دانشنامه غدیر (کتاب)

دانشنامه غدیر

اطلاعات کتاب
مذهب	شیعه
زبان	فارسی

مجموعه ۲۶ جلدی دانشنامه حاضر، پاسخی به این نیاز تحقیقاتی است، و آماده‌سازی جامع‌ترین مجموعه درباره معارف غدیر به صورت واژگانی الفبایی به‌شمار می‌آید.

طرح کلی دانشنامه

کیفیت تدوین «دانشنامه» بر اساس این تفکر است که هر کس با هر انگیزه ای بر سر سفره غدیر بیاید دست خالی برنمی گردد و توشه ای نصیبش می‌شود، و هر کس با هر سؤالی بر در خانه غدیر آید بی پاسخ برنمی گردد؛ و هر کس از مرد و زن در هر سن و سالی با غدیر کار داشته باشد بر سر سفره غدیر از او پذیرایی می‌شود و همه امکانات غدیر در اختیارش قرار می‌گیرد، تا روح و جانش را از چشمه آن غسلی دهد، و فکر و عقلش را از معارف آن سرشار نماید، و قلب و خونش را از محبت غدیر سرریز کند.

با اذعان به اینکه به هر مطلبی از پنجره‌های مختلفی می‌توان وارد شد و از هر نگاه می‌توان نتیجه فکری جدیدی گرفت، ما هر قطعه از واقعه غدیر را با دقت واکاوی کرده‌ایم و هر موضوعی از آن قابل استخراج بوده به دست آورده‌ایم و برای هر کدام چراغ راهنمایی از واژگان گذاشته‌ایم. در واقع پیدا کردن واژه‌های کلیدی را انجام داده‌ایم تا بر سر سفره غدیر در بهشت ولایت، فقط یک اراده کافی باشد تا شما کلمه ای را در نظر آورید و از خود بپرسید: آیا در این باره هم در غدیر خبری هست؟! آنگاه سراغ همان واژه در دانشنامه بروید و در کمتر از یک دقیقه به مقصود خود برسید.

برنامه ریزیِ تدوین دانشنامه

شیوه تدوین و فواید و نتایج این دانشنامه، بر اساس یک کارشناسی چند ساله شکل گرفته، که ذیلاً به شرح ابعاد آن می‌پردازیم:

الف. سبک انواع دانشنامه‌های شیعی و اسلامی و مذهبی و غیر دینی مطالعه شده، و شیوه حاضر از بین همه آنها برای موضوع غدیر مناسب تشخیص داده شد.

ب. با کارشناسان و سابقه دارانِ فن تألیف و آشنایان با دانشنامه‌های جهان، که با معارف غدیر سر و کار داشتند مشورت‌های متعددی صورت گرفت و از مجموع آنها شیوه این دانشنامه نتیجه‌گیری شد.

ج. با در نظر گرفتن محتوای غدیر از یک سو، و نیاز و روحیات مخاطبین غدیر از سوی دیگر، این سبک خاص انتخاب شد، که تفاوت‌ها و اصلاحاتی نسبت به برخی دانشنامه‌ها دارد.

د. پس از تدوین اولیه شیوه نامه این دانشنامه، گفتگوها و مشورت‌ها و اصلاحات بسیاری انجام گرفته تا شکل نهایی خود را پیدا کرده است.

ه. با توجه به آنچه ذکر شد مخاطب این دانشنامه باید مطمئن باشد که آنچه در برخورد ابتدائی به عنوان تغییر در شیوه آن به ذهن کسی می‌رسد، طی مراحل مفصل و طولانی کارشناسی مورد بحث قرار گرفته، و اندازه ای که صلاح تشخیص داده شده به کار گرفته شده است؛ بنابراین اگر مواردی در شیوه این دانشنامه استفاده نشده از روی غفلت نبوده است.

و. با همه آنچه ذکر شد دانشنامه حاضر یک کار پایان یافته نیست؛ بلکه هم شیوه آن قابلیت بهینه‌سازی دارد، و هم محتوای آن قابل افزایش است؛ بنابراین متواضعانه پذیرای پیشنهادات درباره سبک دانشنامه و نیز مطالب جدید برای افزودن به محتوای آن هستیم، که البته مطالب رسیده بعد از کارشناسی اعمال و اضافه خواهد شد.

نتایج و فواید دانشنامه

ایده اصلی در طرح دانشنامه غدیر بر اساس ورود و دستیابی به یک مطلب از دریچه‌های مختلف است، که ابعاد و فواید این طرح را از چند نگاه می‌توان ارزیابی کرد:

۱. ورود به یک مفهوم از راه چند واژه

وقتی کاربر مطلبی را اجمالاً می‌داند ولی نمی‌داند آن را باید در کجای غدیر جستجو کند، با دقت و استخراج چند واژه از آن مطلب یا داستان، به ترتیب الفبایی در دانشنامه جستجو می‌کند و آن را پیدا می‌کند. اگر واژه انتخابی به نتیجه نرسید می‌تواند از واژه‌های دیگری که در آن مطالب قابل جستجو است استفاده کند.

۲. ورود به یک واژه با مشتقات مختلف

در جستجوی یک واژه اگر یکی از مشتقات مورد نظر آن در جستجو به نتیجه نرسید می‌توان از طریق مشتقات دیگر آن را جستجو کرد.

۳. ورود به یک واژه و یافتن واژه‌های جدید از آن

وقتی کاربر از طریق یک واژه به هدف خود دست پیدا می‌کند، از مطالبی که در آنجا می‌بیند می‌تواند واژه‌های جدیدی را استخراج کند و به جستجوی خود ادامه دهد تا به مطالب جدیدی دست پیدا کند.

۴. ایجاد سؤالات جدید با یافتن مطالب یک واژه

وقتی از طریق واژه ای به مطالبی می‌رسیم با مطالعه آن مطلب می‌توانیم سؤالاتی مطرح کنیم، و با کمک آن سؤالات واژه‌هایی را آماده کنیم و طبق آنها به جستجو ادامه دهیم.

۵. ورود به غدیر با واژه‌های پیشنهادی

این دانشنامه ورود به غدیر با واژه‌های احتمالی را ممکن می‌سازد که از طرف کاربر پیشنهاد شود، حتی اگر ارتباطی با غدیر در آن دیده نشود. بدین معنی که اگر کسی هیچ سابقه ای با واقعه غدیر ندارد تا واژه نزدیکی را برای جستجو درباره آن پیدا کند یا با فن واژه یابی آشنایی ندارد، می‌تواند بدون ارتباط واژه ای را در نظر بگیرد و سپس در دانشنامه آن را جستجو کند تا شاید مطلبی راجع به غدیر در آن پیدا کند.

۶. نتیجه‌گیری‌های آماری درباره غدیر

با استفاده از این دانشنامه می‌توان کارهای آماری دقیق درباره غدیر و حتی غیر غدیر انجام داد. بدین معنی که دانشنامه با ورود به همه موضوعات مرتبط با غدیر مطالب هر کدام را در اختیار کاربر گذاشته است. بر اساس این مطالب می‌توان دسته‌بندی‌های جدیدی آماده کرد و آمارهای تازه ای به دست آورد. همچنین دریچه‌هایی نو فراتر از دانشنامه به سوی غدیر باز می‌شود، که از هر کدام پنجره‌های جدید و بی‌انتهایی از معارف غدیر باز می‌شود.

منابع دانشنامه

راه طی شده برای آماده‌سازی جامع‌ترین دانشنامه غدیر، به سابقه بلند مدت تحقیق و تألیف درباره واقعه غدیر در طول تاریخ بازمی‌گردد. برای استفاده همه‌جانبه از این گذشته درخشان در جای جای این دانشنامه، در جمع‌آوری متون مربوط به غدیر - از اعتقادی و حدیثی و تاریخی تا جغرافیایی و ادبی و غیره - همه منابع اسلامی اعم از شیعه و سنی مورد مراجعه قرار گرفته و مطالب مربوط به غدیر از آنها استخراج شده است.

بر این اساس همه منابع و تألیفات اسلامی از قرن اول تاکنون مطالعه شده و هزاران کتاب در این باره جستجو شده؛ و در هر کتابی کوچک‌ترین مطلبی درباره غدیر وجود داشته استخراج و با ذکر آدرس و حذف موارد تکراری در جای خود از دانشنامه منعکس شده است. بدین گونه کاربران این دانشنامه از مراجعه به هر کتابی درباره غدیر مستغنی گردیده و اطمینان می‌یابند که همه محتملات جستجو شده است.

در همین راستا، ۳ محور اساسی برای جمع‌آوری مطالب دانشنامه در نظر گرفته شده است:

محور اول:

جناب حجة الاسلام و المسلمین استاد حاج شیخ محمد باقر انصاری دامت افاضاته، طی بیش از دو دهه تحقیق درباره غدیر، تألیفات متعدد در جوانب مختلف آن داشته‌اند، و کتاب‌های ایشان در ابعاد مختلف موضوع غدیر شامل و جامع و طبق ادبیات روز است، و همه مستند بوده و آدرس هر مطلبی در ذیل آن آمده است. با توجه به وجود این مجموعه علمی، دانشنامه می‌توانست با استفاده از کتاب‌های ایشان مسیر طولانی که برای تحقیق در پیش داشت، بر سر این سفره آماده بسیار سریع طی کند.

لذا با پیشنهاد و اجازه و نظارت مستقیم ایشان بر کار دانشنامه، که از دیر زمانی جزء دغدغه‌ها و آرزوهای ایشان نیز بوده، منبع اصلی تدوین و تألیف دانشنامه غدیر را کتاب‌های ایشان قرار دادیم. بر این اساس آدرس کتاب‌های ایشان به اضافه منبع اصلی در ذیل هر مطلب آمده است.

مجموعه تألیفات ایشان درباره غدیر که در این دانشنامه مورد استفاده قرار گرفته، و جامع همه مطالب مربوط به غدیر اضافه بر تحلیل‌های لازم است، ۱۰ کتاب به ترتیب الفبایی زیر است:

1. اسرار غدیر
2. اولین میراث مکتوب غدیر
3. تبلیغ غدیر در سیره معصومین علیهم السلام
4. چهارده قرن با غدیر
5. ژرفای غدیر
6. سخنرانی استثنائی غدیر
7. خطابه غدیر در آینه اسناد

۸. غدیر در قرآن، قرآن در غدیر (۳ جلد)

1. غدیر کجاست؟
2. واقعه قرآنی غدیر

محور دوم:

بزرگ مدافع غدیر علامه میرحامد حسین هندی، طی سالیان متمادی در ده جلد از کتاب «عبقات الانوار» در ابعاد سندی و رجالی غدیر تحقیقات گسترده‌ای به ثمر رسانده، که از افتخارات غدیر و غدیریان است. چکیده‌ای از «عبقات» با عنوان «چکیده عبقات الانوار» انجام گرفته و در ابحاث سندی و رجالی غدیر در این دانشنامه از آن استفاده شده است.

محور سوم:

مجموعه افتخار آفرینی از همه کتب مستقل تألیف شده درباره غدیر توسط محقق ارجمند جناب آقای حاج محمد انصاری دامت افاضاته به عنوان کتابخانه تخصصی غدیر طی ۲۰ سال جمع‌آوری شده که حدود ۱۵۰۰ عنوان کتاب مستقل درباره غدیر است. همچنین فهرست علمی آنها به نام «غدیر در آینه کتاب» توسط ایشان تألیف گردیده که معرفی ۲۰۰۰ کتاب مستقل درباره غدیر از مؤلفین قرن دوم تا پانزدهم هجری است. به عبارت دیگر کتابشناسی غدیر؛ شامل کتاب‌های چاپی و خطی آن به ۲۰ زبان است، که عبارتند از:

فارسی، عربی، اردو، ترکی آذری، ترکی استانبولی، گرجستانی، تاجیکی، کردی، مالایو، تایلندی، بنگالی، تامیلی، سواحلی، انگلیسی، آلمانی، فرانسوی، روسی، اسپانیایی، ایتالیایی، نروژی.

این کتاب‌ها در ابعاد مختلف تحقیقی تألیف شده و هر یک از زاویه ای واقعه غدیر را مورد بررسی قرار داده است. این جهات تحقیقی عبارتند از اعتقادی و کلامی، تاریخی و جغرافیایی، حدیثی، نسخه‌شناسی و متن‌شناسی، رجالی و سندی، قرآنی، دشمن‌شناسی، احتجاجات و رد شبهات و جواب مخالفان، کتابشناسی، ترجمه و تلخیص، ادبیات شعر و نثر.

استفاده از کتب آن مجموعه این توفیق را نصیب دانشنامه می‌کرد که با آنچه همه صاحبان فکر و قلم درباره غدیر نوشته‌اند کامل شود؛ و در واقع همه غدیر نویسان به نوعی در تدوین آن مشارکت داشته باشند و این مجموعه انعکاس زحمات همه خدمتگزاران علمی غدیر باشد.

با تشکر از ایشان که امکان استفاده از کتب آن مجموعه را برای تکمیل دانشنامه فراهم کردند؛ برای این هدف تک تک کتاب‌های کتابخانه غدیر مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت، و آنچه دانشنامه بدان نیاز داشت از آنها استخراج گردید و در جای خود قرار داده شد، و آدرس مطلب مزبور در آن کتاب در پاورقی ذکر گردید.

بدین صورت می‌توان ادعا کرد مجموعه ۲۶ جلدی «دانشنامه غدیر» در برگیرنده همه آن چیزی است که مؤلفین غدیر طی پانزده قرن از قرن اول اسلام تاکنون درباره آن نوشته‌اند.

هر سه محور ذکر شده، از منابع دست اول اسلامی - اعم از شیعی و سنی - استفاده کرده‌اند و در ذیل هر مطلب آدرس آن را ذکر نموده‌اند.

جمع‌آوری محتوایی دانشنامه

تدوین دانشنامه غدیر اگرچه بر اساس واژه هاست، اما باید گفت:

هر کس هر جای این دانشنامه را مورد مطالعه قرار دهد با یکی از ابعاد معارفی غدیر آشنا شده و یکی از موضوعات اصلی یا فرعی آن را دنبال می‌کند.

در نگاه کلی می‌توان الگوی معارف غدیری را بر اساس شاخه بندی زیر ترسیم کرد که هر مطلبی درباره هر واژه ای از غدیر گفته شود زیر مجموعه این تقسیم‌بندی خواهد بود:

تقسیمات معارف غدیر در ۶ قسمت:

تاریخ غدیر

الف. تاریخچه قبل از غدیر:

 ۱. زمینه واقعه غدیر

 ۲. برنامه‌های مقدماتی غدیر

 ب. تاریخ واقعه غدیر:

 ۱. ماجراهای پیامبرصلی الله علیه وآله در غدیر

 ۲. ماجراهای منافقین و دشمنان پیامبرصلی الله علیه وآله در غدیر

 ج. تاریخچه چهارده قرن بعد از غدیر تا امروز

 د. جغرافیای غدیر:

 ۱. موقعیت جغرافیایی سرزمین غدیر

 ۲. سوابق سرزمین غدیر

 ۳. سفرنامه‌های غدیر خم

حدیث غدیر

الف. اسناد غدیر (بررسی‌های رجالی و درایتی):

 ۱. اسناد واقعه غدیر

 ۲. اسناد خطبه غدیر

 ۳. بررسی رجالی اسناد غدیر

 ۴. پاسخ به شبهات سندی درباره غدیر

 ب. منابع غدیر:

 ۱. معرفی منابع واقعه غدیر

 ۲. بررسی رجالی منابع غدیر

 ۳. نسخه‌شناسی منابع غدیر

 ۴. پاسخ به شبهات درباره منابع غدیر

 ج. متن خطبه غدیر:

 ۱. نسخه‌های مقابله شده خطبه غدیر

 ۲. منابع خطبه غدیر

 ۳. متن کامل و مقابله شده خطبه غدیر

 ۴. مراحل سخن در خطبه غدیر

 ۵. محور سخن در خطبه غدیر

 ۶. موضوعات خطبه غدیر

 ۷. شرح خطبه غدیر

اعتقادات غدیر

 الف. ریشه‌های علمی غدیر درباره ولایت

 ب. اثبات امامت ۱۲ امام از حدیث غدیر

 ج. تحلیل واقعه غدیر و آثار آن

 د. احتجاجات غدیر

قرآن و غدیر

 الف. آیات نازل شده در غدیر

 ب. تفسیر قرآن در غدیر

 ج. مراحل حضور قرآن در غدیر

 د. تحلیل‌های قرآنی غدیر

 و. موضوع بندی قرآنی غدیر

 ه. معرفی قرآن در غدیر

ادبیات غدیر

 الف. دعاها و زیارات غدیر:

 ۱. متون دعاهای غدیر

 ۲. متون زیارات غدیر

 ۳. تحلیلی بر متون دعاها و زیارات غدیر

 ب. کتابشناسی غدیر:

 ۱. تاریخچه تألیف غدیر در اسلام

 ۲. تاریخچه تلخیص و ترجمه در کتب غدیر

 ۳. معرفی اولین تألیفات غدیر

 ۴. معرفی مؤلفین کتب غدیر

 ۵. معرفی کتاب‌های مستقل و ضمنی غدیر

 ۶. معرفی کتاب‌های چاپی و خطی غدیر

 ۷. معرفی کتابخانه‌های کتب خطی غدیر

 ۸. معرفی کشورها و شهرهای محل انتشار کتب غدیر

 ۹. معرفی زبان‌های کتب مؤلفه در غدیر

 ۱۰. موضوعات و گرایش‌های تألیفی در کتب غدیر

 ۱۱. شناسایی مقالات درباره غدیر

 ۱۲. فعالیت‌های فرهنگی هنری غدیر

 ۱۳. معرفی کتابنامه‌های غدیر

 ج. شعر غدیر:

 ۱. شعر عربی

 ۲. شعر فارسی

 ۳. شعر اردو

 ۴. شعر ترکی

 ۵. شعر انگلیسی

 د. نثر ادبی غدیر:

 ۱. غدیر در نثر عربی و فارسی

 ۲. غدیر در ادبیات زبان‌های مختلف دنیا

مسائل عملی غدیر

 الف. اعمال عبادی روز غدیر

 ب. عید و جشن غدیر

 ج. آداب مسجد غدیر

 د. تبلیغ غدیر:

 ۱. شیوه‌های کلی تبلیغ غدیر

 ۲. پشتوانه‌های تبلیغ غدیر

 ۳. روش‌های عملی تبلیغ غدیر

 ۴. فرهنگ سازی برای تبلیغ غدیر

 ۵. جهت‌گیری تبلیغ غدیر

 ۶. کیفیت برخورد با دشمن غدیر

شیوه تدوین دانشنامه

شیوه نامه تدوین و تألیف دانشنامه غدیر بر اساس ۳ اصل زیر تنظیم شده است:

۱. مطالب دانشنامه بر اساس واژه‌ها و به صورت الفبایی چینش شده است. مجموعه واژه‌های اصلی این دانشنامه حدود ۲۰۰۰ واژه و عناوین زیر مجموعه آنها حدود ۶۵۰۰ عنوان است، که جمعاً حدود ۸۵۰۰ پنجره جستجوی غدیر را به روی شما باز می‌کند.

1. در این دانشنامه، به کلماتی که مستقیماً از موضوعات فرعی غدیر حساب می‌شوند اکتفا نشده است؛ بلکه هر واژه ای که ارتباطی به غدیر داشته آورده شده و ربط آن از نظر زمانی و مکانی و کیفیت ارتباط بیان شده است.
2. در هر واژه، مطالب زیر مجموعه آن هم به ترتیب الفبا چینش شده‌اند. در مواردی که عنوان فرعی نیز زیر مجموعه داشته، باز هم عناوین جزئی‌تر برای تفکیک مطالب به کار رفته است. برخی واژه‌ها تقسیمات داخلی دارد، که در آن موارد ترتیب منطقی مطالب مراعات شده و ترتیب الفبایی در نظر گرفته نشده است.

راهنمای دانشنامه غدیر

جلد اول دانشنامه به عنوان مقدمه و در واقع راهنمای آن تدوین گردیده، که مراحل طی شده در آماده‌سازی این دانشنامه را به تفصیل شرح داده است. با این هدف ۶ بخش مقدمه به شرح زیر تدوین شده است:

بخش اول:

مقدمه مؤلف، که شامل کلیه مراحل تدوین دانشنامه از انگیزه‌ها و اهداف تا جمع‌آوری و تألیف آن است.

بخش دوم:

اجمالی از واقعه غدیر، با این هدف که مطالعه کننده و جستجوگرِ دانشنامه با اطلاع از خلاصه ای از ماجرا بتواند سؤالات خود را مطرح نموده واژه‌های مورد نیاز خود را پیدا کند.

بخش سوم:

خلاصه مقدمه به زبان عربی، که برای آشنایی کاربران عرب زبان با محتوا و کیفیت استفاده از آن است.

بخش چهارم:

خلاصه مقدمه به زبان اردو، که برای آشنایی کاربران اردو زبان با محتوا و کیفیت استفاده از آن است.

بخش پنجم:

نمایه کل واژه‌های اصلی و فرعی، که برای تسهیل در مطالعه و جستجو و به دست آوردن نتایج آماری و جمع‌بندی هاست. چینش این نمایه به ترتیب الفبایی مانند اصل دانشنامه است.

بخش ششم:

خلاصه مقدمه به زبان انگلیسی، که برای آشنایی کاربران انگلیسی زبان با محتوا و کیفیت استفاده از آن است.

روش نگارش دانشنامه

شیوه نگارشی و صفحه آرایی دانشنامه غدیر بر اساس ۱۴ ماده زیر تنظیم شده است:

۱. در کل دانشنامه سه فونت استفاده شده است:

عناوین اصلی با قلم سیاه خاص، عناوین فرعی با قلم سیاه دیگر، متن کتاب با قلم نازک. برای یک دست بودن دانشنامه سرتاسر متن یک دست و با یک قلم است و از به کار بردن قلم سیاه در مطالب مهم متن اجتناب شده است.

1. واژه‌های اصلی بر اساس الفبا چیده شده و شماره مسلسل ندارد، اما عناوین فرعی اگر بیش از یک مورد باشد، با شمارش عددی یا حروفی آورده شده است.
2. قبل از واژه اصلی علامت مثلث ({) قرار داده شده، تا از عناوین فرعی متمایز باشد.
3. هر یک از مطالبِ زیر مجموعه عناوین فرعی با علامت دائره () مشخص شده است.
4. در هر واژه یا عنوانِ فرعی، مطلب به‌طور کامل و جامع آورده شده؛ ولی در پاره ای از موارد که ممکن است مخاطب مطالب بیشتری درباره آن واژه یا عنوان بخواهد برای توضیح بیشتر به موارد دیگر ارجاع داده شده و با علامت مربع () مشخص شده است.
5. برای نشان دادن واژه‌هایی که مطالب آن تحت واژه ای دیگر آمده، از علامت مساوی (=) استفاده شده است. از آنجا که ممکن است برای یک مفهوم واژه‌های مختلفی به ذهن‌های مختلف تبادر داشته باشد، همه واژه‌های محتمل آورده شده و در آنها به مورد معروف تر ارجاع داده شده است. همچنین در مواردی از عناوینِ فرعی علامت مساوی (=) آمده که دو نوع است:

یکی مواردی که کلاً به واژه‌های دیگر ارجاع داده شده، و دیگری مواردی که به عنوانی دیگر در همان واژه ارجاع داده شده تا از تکرار مطلب جلوگیری شود.

1. پاورقی‌ها در پایین صفحه طبق شماره آن است، و زیر متون قرار داده نشده است.
2. هر یک از حروف الفبا از صفحه جدید آغاز شده است.
3. اگر مطلبی در چند واژه قابل استفاده بوده، در همه آنها آورده شده و به صورت ارجاع عمل نشده است.
4. در واژه‌هایی که توضیحی لازم بوده داخل پرانتز () با حروف نازک‌تر آمده است.
5. نمایه کل واژه‌ها اضافه بر اینکه در جلد اول به‌طور کامل آمده، در آغاز هر جلد نیز نمایه واژه‌های همان جلد آمده است.
6. در سر صفحه‌ها واژه اصلی منعکس شده است.
7. در جلد ششم دانشنامه نقشه‌ها و تصاویر مربوط به سرزمین غدیر آمده است.
8. گذشته از مقدمه مفصل در جلد اول، در آغاز هر جلد نیز مختصراً به محتوای آن اشاره شده است.