آيه ۱۵۳ انعام و غدیر

«وَ أَنَّ هذا صِراطِى مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ...»

با در نظر گرفتن اينكه غدير مراسم مفصلى در سه روز بوده، گذشته از آياتى كه مستقيماً در آن ايام نازل شده و در قسمت آيات نازل شده در غدير ذكر شد، آياتى هم براى بيان بيشتر شئون امامت و خلافتِ الهى در برابر رياست‏ هاى شيطانىِ سقيفه به صورت استشهاد و اشاره و اقتباس در غدير ديده مى‏ شود، كه به صورت تفسيرگونه ‏اى در كلام پيامبر صلى الله عليه وآله تركيب شده و آيه مستقلاً ذكر نشده است. اين موارد 6 آيه است كه يكى از اين آيات آيه ۱۵۳ سوره انعام و آيه ۱۸۱ سوره اعراف است:

«وَ أَنَّ هذا صِراطِى مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» :

«اين راه مستقيم من است، از آن پيروى كنيد و از راه ‏هاى ديگر پيروى نكنيد كه از راه خدا شما را متفرق كند. شما را به اين مطلب وصيت مى‏كند تا شايد تقوى پيشه كنيد» .

»وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ«××× 1 اعراف /  181. ×××:

»از كسانى كه خلق كرديم امتى هستند كه به حق هدايت مى‏كنند و طبق آن به عدالت رفتار مى‏كنند« .

اين آيه از چهار بُعد قابل بررسى است:

1-  متن خطبه غدير

پيامبرصلى الله عليه وآله در فراز پايانىِ بخش ششم خطبه غدير علم امر و نهى الهى را مختص اميرالمؤمنين‏عليه السلام دانست و به دنبال آن همه را به اطاعت از آن حضرت امر كرد. حضرت در آخر با اشاره به آيه 153 سوره انعام: »وَ اَنَّ هذا صِراطى مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ« همگان را هشدار داد كه از مسير اميرالمؤمنين‏عليه السلام دور نشوند.

همچنين پيامبرصلى الله عليه وآله در ابتداى بخش هفتم خطبه غدير، با اشاره به آيه 153 سوره انعام فرمود: »وَ اَنَّ هذا صِراطى مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لاتَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ« ، كه صراط مستقيم را در برابر همه راه‏هاى ديگر قرار مى‏داد و بايد راه راست دقيقاً معرفى مى‏شد.

به همين منظور حضرت با يادآورى اينكه علم امر و نهى نزد على‏عليه السلام است به مردم دستور داد درباره اوامر و نواهى على‏عليه السلام سر تسليم فرود آورند و فرمود: »مواظب باشيد كه راه‏هاى ديگر شما را از راه او منحرف نكند« . آنگاه به صراحت اعلام كرد كه »صراط مستقيم« من و على و امامان بعد از او هستيم، و به آيه 186 سوره اعراف اشاره كرد كه »وَ مِمَّنْ خَلَقْنا اُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ« :

مَعاشِرَ النّاسِ، اِنَّ اللَّهَ قَدْ اَمَرَنى وَ نَهانى، وَ قَدْ اَمَرْتُ عَلِيّاً وَ نَهَيْتُهُ بِاَمْرِهِ. فَعِلْمُ الاَمْرِ وَ النَّهْىِ لَدَيْهِ، فَاسْمَعُوا لاَمْرِهِ تَسْلِمُوا وَ اَطيعُوهُ تَهْتَدُوا وَ انْتَهُوا لِنَهْيِهِ تَرْشُدُوا، وَ صيرُوا اِلى مُرادِهِ وَ لا تَتَفَرَّقْ بِكُمُ السُّبُلُ عَنْ سَبيلِهِ.

مَعاشِرَ النّاسِ، اَنَا صِراطُ اللَّهِ الْمُسْتَقيمُ الَّذى اَمَرَكُمْ بِاتِّباعِهِ، ثُمَّ عَلِىٌّ مِنْ بَعْدى، ثُمَّ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ اَئِمَّةُ الْهُدى، يَهْدُونَ اِلَى الْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ:

اى مردم، خداوند مرا امر و نهى نموده است، و من هم به امر الهى على را امر و نهى نموده‏ام، و علم امر و نهى نزد اوست. پس امر او را گوش دهيد تا سلامت بمانيد، و او را اطاعت كنيد تا هدايت شويد و نهى او را قبول كنيد تا در راه درست باشيد، و به سوى مقصد و مراد او برويد، و راه‏هاى بيگانه شما را از راه او منحرف نكند.

اى مردم، من راه مستقيم خداوند هستم كه شما را به پيروى آن امر نموده، و سپس على بعد از من، و سپس فرزندانم از نسل او كه امامان هدايت‏اند، به حق هدايت مى‏كنند و به يارى حق به عدالت رفتار مى‏كنند.

2-  موقعيت تاريخى

در بخش هفتم از خطبه غدير -  كه خطبه از نيمه گذشته بود -  حضرت در يك نگاه تبيين كامل درباره ابعاد مسئله ولايت و برخى ناگفته‏هاى ديگر را آغاز كرد.

در اواسط خطبه، پيامبرصلى الله عليه وآله به تبيين دقيق‏تر امامت پرداخته و صاحبان اين مقام عظمى را تعيين مى‏فرمايد. در چنين موقعيتى با آوردن دو آيه از قرآن به معرفى امامان و علت لزومِ اطاعت آنان مى‏پردازد، كه آيه دوم در آخر كلام است و نيمه دومِ آيه اول به صورت تضمين در قسمت اول كلام حضرت آمده، و نيمه اولِ آيه اول در قسمت دوم كلام حضرت به طور كامل تفسير شده و مصداق »صراط مستقيم« دقيقاً تعيين گرديده است.

اين بخش سخن با اشاره به آيه 153 سوره انعام آغاز شد: »وَ اَنَّ هذا صِراطى مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لاتَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ« ، كه صراط مستقيم را در برابر همه راه‏هاى ديگر قرار مى‏داد و بايد راه راست دقيقاً معرفى مى‏شد.

به همين منظور حضرت با يادآورى اينكه علم امر و نهى نزد على‏عليه السلام است به مردم دستور داد درباره اوامر و نواهى على‏عليه السلام سر تسليم فرود آورند و فرمود: »مواظب باشيد كه راه‏هاى ديگر شما را از راه او منحرف نكند« . آنگاه به صراحت اعلام كرد كه »صراط مستقيم« من و على و امامان بعد از او هستيم، و به آيه 186 سوره اعراف اشاره كرد كه »وَ مِمَّنْ خَلَقْنا اُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ« .

3-  موقعيت قرآنى

از نظر موقعيت قرآنى آيه سوره انعام از آيه 151 آغاز مى‏شود كه خداوند دعوت مى‏كند تا حرام و حلال را براى مردم بيان كند: »قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ ...« . آنگاه شرك و قتل اولاد و ارتكاب فواحش و قتل نفس و اكل مال يتيم را نمونه‏هاى بارزى از محرمات معرفى مى‏كند، و در مقابل آن احسان به والدين، دقيق بودن در ترازو، عدالت در گفتار و وفاى به عهد را به عنوان نمونه‏هايى از اوامر واجب الهى ذكر مى‏نمايد.

سپس به اين آيه مى‏رسد كه به عنوان دستورى از دستورات بنيادى خداوند است: »وَ أَنَّ هذا صِراطِى مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ« .

آيه سوره اعراف يك بار ديگر در آيه 159 همين سوره با تعبير »وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ« آمده است. اين دو مورد در سياق معرفى اهل هدايت در برابر كوردلانى است كه »لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها« هستند، و آنگاه به طور كلى عده‏اى را هدايت يافته به حق معرفى مى‏فرمايد.

4-  تحليل اعتقادى

تحليل تفسيرگونه حضرت درباره اين دو آيه را بايد از سه جهت زير ذره‏بين قرار داد:

جهت اول: معرفى جهت گيرى و محتواى صراط مستقيم

در تعيين هدف و پايه‏هاى فكرى صراط مستقيم و راه‏هاى دستيابى به آنها، در چند جمله به هم پيوسته از مصدر كل امر و نهى جهان -  يعنى خداوند -  آغاز مى‏كند كه خداوند در درجه اول به من امر و نهى فرموده است. در مرحله دوم اينكه من به على بن ابى‏طالب‏عليه السلام امر و نهى نموده‏ام، به ضميمه اينكه اين برنامه من هم به دستور خدا بوده است.

سپس نتيجه مى‏گيرد كه علم همه امر و نهى‏هاى الهى نزد على‏عليه السلام است. اينجاست كه صراط مستقيم پر رنگ و شفاف ظاهر مى‏شود كه امر و نهى على‏عليه السلام عيناً امر و نهى خداست و با اطاعت از او خدا را اطاعت كرده‏ايم. آنگاه همه مطلب را در يك جمله خلاصه مى‏كند كه به سوى اهداف على‏عليه السلام حركت كنيد و دربست و كامل عيار او را بپذيرد.

در پايان اين فراز، نوبتِ به ميان آوردن آيه مى‏رسد كه مى‏تواند ثمره عكس‏العملى مطالب قبل باشد. وقتى مى‏فرمايد: »راه‏هاى مختلف شما را از راه او منحرف نكند« ، اولاً كلمه »سَبِيلِهِ« در قرآن را به »سَبيلُ عَلِىٍّ« تفسير فرموده و ثانياً »سُبُل« را به راه‏هاى ضلالت در برابر راه على‏عليه السلام تفسير كرده است.

نتيجه‏گيرى نهايى چنين مى‏شود كه وقتى على‏عليه السلام تمام راهنماهاى راه حق و هدايت را از طرف خداوند دارد و آماده است تا شما را رهنمون گردد، هر گونه پيروى از راه ديگر -  اعم از كفر يا ضلالت -  به معناى متفرق كردن جمعيت عظيمى است كه همه در راه مستقيمى به سوى والاترين هدف در حركت‏اند.

اين يك دلسوزى جدى است كه چرا با وجود راه اصيل على‏عليه السلام مردم به اين سو و آن سو كشانده شوند و متفرق گردند؟! چرا بايد مردم به بيراهه‏ها و كجراهه توجه كنند ولى به راه راست توجه نكنند! چرا چنين اتحاد عظيمى را كه رهبر آن و راه آن و بنياد آن شناخته شده است رها كنند و از اختلاف و تفرقه لذت ببرند؟

چرا دو دَستى با اولى بيعت كنند××× 1 كتاب سليم: ص 144. ××× و اميرالمؤمنين‏عليه السلام را طناب بر گردن براى بيعت با او ببرند؟ چرا دومى را با جهلش -  كه هر روز جلوه‏اى از آن بروز مى‏كرد××× 2 الغدير: ج 6 ص 333  - 83. ××× - خليفه خود قرار دهند و معدن علم الهى على بن ابى‏طالب‏عليه السلام را خانه‏نشين كنند؟

چرا با دريايى از جهل باز هم سراغ سومى را بگيرند و با او بيعت كنند، تا كعب الاحبار يهودى را بر كرسى علم مسلمانان بنشاند و على بن ابى‏طالب‏عليه السلام همچنان در عُزلت باشد؟

چرا در خلافت ظاهرى على بن ابى‏طالب‏عليه السلام نيز حسرتِ جويندگانِ علم از سينه سرشار او را، بر دلش بگذارند؟

جهت دوم: معرفى هدايتگران به صراط مستقيم

در چهار مورد از خطبه غدير امامانِ پس از على‏عليه السلام معرفى شده‏اند كه اين مورد محتواى سنگين ترى دارد. از يك سو در معرفى صراط مستقيم نام آنان آمده است، و از سوى ديگر كنار نام پيامبرصلى الله عليه وآله ذكر شده‏اند، و اين هر دو در قالب اقتباس از آيه به رشته سخن در آمده است.

خداوند با اسم اشاره »هذا« راه مستقيم را نشان مى‏دهد كه مردم اشتباه نكنند و پيرو راه‏هاى ديگر نشوند. بايد بدانيم »هذا« در اين آيه به كجا اشاره است، كه پيامبرصلى الله عليه وآله در غدير برايمان موضع اشاره را نشان داده است.

در نظر بگيريد كه پيامبرصلى الله عليه وآله و دوازده امام‏عليهم السلام در برابر ذات ذوالجلال كنار هم ايستاده‏اند و خداى تعالى به اين سيزده نور پاك اشاره مى‏كند و مى‏فرمايد: »هذا صِراطِى مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ« . اين همان چيزى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله در خطبه مى‏فرمايد: انَا صِراطُ اللَّه الْمُسْتَقيمِ الَّذى امَرَكُمْ بِاتِّباعِهِ ثُمَّ عَلِىٌّ مِنْ بَعْدى ثُمَّ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ.

جهت سوم: حق يكى بيشتر نيست كه همان صراط مستقيم است

در برنامه الهى حق متعدد نيست و نمى‏توان همه گروه‏ها را به هر صورت شده تحت يك پرچم در آورد و به هر قيمت شده بر چسب »حق« را بر آن پرچم زد.

خداوند يك راه بيشتر به سوى بهشت ندارد چنان كه فرمود: الْيَمينُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّريقُ الْوُسْطى هِىَ الْجادَّةِ××× 1 بحار الانوار: ج 29 ص 585 . ×××، و نام آن »صراط مستقيم« است و »حق« هم جز آن نيست.

هر راه ديگرى به تناسب انحرافى كه از جاده مستقيم دارد از حق فاصله دارد.

خداوند در آيه سوره اعراف مى‏فرمايد: »از ميان همه كسانى كه خلق كرده‏ايم امتى به حق هدايت مى‏كنند« و پيامبرصلى الله عليه وآله در غدير اين امت را تفسير مى‏كند كه خود و دوازده امام‏عليهم السلام هستند. اين انحصارِ حق در اين انحصارِ مصداق، معرف تنها صراط مستقيم و راه حق خداوند است، چنانكه پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: عَلِىٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِىٍّ، يَدُورُ مَعَهُ حَيْثُما دارَ××× 2 بحار الانوار: ج 31 ص 376. ×××: يعنى على با حق است و حق با على است، با او مى‏گردد هر سو كه بگردد.

جمله »وَ بِهِ يَعْدِلُونَ« كه پيامبرصلى الله عليه وآله به اقتباس از آيه در كلام خويش فرموده همان سنگ ترازوست كه با آن عدالت برقرار مى‏شود. امت‏هايى كه اصلاً گرانسنگ حق را ندارند اصالتاً از برقرارى عدالت عاجزند، و ما مفتخريم كه در سايه امامان متصل به حق و حقيقت هميشه دقيق‏ترين ضابطه عدالت را در دست داريم.

اگر موانعى بر سر راه نباشد مكتب اهل‏بيت‏عليهم السلام عدل را در بالاترين معناى خود در همه شئون زندگى مردم پياده خواهد كرد، و آن روزى است كه قائم آل محمد عجل اللَّه فرجه ظهور نمايد و »يَمْلَأُ اللَّه بِهِ الارْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً كَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً«××× 1 بحار الانوار: ج 51 ص 166  - 65. ×××: »خدا به وسيله او زمين را پر از عدل و داد نمايد همان گونه كه از ظلم و جور پر شده باشد« .

  يكى از مفاهيم عميق در زيارت غديريه، رابطه آيات قرآن با ولايت و امامت و اميرالمؤمنين‏عليه السلام است. يكى از آياتى كه در زيارت غديريه به آن استشهاد شده آيه 153 سوره انعام است:

امام هادى‏عليه السلام مى‏فرمايد: و شهادت مى‏دهم كه تويى معناى كلام خداى عزيز رحيم: »و ان هذا صراطى مستقيماً فاتبعوه و لا تتّبعوا السبل فتفرّق بكم عن سبيله« . به خدا قسم گمراه شد و گمراه كرد هر كس كه جز تو را پيروى كرد، و از حق منحرف شد هر كس با تو دشمنى ورزيد.

صراط مستقيم الهى اميرالمؤمنين‏عليه السلام است، و راه روشن به سوى قرب الهى اطاعت و ولايت او است. او نور است و جز او هر چه هست ظلمت. اين بيان عقل و نقل قطعى است و اغراق و مبالغه و تعصّب در آن راه ندارد، و تفصيل را در كتب فراوان امامت بايد يافت.

يك سؤال باقى مى‏ماند و آن اينكه: با اين بيان، روايات ديگر را كه صراط مستقيم را به معنى توحيد، قرآن، دين، نبوت و غيره گرفته‏اند چگونه بپذيريم؟ جواب اين سؤال در بيان امام صادق‏عليه السلام است كه فرمود: قرآن را ظاهرى است و باطنى. تمام آنچه در قرآن حرام اعلام شده ظاهر، و باطن آن ائمه جور است. و تمام آنچه خداى تعالى در كتابش حلال دانسته ظاهر، و مراد از آنها در باطن ائمه حق است.××× 1 نور الثقلين: ج 2 ص 25 ح 89 . بحار الانوار: ج 24 ص 301، همين مضمون را با تفصيل بيشتر از امام كاظم‏عليه السلام روايت كرده است. ×××

روح دين و جهت دهنده به تمام معالم و معارف دينى، به ويژه توحيد و نبوت و معاد، امر امامت و ولايت و پيروى ائمه حق است.

بررسى صحاح ستّه و آنچه كه در آنها آمده و مقايسه آنها با كتب گرانقدر شيعه گوياى همين نكته است. كتاب »سيرى در صحيحين«××× 2 تأليف: هاشم هريسى -  محمد صادق نجمى. ××× و بخش‏هايى از كتاب »شبهاى پيشاور«××× 3 تأليف مرحوم سيد محمد سلطان‏الواعظين شيرازى. ××× و كتاب »نقش ائمه در احياء دين«××× 4 تأليف محقق سيد مرتضى عسكرى، از جمله جلد دوازدهم. ×××، تا حدى به اين مهم پرداخته‏اند. البته در اين مقام ناگفته‏هاى فراوانى باقى است.

خلاصه اينكه صراط مستقيم يكى است؛ همان كه در هر نماز واجب و مستحب سلوك آن را از خداى تعالى طلب مى‏كنيم. غير از اين صراط مستقيم، هر چه هست »سَبيل« هاى ديگر و راه هاى ضلالت اند.