحى خاص براى ابلاغ ولايت را بيان فرمود. در ضمن آزار و اذيت‏هاى پى در پى منافقين را نسبت به حضرتش يادآور شد، تا آنجا كه نسبت‏هاى مسخره‏آميز به حضرت دادند و كلمه »اُذُن« به معناى »گوش« را درباره حضرت به كار بردند، كه منظورشان »سراپا گوش« بودن اميرالمؤمنين و پيامبرصلى الله عليه وآله و توجه متقابل آنان نسبت به يكديگر بود.

آنگاه آيه ۶۱ سوره توبه را قرائت كرد كه درباره نسبت دهندگان اين كلمه از منافقين نازل شده بود: »وَ مِنْهُمُ الَّذينَ يُؤْذُونَ النَّبِىَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ اُذُنٌ، قُلْ اُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ، يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنينَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذينَ آمَنوا مِنْكُمْ وَ الَّذينَ يُؤذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ« :

وَ سَالْتُ جَبْرَئيلَ انْ يَسْتَعْفِىَ لِىَ السَّلامَ عَنْ تَبْليغِ ذلِكَ الَيْكُمْ -  ايُّهَا النّاسُ -  لِعِلْمى بِقِلَّةِ الْمُتَّقينَ وَ كَثْرَةِ الْمُنافِقينَ وَ ادْغالِ اللاّئِمينَ وَ حِيَلِ الْمُسْتَهْزِئينَ بِالاسْلامِ، الَّذينَ وَصَفَهُمُ اللَّه فى كِتابِهِ بِانَّهُمْ يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ فِى قُلُوبِهِمْ وَ يَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّه عَظِيمٌ وَ كَثْرَةِ اذاهُمْ لى غَيْرَ مَرَّةٍ، حَتّى سَمُّونى اذُناً وَ زَعَمُوا انّى كَذلِكَ لِكَثْرَةِ مُلازَمَتِهِ ايّاىَ وَ اقْبالى عَلَيْهِ وَ هَواهُ وَ قَبُولِهِ مِنّى، حَتّى انْزَلَ اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ فى ذلِكَ: »وَ مِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِىَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ، قُلْ أُذُنُ عَلَى الَّذينَ يَزْعَمُونَ انَّهُ اذُنٌ -  خَيْرٍ لَكُمْ، يُؤْمِنُ بِاللَّه وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ‏اللَّه لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ« .

وَ لَوْ شِئْتُ انْ اسَمِّىَ الْقائِلينَ بِذلِكَ بِاسْمائِهِمْ لَسَمَّيْتُ، وَ انْ اومِئَ الَيْهِمْ بِاعْيانِهِمْ لاَوْمَأْتُ، وَ انْ ادُلَّ عَلَيْهِمْ لَدَلَلْتُ، وَ لكِنّى وَ اللَّه فى امُورِهِمْ قَدْ تَكَرَّمْتُ:

اى مردم، من از جبرئيل درخواست كردم كه از خدا بخواهد تا مرا از ابلاغ اين مهم معاف بدارد، زيرا از كمى متقين و زيادى منافقين و افساد ملامت كنندگان و حيله‏هاى مسخره كنندگان اسلام اطلاع دارم، كسانى كه خداوند در كتابش آنان را چنين توصيف كرده است كه با زبانشان مى‏گويند آنچه در قلب‏هايشان نيست و اين كار را سهل مى‏شمارند در حالى كه نزد خداوند عظيم است.

همچنين به خاطر اين است كه منافقين بارها مرا اذيت كرده‏اند تا آنجا كه مرا »اذُن« )گوش فرا دهنده( ناميدند، و گمان كردند كه من چنين هستم به خاطر ملازمت بسيار او )على( با من و توجه من به او و تمايل او به من و قبولش از من، تا آنجا كه خداوند عزوجل در اين باره چنين نازل كرد:

»و از آنان كسانى هستند كه پيامبرصلى الله عليه وآله را اذيت مى‏كنند و مى‏گويند او »اذن« )گوش فرا دهنده( است. بگو: گوش است بر ضد كسانى كه گمان مى‏كنند او »اذُن« است و براى شما خير است. به خدا ايمان مى‏آورد و در مقابل مؤمنين تواضع و احترام مى‏نمايد، و براى كسانى از شما كه ايمان آورده‏اند رحمت است، و براى كسانى كه پيامبرصلى الله عليه وآله را اذيت مى‏كنند عذاب دردناك است« .

و اگر بخواهم گويندگان چنين نسبتى را معرفى كنم و به آنان اشاره نمايم و آنان را نشان دهم مى‏توانم، ولى درباره آنان با بزرگوارى رفتار كرده‏ام.××× ۱ اسرار غدير: ص ۱۴۰ ۱۳۹ بخش ۲. ×××

۲-  موقعيت تاريخى

با پايان اولين بخش سخن كه حمد و ثناى الهى بود، پيامبرصلى الله عليه وآله بخش دوم سخن را آغاز فرمود، و با اشاره به آيه تبليغ و آيه ولايت، و نيز اشاره به نسبت‏هاى مسخره‏آميز منافقين به حضرت، آيه ۶۱ سوره توبه را قرائت كرد كه درباره نسبت دهندگان اين كلمه از منافقين نازل شده بود:

»وَ مِنْهُمُ الَّذينَ يُؤْذُونَ النَّبِىَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ اُذُنٌ، قُلْ اُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ، يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنينَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذينَ آمَنوا مِنْكُمْ وَ الَّذينَ يُؤذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ« .

آيه مزبور در اولين مراحل خطبه مطرح مى‏شود كه نزول آيه »يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ ...« اعلام شده، و همه آماده مى‏شوند تا مرحله اصلى خطبه برسد و معلوم شود پيامبرصلى الله عليه وآله مأمور به تبليغ چه پيامى است.

با آنكه مسير سخن نشاط و سرور خاصى را همراه دارد، اما گويا چهره حضرت درهم مى‏رود و توجه عميق خود را به حضور كوردلان و منافقينى مى‏دوزد كه عملاً در كاروان غدير حضور دارند و همچنان در جامعه مسلمين حضور خواهند داشت.

اينان به قدرى كينه‏توز و آماده فتنه‏انگيزى هستند كه پيامبرصلى الله عليه وآله وجودشان را مانعى بزرگ بر سر راه برنامه غدير مى‏بيند در حدى كه اگر خداوند با اراده خويش آنان را درهم نكوبد واقعاً معرفى و اعلان ولايت على‏عليه السلام با حضور آنان ميسّر نيست، و آنگاه كه خطاب »وَ اللَّه يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ« آمد بر همه ثابت شد كه خطر منافقين جدى است و به همين جهت خدا ضامن حفظ رسولش شده است.

۳-  موقعيت قرآنى

سوره توبه از آيه ۳۷ خطاب با منافقين را آغاز مى‏كند و صحنه‏هاى مختلفى از كارشكنى‏هاى آنان را ترسيم مى‏نمايد، و اين روند تا آخر سوره ادامه مى‏يابد و از سوره‏هايى است كه به طور خاص منافقين را زير نظر گرفته است. مطالعه اين آيات نشان مى‏دهد كه منافقين چه اندازه در اذيت پيامبرصلى الله عليه وآله پيش رفته‏اند و به تخريب زمينه‏هاى اجتماعى اهداف اسلام پرداخته‏اند.

۴-  تحليل تاريخى

تصريح به خطر منافقين در اثناى خطبه اين نتيجه را دارد كه در دور دست‏هاى تاريخ كه مطالعه كنندگان خطبه غدير آن را مورد بررسى قرار مى‏دهند، به آسانى زير پا گذاشتن غدير در سقيفه را تحليل مى‏كنند و در مى‏يابند كه منافقين در غدير چه سوداهايى در سر مى‏پروراندند و چگونه پايه‏هاى آن را محكم نمودند تا ثمره شومش را در سقيفه گرفتند.

۵ -  تحليل اعتقادى

تحليل اعتقادى اول

درباره آيه »اُذُن« كه بازگوى يكى از بارزترين نمونه‏هاى آزار منافقين است، در خطابه غدير حضرت به بيان كاملى پرداخته‏اند.

آنان كه ملازمت اميرالمؤمنين‏عليه السلام با رسول اللَّه‏صلى الله عليه وآله را به صورت دو جانبه مى‏ديدند و شاهد جلسات خصوصى آن دو بزرگوار بودند كه احدى در آنها شريك نبود، به خود تا اين حد جرئت دادند كه حتى به صورت لسانى جسارت كنند و به كنايه لقب »اذُن« به معناى »گوش« را به حضرت دادند و منظورشان اين بود كه سر تا پا گوش است و اسرارى را در گوش يكديگر نجوى مى‏كنند، و در واقع با اين كلمه حضرت را مسخره مى‏كردند.

خداوند در تقبيح اين رفتار منافقين آيه‏اى نازل كرد كه پيامبرصلى الله عليه وآله در غدير ضمن قرائت آن به تفسيرش نيز پرداخت:

اولاً داستان آيه »اذُن« را بيان فرمود كه در سطور قبل ذكر شد.

ثانياً در بين آيه بيان فرمود كه اگر من و على نجوا مى‏كنيم و مطالبى را سرّى به يكديگر مى‏گوييم اين مطالب سرى درباره منافقين است و آنان اين مسئله را به خوبى احساس كرده‏اند كه اين گونه مسخره مى‏كنند، و دقيقاً به همين جهت اين نجواها به نفع مؤمنين است، و در آخر اين آيه اذيت كنندگان پيامبرصلى الله عليه وآله به جهنم و عذاب اليم وعده داده شده‏اند.

از آنجا كه ماجراى »اذُن« مسئله‏اى مخفى نبوده، آن حضرت بر فراز منبر غدير از تشنّج احتراز مى‏نمايد و به اشاره مى‏فرمايد: افرادى را كه چنين استهزايى نسبت به من روا داشته‏اند به نامشان مى‏شناسم و مى‏توانم هم اكنون با اشاره دست آنان را به همه نشان دهم.

اين حاكى از حضور آنان در برابر منبر غدير است. سپس مى‏فرمايد: ولى مصلحت كنونى آن است كه با آنان درگير نشوم و بزرگوارانه رفتار كنم. امام كاظم‏عليه السلام در اين باره مى‏فرمايد: پيامبرصلى الله عليه وآله درباره منافقين با بزرگوارى رفتار كرد و ظاهر آنان را پذيرفت و باطنشان را به خدا واگذار كرد.××× ۱ عوالم العلوم: ج ۳  / ۱۵ ص ۱۵۶. ×××

تحليل اعتقادى دوم

ذكر نمونه‏هايى از جسارت‏هاى منافقين حاضر در غدير كه در تاريخ به صراحت ذكر شده مى‏تواند روشنگر اين نكته باشد كه در غدير اهانت به ساحت مقدس پيامبرصلى الله عليه وآله به اعلى درجه خود و به حدودى فراتر از مسئله اذُن رسيد و انجام دهندگان اين جسارت‏ها نيز معلوم شدند:

۱. هنگام ورود به غدير

وقتى پيامبرصلى الله عليه وآله دستور آماده‏سازى زير درختان و منبر غدير را صادر فرمود، يكى از منافقين گفت: در اينجا كه ساعتى بيش توقف نخواهد داشت، براى چه دستور كندن خارها را مى‏دهد! بدانيد كه امروز مسئله مهم و ناراحت كننده‏اى خواهد آورد!××× ۲ عوالم العلوم: ج ۳  / ۱۵ ص ۵۱ . ×××

۲. در مقابل منبر

امام صادق‏عليه السلام فرمود: هنگامى كه پيامبرصلى الله عليه وآله اميرالمؤمنين‏عليه السلام را در روز غدير معرفى و منصوب مى‏فرمود، در مقابل حضرت هفت نفر از منافقين قرار داشتند كه عبارت بودند از: اولى، دومى، عبدالرحمن بن عوف، سعد بن ابى‏وقاص، ابوعبيده جراح، سالم مولى ابى‏حذيفه، و مغيرة بن شعبه.

از ميان اينها عمر گفت: او را نمى‏بينيد كه چشمانش مانند مجانين در گردش است؟! اكنون مى‏گويد: خدايم چنين گفته است!××× ۳ عوالم العلوم: ج ۳  / ۱۵ ص ۱۳۴. ××× و اين گونه برنامه پيامبرصلى الله عليه وآله را به مسخره گرفتند.

۳. هنگام »مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ ...«

آنگاه كه اميرالمؤمنين‏عليه السلام بر سر دستان پيامبرصلى الله عليه وآله قرار گرفت و فرمود: »مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاهُ« ، عمر گفت: نه به خدا قسم، خدا به او چنين دستورى نداده و اين را از پيش خود مى‏گويد!××× ۱ بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۶۰. ×××

۴. پس از خطابه غدير

همچنين معاويه در روز غدير -  بعد از منصوب شدن اميرالمؤمنين‏عليه السلام -  از شدت ناراحتى برخاست و با تكبر به راه افتاد و با غضب خارج شد در حالى كه دست راستش را بر ابوموسى اشعرى و دست چپش را بر مغيرة بن شعبه تكيه داده بود و با تبختر مى‏گفت: محمد را بر اين گفتارش تصديق نمى‏كنيم و به ولايت على اقرار نمى‏نماييم.××× ۲ عوالم العلوم: ج ۳  / ۱۵ ص ۱۲۵ ۹۷ ۹۶. ×××

۵ . در پايان سخنرانى

عده‏اى ديگر از منافقين گفتند: محمد هر ساعتى ما را به مطلب جديدى مى‏خواند. اكنون هم اين مطلب را پيش كشيده كه اهل‏بيتش را بر گُرده ما سوار كند!××× ۳ بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۶۰. ×××

۶ . پس از بيعت

پس از بيعت در غدير عمر شانه بالا انداخت و به ابوبكر گفت: عجب زير بازوى پسر عمويش را گرفته بالا مى‏برد!××× ۴ بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۳۸. ×××

۷. همپيمانى بعد از بيعت

عده‏اى از منافقين پس از بيعت با يكديگر پيمان بستند و گفتند: اگر براى محمد اتفاقى بيفتد و از دنيا برود امر ولايت را از على‏عليه السلام دور مى‏كنيم و نمى‏گذاريم براى او باشد.××× ۵ بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۴۲. ×××

۸ . گفتگو در خيمه نفاق

سه نفر از منافقين پس از خطابه و بيعت غدير در خيمه خود جمع شده بودند.

يكى از آنها گفت: محمد احمق است اگر گمان مى‏كند خلافت بعد از او براى على سازگار خواهد بود. ديگرى گفت: او را احمق مى‏خوانى! آيا نمى‏دانى او مجنون است؟ سومى گفت: چه احمق باشد و چه مجنون، به خدا قسم آنچه مى‏گويد هرگز نخواهد شد. پيرمردى از ميان مردم گفت: اگر ما بين اقوام خود آن گونه كه او مى‏گويد باشيم، از خران بدتريم!!!××× ۱ بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۴۳. ×××

با توجه به اين موارد كه نمونه‏هايى از مسايل اتفاق افتاده توسط منافقين است، اذيت و آزارشان نسبت به مقام نبوت معلوم مى‏شود و طبعاً »عذاب اليم« مذكور در آيه شاملشان مى‏گردد.

اين گونه است كه گروهى از اهل جهنم پس از پيامبرصلى الله عليه وآله زمام امور مسلمين را به دست گرفتند، و طبيعى بود كه جامعه اسلامى را به سوى آتش بكشانند و اين مسير تا كنون مسير چهارده قرن را طى كند. دقيقاً به همين دليل است كه شيعه از اين راه جهنمى فاصله مى‏گيرد و همراه »قائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلينَ« تا »جَنّاتِ النَّعيمِ« مى‏رود.