آداب غدیر از نگاه روایات: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی غدیر
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۷: خط ۷:
خداوند منّان نيز در قرآن به اين ارتباط اشاره كرده و فرموده است:
خداوند منّان نيز در قرآن به اين ارتباط اشاره كرده و فرموده است:


يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ: <ref>مائده، ۶۷.</ref>
{{قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ}} <ref>مائده، ۶۷.</ref>


در آيه ديگر كه همان روز و بعد از آن واقعه غدير نازل شد فرمود:
در آيه ديگر كه همان روز و بعد از آن واقعه غدير نازل شد فرمود:


الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا : <ref>مائده،۳.</ref>
{{قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}: <ref>مائده،۳.</ref>


مرحوم حاج ميرزا جواد ملكى تبريزى مى گويد:
مرحوم حاج ميرزا جواد ملكى تبريزى مى گويد:
خط ۱۷: خط ۱۷:
ويوم الغدير من هذا اليوم [يوم المبعث] بمنزلة الجزء الاخير من العلقة التامة، بل بمنزلة الباطن من الشىء الظاهر، وبمنزلة الروح من الانسان، لانّ كل ما فى هذا المبعث الشريف من الخير والفوز والسعادة مشروطة بولاية اميرالمؤمنين والائمة من ولده…<ref>المراقبات، ص۳۷.</ref>
ويوم الغدير من هذا اليوم [يوم المبعث] بمنزلة الجزء الاخير من العلقة التامة، بل بمنزلة الباطن من الشىء الظاهر، وبمنزلة الروح من الانسان، لانّ كل ما فى هذا المبعث الشريف من الخير والفوز والسعادة مشروطة بولاية اميرالمؤمنين والائمة من ولده…<ref>المراقبات، ص۳۷.</ref>


به دليل اهميت روز غدير به عنوان بزرگترين و مهمترين اعياد اسلامى است كه براى آن آداب و اعمال و فضايل بى شمارى بيان شده است.  
به دليل اهميت روز غدير به عنوان بزرگ ترين و مهم ترين اعياد اسلامى است كه براى آن آداب و اعمال و فضايل بى شمارى بيان شده است.  


در اين نوشته اعمال و آداب غدير تا حدّ امكان در آيينه روايات نمايانده مى شود.  
در اين نوشته اعمال و آداب غدير تا حدّ امكان در آيينه روايات نمايانده مى شود.  
خط ۲۷: خط ۲۷:
در اين بررسى تا آنجا كه در توان نگارنده بود بيش از چهل مورد از آداب روز غدير در روايات گردآورى شده است.
در اين بررسى تا آنجا كه در توان نگارنده بود بيش از چهل مورد از آداب روز غدير در روايات گردآورى شده است.


۲ _ در آداب و اعمال غدير همه گروهها مورد توجه و خطاب هستند و براى هر گروه با هر فكر و انديشه و هر سنّى، آدابى مناسب حال وجود دارد.
۲ _ در آداب و اعمال غدير همه گروه ها مورد توجه و خطاب هستند و براى هر گروه با هر فكر و انديشه و هر سنّى، آدابى مناسب حال وجود دارد.


۳ _ اعمال و آداب اين روز برخوردار از ويژگى جامعيّت و به تمام ابعاد زندگى انسان (عبادى، سياسى، فقهى…) مربوط مى شود.از اين نكات استفاده مى شود كه معمار اين حادثه مهم تاريخى، مى خواهد اين روز براى هميشه در تاريخ زنده باشد.  
۳ _ اعمال و آداب اين روز برخوردار از ويژگى جامعيّت و به تمام ابعاد زندگى انسان (عبادى، سياسى، فقهى…) مربوط مى شود.از اين نكات استفاده مى شود كه معمار اين حادثه مهم تاريخى، مى خواهد اين روز براى هميشه در تاريخ زنده باشد.  
خط ۳۳: خط ۳۳:
در اين نوشته اين روز را در نگاه روايات تحت عناوين سياسى، عبادى، اجتماعى و اخلاقى دسته بندى مى كنيم و احاديث مربوط به آنها را مى آوريم:
در اين نوشته اين روز را در نگاه روايات تحت عناوين سياسى، عبادى، اجتماعى و اخلاقى دسته بندى مى كنيم و احاديث مربوط به آنها را مى آوريم:


=== آداب عبادى غدير ===
== آداب عبادى غدير ==


==== نماز ====
=== نماز ===
نماز روز غدير در شب و روز و نيز نماز مسجد غدير، در روايات وارد شده است كه نمونه اى از روايات آن بيان مى گردد:
نماز روز غدير در شب و روز و نيز نماز مسجد غدير، در روايات وارد شده است كه نمونه اى از روايات آن بيان مى گردد:


===== الف: نماز شب غدير: =====
==== الف: نماز شب غدير: ====
سيد بن طاووس در مورد آن چنين مى گويد:
سيد بن طاووس در مورد آن چنين مى گويد:


خط ۴۷: خط ۴۷:
عشر مرات وتركع وتسجد وتقول فى سجودك عشر مرات سبحان مَن أحصى كل شئ علمهُ وسبحان مَنْ لاينبغى التسبيح الاّ لَهُ سبحان ذى المَنَّ والنّعم، سبحان ذى الفضل والطول، سبحان ذى العزّة والكرم، أسئلك بمعاقد العزّ من عرشِك ومنتهى الرحمة من كتابك وبالاسم الاعظم وكلماته التّامّة أن تصلّى على محمد رسولِكَ وأهل بيته الطيّبين الطاهرين واَنْ تفعل بى كذا وكذا انّك سميع مجيب».<ref>اقبال الاعمال، ص۷۶۱.</ref>
عشر مرات وتركع وتسجد وتقول فى سجودك عشر مرات سبحان مَن أحصى كل شئ علمهُ وسبحان مَنْ لاينبغى التسبيح الاّ لَهُ سبحان ذى المَنَّ والنّعم، سبحان ذى الفضل والطول، سبحان ذى العزّة والكرم، أسئلك بمعاقد العزّ من عرشِك ومنتهى الرحمة من كتابك وبالاسم الاعظم وكلماته التّامّة أن تصلّى على محمد رسولِكَ وأهل بيته الطيّبين الطاهرين واَنْ تفعل بى كذا وكذا انّك سميع مجيب».<ref>اقبال الاعمال، ص۷۶۱.</ref>


===== ب: نماز روز غدير: =====
==== ب: نماز روز غدير: ====
شيخ طوسى درباره نماز روز غدير چنين آورده است:
شيخ طوسى درباره نماز روز غدير چنين آورده است:


خط ۵۴: خط ۵۴:
ومن فطر فيه مؤمناً كان كمن اطعم فئاماً وفئاماً فلم يزل يعد الى ان عقد بيده عشراً. ثم قال: اتدرى كم الفئام؟ قلت: لا. قال: مأة الف كل فئام كان له ثواب من اطعم بعددها من النبيين والصديقين والشهداء فى حرم اللّه _ عزّوجلّ _ وسقاهم فى يوم ذى مسغبة والدرهم فيه بالف الف درهم… <ref>تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۳؛ بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۲۱، ح۶.</ref>
ومن فطر فيه مؤمناً كان كمن اطعم فئاماً وفئاماً فلم يزل يعد الى ان عقد بيده عشراً. ثم قال: اتدرى كم الفئام؟ قلت: لا. قال: مأة الف كل فئام كان له ثواب من اطعم بعددها من النبيين والصديقين والشهداء فى حرم اللّه _ عزّوجلّ _ وسقاهم فى يوم ذى مسغبة والدرهم فيه بالف الف درهم… <ref>تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۳؛ بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۲۱، ح۶.</ref>


===== ج: نماز مسجد غدير: =====
==== ج: نماز مسجد غدير: ====
محدث عظيم الشأن مرحوم كلينى در مورد نماز مسجد غدير مى گويد:
محدث عظيم الشأن مرحوم كلينى در مورد نماز مسجد غدير مى گويد:


عدة من اصحابنا، عن سهل بن زياد، عن احمد بن محمد بن أبى نصر، عن أبان عن ابى عبداللّه _ عليه السلام _ قال: يستحب الصلاة فى مسجد الغدير لان النبيّ _ صلى اللّه عليه وآله _ اقام فيه أميرالمؤمنين _ عليه السلام _ وهو موضع اظهره اللّه _ عزّوجلّ _ فيه الحق. <ref>الكافى، ج۴، ص۵۶۷.</ref>
عدة من اصحابنا، عن سهل بن زياد، عن احمد بن محمد بن أبى نصر، عن أبان عن ابى عبداللّه _ عليه السلام _ قال: يستحب الصلاة فى مسجد الغدير لان النبيّ _ صلى اللّه عليه وآله _ اقام فيه أميرالمؤمنين _ عليه السلام _ وهو موضع اظهره اللّه _ عزّوجلّ _ فيه الحق. <ref>الكافى، ج۴، ص۵۶۷.</ref>


==== روزه ====
=== روزه ===
درباره روزه روز غدير روايات متعددى وارد شده كه نمونه اى از آنها نقل مى شود. صدوق مى گويد:
درباره روزه روز غدير روايات متعددى وارد شده كه نمونه اى از آنها نقل مى شود. صدوق مى گويد:


خط ۸۶: خط ۸۶:
در آخر حديث بعد از روزه غدير به روز مبعث اشاره شده و ثواب روزه هر دو روز برابر با ثواب روزه شصت ماه دانسته شده است و اين، ارتباط حقيقى دو روز و اهميت آن دو را مى رساند.
در آخر حديث بعد از روزه غدير به روز مبعث اشاره شده و ثواب روزه هر دو روز برابر با ثواب روزه شصت ماه دانسته شده است و اين، ارتباط حقيقى دو روز و اهميت آن دو را مى رساند.


==== دعا در شب و روز غدير ====
=== دعا در شب و روز غدير ===
از پيشوايان اسلام دعاهاى مختلفى در شب و روز اين عيد بزرگ نقل شده است كه اين مقاله گنجايش نقل آنها را ندارد.
از پيشوايان اسلام دعاهاى مختلفى در شب و روز اين عيد بزرگ نقل شده است كه اين مقاله گنجايش نقل آنها را ندارد.


محدثان زيادى، اين ادعيه را نقل كرده اند؛ از جمله سيد بن طاووس و علامه مجلسى و محدث قمى كه مى توان به كتب آنان مراجعه كرد. <ref>الكافى، ج۴، ص۱۴۹، ح۳.</ref>
محدثان زيادى، اين ادعيه را نقل كرده اند؛ از جمله سيد بن طاووس و علامه مجلسى و محدث قمى كه مى توان به كتب آنان مراجعه كرد. <ref>الكافى، ج۴، ص۱۴۹، ح۳.</ref>


==== ياد خدا و پيامبر(صلی الله علیه و آله ) ====
=== ياد خدا و پيامبر(صلی الله علیه و آله ) ===
در آداب غدير تأكيد شده كه در اين عيد بزرگ با روزه و نماز به ياد خدا و محمد صلی الله علیه و آله  و آل او باشيد.  
در آداب غدير تأكيد شده كه در اين عيد بزرگ با روزه و نماز به ياد خدا و حضرت محمد صلی الله علیه و آله  و آل او باشيد.  


در اين زمينه نيز حديثى از محدث بزرگ شيعه، كلينى مى آوريم:
در اين زمينه نيز حديثى از محدث بزرگ شيعه، كلينى مى آوريم:
خط ۱۰۶: خط ۱۰۶:
قال: تذكرون اللّه عزّ ذكره فيه بالصيام والعبادة والذكر لمحمّد وآل محمّد…<ref>الكافى، ج۴، ص۱۴۹، ح۳.</ref>
قال: تذكرون اللّه عزّ ذكره فيه بالصيام والعبادة والذكر لمحمّد وآل محمّد…<ref>الكافى، ج۴، ص۱۴۹، ح۳.</ref>


==== درود و صلوات بر پيامبر اكرم(ص) ====
=== درود و صلوات بر پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) ===
مرحوم شيخ حرّ عاملى از محمد بن على بن الحسين چنين آورده است:
مرحوم شيخ حرّ عاملى از محمد بن على بن الحسين چنين آورده است:


خط ۱۱۷: خط ۱۱۷:
ويوم الثار الصلاة على محمد وآل محمد.<ref>اقبال الاعمال، ص۷۷۸.</ref>
ويوم الثار الصلاة على محمد وآل محمد.<ref>اقبال الاعمال، ص۷۷۸.</ref>


==== غسل ====
=== غسل ===
از امام صادق علیه السلام در ضمن حديثى كه قسمتى از آن را درباره نماز نقل كرديم چنين آمده است:
از امام صادق علیه السلام در ضمن حديثى كه قسمتى از آن را درباره نماز نقل كرديم چنين آمده است:


يغتسل عند زوال الشمس من قبل أن تزول الشمس مقدار نصف ساعة يسئل اللّه _ عزّوجلّ.<ref>تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۳؛ بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۲۱، ح۶.</ref>  
يغتسل عند زوال الشمس من قبل أن تزول الشمس مقدار نصف ساعة يسئل اللّه _ عزّوجلّ.<ref>تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۳؛ بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۲۱، ح۶.</ref>


==== حمد و ستايش پروردگار و سپاس او ====
=== حمد و ستايش پروردگار و سپاس او ===
علامه مجلسى چنين آورده است:
علامه مجلسى چنين آورده است:


خط ۱۳۱: خط ۱۳۱:
هو يوم عبادة وشكر للّه وحمد له: <ref>وسائل الشيعه، ج۷، ص۳۲۸، ح۱۳.</ref>
هو يوم عبادة وشكر للّه وحمد له: <ref>وسائل الشيعه، ج۷، ص۳۲۸، ح۱۳.</ref>


==== زيارت اميرالمؤمنين(علیه السلام) ====
=== زيارت اميرالمؤمنين(علیه السلام) ===
امام رضا علیه السلام به احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى فرمود:
امام رضا علیه السلام به احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى فرمود:


خط ۱۳۸: خط ۱۳۸:
مرحوم محدث قمى مى فرمايد:
مرحوم محدث قمى مى فرمايد:


سومين عمل در روز غدير زيارت حضرت اميرالمؤمنين علیه السلام است كه سزاوار است كه انسان هر كجا باشد سعى كند خود را به قبر مطهر آن حضرت برساند و از براى آن حضرت در اين سه روز زيارت مخصوصى نقل شده كه يكى از آنها زيارت معروف به امين اللّه است كه از نزديك و دور خوانده مى شود. <ref>مفاتيح الجنان، ص۷۸۸.</ref>
سومين عمل در روز غدير زيارت حضرت اميرالمؤمنين علیه السلام است كه سزاوار است كه انسان هر كجا باشد سعى كند خود را به قبر مطهر آن حضرت برساند و از براى آن حضرت در اين سه روز زيارت مخصوصى نقل شده كه يكى از آنها زيارت معروف به امين اللّه است كه از نزديک و دور خوانده مى شود. <ref>مفاتيح الجنان، ص۷۸۸.</ref>


==== تعويذ ====
=== تعويذ ===
سيد بن طاووس فصلى را به آن اختصاص داده و در آن تعويذ پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) را بيان كرده كه عين عبارت او نقل مى شود:
سيد بن طاووس فصلى را به آن اختصاص داده و در آن تعويذ پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) را بيان كرده كه عين عبارت او نقل مى شود:


فصل، فيما نذكره من عوذة تعوّذ بها النبى _ صلّى اللّه عليه وآله _ فى يوم الغدير، فتعوذ بها أنت أيضاً قبل شروعك فى عمل اليوم المذكور ليكون حرزاً من المحذور وهى: بسم اللّه الرحمن الرحيم خير الاسماء بسم اللّه ربّ الآخرة والاولى وربّ الارض والسّماء الذى لايضرّ مع اسمه كيد الاعداء وبها تدفع كل الاسواء… <ref>اقبال الاعمال، ص۷۸۸.</ref>
فصل، فيما نذكره من عوذة تعوّذ بها النبى _ صلّى اللّه عليه وآله _ فى يوم الغدير، فتعوذ بها أنت أيضاً قبل شروعك فى عمل اليوم المذكور ليكون حرزاً من المحذور وهى: بسم اللّه الرحمن الرحيم خير الاسماء بسم اللّه ربّ الآخرة والاولى وربّ الارض والسّماء الذى لايضرّ مع اسمه كيد الاعداء وبها تدفع كل الاسواء… <ref>اقبال الاعمال، ص۷۸۸.</ref>


==== عبادت ====
=== عبادت ===
امام رضاعلیه السلام در ضمن حديث مفصلى كه در فضيلت و آداب آن روز دارد مى فرمايد:
امام رضاعلیه السلام در ضمن حديث مفصلى كه در فضيلت و آداب آن روز دارد مى فرمايد:


وهو اليوم الذى يزيد اللّه فى مال من عبد فيه… ويوم العبادة…: <ref>اقبال الاعمال، ص۷۸۸.</ref>
وهو اليوم الذى يزيد اللّه فى مال من عبد فيه… ويوم العبادة…: <ref>اقبال الاعمال، ص۷۸۸.</ref>


=== آداب اجتماعى و اخلاقى ===
== آداب اجتماعى و اخلاقى ==


==== جشن و عيد گرفتن ====
=== جشن و عيد گرفتن ===
در احاديث زيادى، غدير، روز عيد و بلكه بهترين عيد اسلامى دانسته شده است و شايسته است كه مردم آن روز را عيد بگيرند و جشن بر پا نمايند.
در احاديث زيادى، غدير، روز عيد و بلكه بهترين عيد اسلامى دانسته شده است و شايسته است كه مردم آن روز را عيد بگيرند و جشن بر پا نمايند.


خط ۱۵۹: خط ۱۵۹:
وهو عيد اللّه الاكبر ومابعث اللّه _ عزّوجلّ _ نبيّاً قطّ إلاّ وتعيّد فى هذا اليوم وعرف حرمته: <ref>تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۳.</ref>
وهو عيد اللّه الاكبر ومابعث اللّه _ عزّوجلّ _ نبيّاً قطّ إلاّ وتعيّد فى هذا اليوم وعرف حرمته: <ref>تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۳.</ref>


و رسول خدا فرمود:
و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:


يوم غدير خمّ افضل اَعياد امّتى وهو اليوم الّذى اَمَرنى اللّه تعالى ذكره فيه بنصب اخى على بن ابى طالب علماً لامّتى… <ref>امالى صدوق، ص۱۲، ح۸.</ref>
يوم غدير خمّ افضل اَعياد امّتى وهو اليوم الّذى اَمَرنى اللّه تعالى ذكره فيه بنصب اخى على بن ابى طالب علماً لامّتى… <ref>امالى صدوق، ص۱۲، ح۸.</ref>


==== تبريک و تهنيت ====
=== تبريک و تهنيت ===
در روايات به سه نوع تبريك اشاره شده است:
در روايات به سه نوع تبريک اشاره شده است:


===== الف _ تبريك به اميرالمؤمنين(علیه السلام)در روز غدير خم =====
==== الف _ تبريک به اميرالمؤمنين(علیه السلام)در روز غدير خم ====
علامه امينى مى گويد:
علامه امينى مى گويد:


خط ۱۷۳: خط ۱۷۳:
ثمّ جلس اميرالمؤمنين بامر من النبى _ صلّى اللّه عليه وآله _ فى خيمة تخصّ به يزوره الناس ويهنئونه وفيهم عمربن الخطّاب فقال: بخٍّ بخٍّ يا ابن ابى طالب، اصبحت مولاى ومولى كل مؤمن ومؤمنة. ثم أمر النبى امّهات المؤمنين بالدخول على اميرالمؤمنين والتهنئة له. <ref>الغدير، ج۱، ص۲۷۱.</ref>
ثمّ جلس اميرالمؤمنين بامر من النبى _ صلّى اللّه عليه وآله _ فى خيمة تخصّ به يزوره الناس ويهنئونه وفيهم عمربن الخطّاب فقال: بخٍّ بخٍّ يا ابن ابى طالب، اصبحت مولاى ومولى كل مؤمن ومؤمنة. ثم أمر النبى امّهات المؤمنين بالدخول على اميرالمؤمنين والتهنئة له. <ref>الغدير، ج۱، ص۲۷۱.</ref>


===== ب _ تبريک به پيامبر اكرم =====
==== ب _ تبريک به پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم ====
آن بزرگوار در اين مورد چنين مى گويد:
آن بزرگوار در اين مورد چنين مى گويد:


خط ۱۸۲: خط ۱۸۲:
فقال: طوبى لك يا ابا الحسن اصبحت مولاى ومولى كل مؤمن ومؤمنة<ref>همان، ص۲۷۴ (كتاب شرف المصطفى«با نام شرف النبى» ترجمه و منتشر شده است).</ref>
فقال: طوبى لك يا ابا الحسن اصبحت مولاى ومولى كل مؤمن ومؤمنة<ref>همان، ص۲۷۴ (كتاب شرف المصطفى«با نام شرف النبى» ترجمه و منتشر شده است).</ref>


===== ج _ تبريک به يكديگر =====
==== ج _ تبريک به يكديگر ====
اميرالمؤمنين(علیه السلام)در ضمن خطبه غدير كه قبلاً هم بآن اشاره شد فرمود:
اميرالمؤمنين(علیه السلام)در ضمن خطبه غدير كه قبلاً هم بآن اشاره شد فرمود:


خط ۱۹۱: خط ۱۹۱:
وهو يوم التهنئة يهنئ بعضكم بعضاً فاذا لقى المؤمن اخاه يقول: الحمد للّه الذى جعلنا من المتمسكين بولاية اميرالمؤمنين والائمة _ عليهم السلام. <ref>اقبال الاعمال، ص۷۷۸.</ref>
وهو يوم التهنئة يهنئ بعضكم بعضاً فاذا لقى المؤمن اخاه يقول: الحمد للّه الذى جعلنا من المتمسكين بولاية اميرالمؤمنين والائمة _ عليهم السلام. <ref>اقبال الاعمال، ص۷۷۸.</ref>


==== ديد و بازديد ====
=== ديد و بازديد ===
شيخ طوسى مى گويد:
شيخ طوسى مى گويد:


خط ۲۰۴: خط ۲۰۴:
ومن زار فيه مؤمناً أدخل اللّه قبره سبعين نوراً ووسّع فى قبره ويزور قبره كل يوم سبعون الف ملك ويبشرونه بالجنّة… <ref>اقبال الاعمال، ص۷۷۸.</ref>
ومن زار فيه مؤمناً أدخل اللّه قبره سبعين نوراً ووسّع فى قبره ويزور قبره كل يوم سبعون الف ملك ويبشرونه بالجنّة… <ref>اقبال الاعمال، ص۷۷۸.</ref>


==== افطارى دادن ====
=== افطارى دادن ===
اميرمؤمنان(ع) در اين باره فرمود:
اميرمؤمنان(ع) در اين باره فرمود:


خط ۲۱۵: خط ۲۱۵:
همچنين در ضمن احاديث آداب سياسى نيز ديديم كه امام هشتم عدّه اى از خواص خود را كه روز غدير به حضورش رسيده بودند براى افطار در منزل خويش نگهداشت و به آنان افطارى داد و به منزل آنان نيز غذا و لباس و غيره فرستاد.
همچنين در ضمن احاديث آداب سياسى نيز ديديم كه امام هشتم عدّه اى از خواص خود را كه روز غدير به حضورش رسيده بودند براى افطار در منزل خويش نگهداشت و به آنان افطارى داد و به منزل آنان نيز غذا و لباس و غيره فرستاد.


==== صدقه دادن ====
=== صدقه دادن ===
يكى ديگر از آداب روز غدير صدقه دادن به فقيراست.  
يكى ديگر از آداب روز غدير صدقه دادن به فقيراست.  


خط ۲۲۶: خط ۲۲۶:
وسائوا بكُم ضعفائكم فى مأكلكم وما تناله القدرة من استطاعتكم وعلى حب امكانكم فالدرهم فيه بمأة الف درهم والمزيد من اللّه. <ref>مصباح المتهجد، ص۷۵۷.</ref>
وسائوا بكُم ضعفائكم فى مأكلكم وما تناله القدرة من استطاعتكم وعلى حب امكانكم فالدرهم فيه بمأة الف درهم والمزيد من اللّه. <ref>مصباح المتهجد، ص۷۵۷.</ref>


==== انجام كارهاى شايسته روز عيد ====
=== انجام كارهاى شايسته روز عيد ===
در احاديث، آداب و اعمال متعدد ديگرى كه جنبه اخلاقى و اجتماعى دارد و مناسب روزهاى عيد و جشن است بيان شده كه به آنها فقط اشاره مى شود و سپس نمونه اى از روايات بيان مى گردد.  
در احاديث، آداب و اعمال متعدد ديگرى كه جنبه اخلاقى و اجتماعى دارد و مناسب روزهاى عيد و جشن است بيان شده كه به آنها فقط اشاره مى شود و سپس نمونه اى از روايات بيان مى گردد.  


خط ۲۳۹: خط ۲۳۹:
عُودوا رَحمكُم اللّه بعد انقضاء مجمعكم بالتوسعة على عيالكم والبرّ باخوانِكم والشكر للّه _ عزّوجلّ _ على ما منحكم واجمعوا يجمع اللّه شملكم وتبّار واَيصِلِ اللّه اُلفتكم وتهادوا نِعَمَ اللّه كما منّأكم بالثّواب فيه على اضعاف الاعياد قبله وبعده الا من مثله والبرّ فيه يُثمر المال ويزيد فى العمر والتعاطف فيه يقتضى رحمة اللّه وعَطفه وهيّوا لاخوانكم وعيالكم من فضله بالجهد من جودكم وبما تنالُهُ القدرة من استطاعتكم واظهروا البُشر فيما بينكم والسُرور فى ملاقاتكم والحمد للّه على ما منحكم وعودوا بالمزيد من الخير على اهل التأمل لكم سائوا بكم ضُعفاء كم فى مأكلكم وما تناله القدرة من استطاعتكم وعلى حسب امكانكم فالدرهم فيه بمأة الف درهمٍ والمزيد من اللّه _ عزّوجلّ _ و صوم هذا اليوم مما ندب اللّه تعالى اليه وجعل الجزاء العظيم كفالة عنه حتى لو تعبّد له عبد من العبيد فى الشبيبة مِن ابتداء الدنيا الى انقضائها صائماً نهارُها قائما ليلُها اذا اخلص المخلص فى صومه لقصرت اليه ايام الدنيا عن كفايةٍ و من اَسْعَفَ أخاهُ مبتدئاً وبرَّهُ راغباً فله كأجْرِ من صام هذا اليوم وقام ليلةُ ومن فطَّر مؤمناً فى ليلته فكانّما فطر فئاماً وفئاماً يعُدُّها بيده عشرةً فنهض ناهض فقال يا اميرالمؤمنين وما الفئام قال مأة الف نبىّ وصدّيق وشهيد، فكيف بمن تكفّل عدداً من المؤمنين والمؤمنات وانا ضمينه على اللّه تعالى الامان من الكفر والفقر وان مات فى ليلته او يومه او بعده الى مثله من غير ارتكاب كبيرة فاجره على اللّه تعالى ومن استدال لاخوانه واعانهم فانا الضامن على اللّه ان بقّاه قضاه وان قبضه حمله عنه، واذا تلاقيتم فتصافحوا بالتسليم وتهانوا النعمة فى هذا اليوم ولُيبلَّغ الحاضر الغائب والشاهد البائن وليعد الغنّى على الفقير والقوى على الضعيف امرنى رسول اللّه بذلك. <ref>مصباح المتهجد، ص۷۵۷.</ref>
عُودوا رَحمكُم اللّه بعد انقضاء مجمعكم بالتوسعة على عيالكم والبرّ باخوانِكم والشكر للّه _ عزّوجلّ _ على ما منحكم واجمعوا يجمع اللّه شملكم وتبّار واَيصِلِ اللّه اُلفتكم وتهادوا نِعَمَ اللّه كما منّأكم بالثّواب فيه على اضعاف الاعياد قبله وبعده الا من مثله والبرّ فيه يُثمر المال ويزيد فى العمر والتعاطف فيه يقتضى رحمة اللّه وعَطفه وهيّوا لاخوانكم وعيالكم من فضله بالجهد من جودكم وبما تنالُهُ القدرة من استطاعتكم واظهروا البُشر فيما بينكم والسُرور فى ملاقاتكم والحمد للّه على ما منحكم وعودوا بالمزيد من الخير على اهل التأمل لكم سائوا بكم ضُعفاء كم فى مأكلكم وما تناله القدرة من استطاعتكم وعلى حسب امكانكم فالدرهم فيه بمأة الف درهمٍ والمزيد من اللّه _ عزّوجلّ _ و صوم هذا اليوم مما ندب اللّه تعالى اليه وجعل الجزاء العظيم كفالة عنه حتى لو تعبّد له عبد من العبيد فى الشبيبة مِن ابتداء الدنيا الى انقضائها صائماً نهارُها قائما ليلُها اذا اخلص المخلص فى صومه لقصرت اليه ايام الدنيا عن كفايةٍ و من اَسْعَفَ أخاهُ مبتدئاً وبرَّهُ راغباً فله كأجْرِ من صام هذا اليوم وقام ليلةُ ومن فطَّر مؤمناً فى ليلته فكانّما فطر فئاماً وفئاماً يعُدُّها بيده عشرةً فنهض ناهض فقال يا اميرالمؤمنين وما الفئام قال مأة الف نبىّ وصدّيق وشهيد، فكيف بمن تكفّل عدداً من المؤمنين والمؤمنات وانا ضمينه على اللّه تعالى الامان من الكفر والفقر وان مات فى ليلته او يومه او بعده الى مثله من غير ارتكاب كبيرة فاجره على اللّه تعالى ومن استدال لاخوانه واعانهم فانا الضامن على اللّه ان بقّاه قضاه وان قبضه حمله عنه، واذا تلاقيتم فتصافحوا بالتسليم وتهانوا النعمة فى هذا اليوم ولُيبلَّغ الحاضر الغائب والشاهد البائن وليعد الغنّى على الفقير والقوى على الضعيف امرنى رسول اللّه بذلك. <ref>مصباح المتهجد، ص۷۵۷.</ref>


سيد بن طاووس در ضمن حديث مفصلى در اهميت و فضيلت غدير از امام رضا(ع) چنين آورده است:
سيد بن طاووس در ضمن حديث مفصلى در اهميت و فضيلت غدير از امام رضا(علیه السلام) چنين آورده است:


وهو يوم تنفيس الكرب ويوم تحطيط الوزر و يوم الحباء والعطية ويوم نشر العلم و يوم البشارة والعيد الاكبر و يوم يستجاب فيه الدعا ويوم الموقف العظيم ويوم ليس الثياب ونزع السواد ويوم الشرط المشروط ويوم نفى الغموم ويوم الصفح عن مذنبى شيعة اميرالمؤمنين وهو يوم السبقة ويوم اكثار الصلاة على محمد وآل محمد ويوم الرضا ويوم عيد اهل بيت محمد ويوم قبول الاعمال ويوم طلب الزيادة ويوم استراحة المؤمنين ويوم المتاجرة ويوم التودّد ويوم الوصول الى رحمة اللّه ويوم التزكية و يوم ترك الكبائر والذنوب ويوم العبادة ويوم تفطير الصائمين، الى ان قال، وهو يوم التبسّم فى وجهه الناس من اهل الايمان فمن تبسّم فى وجه اخيه يوم الغدير نظر اللّه اليه يوم القيامة بالرحمة وقضى له ألف حاجة بنى له قصراً فى الجنة من درّة بيضاء ونظّر وجهه وهو يوم الزينة فمن تزيّن ليوم الغدير غفر اللّه له كل خطيئة عملها صغيرة او كبيرة وبعث اللّه اليه ملائكته يكتبون له الحسنات ويرفعون له الدرجات الى قابل مثل ذلك اليوم. <ref>اقبال الاعمال، ص۷۷۸.</ref>
وهو يوم تنفيس الكرب ويوم تحطيط الوزر و يوم الحباء والعطية ويوم نشر العلم و يوم البشارة والعيد الاكبر و يوم يستجاب فيه الدعا ويوم الموقف العظيم ويوم ليس الثياب ونزع السواد ويوم الشرط المشروط ويوم نفى الغموم ويوم الصفح عن مذنبى شيعة اميرالمؤمنين وهو يوم السبقة ويوم اكثار الصلاة على محمد وآل محمد ويوم الرضا ويوم عيد اهل بيت محمد ويوم قبول الاعمال ويوم طلب الزيادة ويوم استراحة المؤمنين ويوم المتاجرة ويوم التودّد ويوم الوصول الى رحمة اللّه ويوم التزكية و يوم ترك الكبائر والذنوب ويوم العبادة ويوم تفطير الصائمين، الى ان قال، وهو يوم التبسّم فى وجهه الناس من اهل الايمان فمن تبسّم فى وجه اخيه يوم الغدير نظر اللّه اليه يوم القيامة بالرحمة وقضى له ألف حاجة بنى له قصراً فى الجنة من درّة بيضاء ونظّر وجهه وهو يوم الزينة فمن تزيّن ليوم الغدير غفر اللّه له كل خطيئة عملها صغيرة او كبيرة وبعث اللّه اليه ملائكته يكتبون له الحسنات ويرفعون له الدرجات الى قابل مثل ذلك اليوم. <ref>اقبال الاعمال، ص۷۷۸.</ref>


=== آداب سياسى غدير ===
== آداب سياسى غدير ==


==== تبرّى جستن از ستمگر ====
=== تبرّى جستن از ستمگر ===
در حديثى كه مرحوم كلينى و ديگران درباره روزه روز غدير از امام صادق(ع) نقل كرده اند، چنين آمده است:
در حديثى كه مرحوم كلينى و ديگران درباره روزه روز غدير از امام صادق(علیه السلام) نقل كرده اند، چنين آمده است:


تصومه يا حسن و تكثر الصلاة على محمد وآله وتبرّء الى اللّه ممن ظلمهم.<ref>الكافى، ج۴، ص۱۴۸.</ref>
تصومه يا حسن و تكثر الصلاة على محمد وآله وتبرّء الى اللّه ممن ظلمهم.<ref>الكافى، ج۴، ص۱۴۸.</ref>


==== ديدار با رهبرى و بيعت ====
=== ديدار با رهبرى و بيعت ===
مرحوم شيخ حرّ عاملى با سندهاى مختلف چنين نقل مى كند:
مرحوم شيخ حرّ عاملى با سندهاى مختلف چنين نقل مى كند:


خط ۲۶۳: خط ۲۶۳:
واسمه فى السماء يوم العهد والمعهود وفى الارض يوم الميثاق المأخوذ… <ref>تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۳.</ref>
واسمه فى السماء يوم العهد والمعهود وفى الارض يوم الميثاق المأخوذ… <ref>تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۳.</ref>


با ملاحظه احاديث مربوط به غدير روشن مى شود كه برنامه ديدار با رهبرى و پيشواى مسلمين و بيعت با او از زمان ائمه(ع) بويژه از زمان امام على بن موسى الرضا(ع) مرسوم بوده و مردم از اطراف و اكناف براى ديدار با آنان و تجديد عهد به حضور آنان مى رسيدند.
با ملاحظه احاديث مربوط به غدير روشن مى شود كه برنامه ديدار با رهبرى و پيشواى مسلمين و بيعت با او از زمان ائمه(علیهم السلام) بويژه از زمان امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مرسوم بوده و مردم از اطراف و اكناف براى ديدار با آنان و تجديد عهد به حضور آنان مى رسيدند.


شيخ طوسى در حديثى كه درباره اين موضوع است چنين مى گويد:
شيخ طوسى در حديثى كه درباره اين موضوع است چنين مى گويد:
خط ۲۷۱: خط ۲۷۱:
حدثنا الفياض بن محمد بن عمر الطوسى بطوس سنة تسع وخمسين ومأتين وقد بلغ التسعين، انه شهد ابا الحسن على بن موسى الرضا _ عليهما السلام _ فى يوم الغدير وبحضرته جماعة من خاصته قد احتبسهم للافطار وقد قدم الى منازلهم الطعام والبرّ والصّلات والكسوة حتى الخواتيم والنّعال وقد غيّر من احوالهم واحوال حاشيته، وجدّدت له آلة غير الآلة التى جرى الرسم بابتذالها قبل يومه وهو يذكر فضل اليوم وقدمه… <ref>مصباح المتهجد، ص۷۵۲.</ref>
حدثنا الفياض بن محمد بن عمر الطوسى بطوس سنة تسع وخمسين ومأتين وقد بلغ التسعين، انه شهد ابا الحسن على بن موسى الرضا _ عليهما السلام _ فى يوم الغدير وبحضرته جماعة من خاصته قد احتبسهم للافطار وقد قدم الى منازلهم الطعام والبرّ والصّلات والكسوة حتى الخواتيم والنّعال وقد غيّر من احوالهم واحوال حاشيته، وجدّدت له آلة غير الآلة التى جرى الرسم بابتذالها قبل يومه وهو يذكر فضل اليوم وقدمه… <ref>مصباح المتهجد، ص۷۵۲.</ref>


==== اجتماع و اتحاد ====
=== اجتماع و اتحاد ===
در خطبه اى كه از اميرالمؤمنين(ع) در روز غديرى كه مصادف با روز جمعه بود چنين آمده است:
در خطبه اى كه از اميرالمؤمنين(علیه السلام) در روز غديرى كه مصادف با روز جمعه بود چنين آمده است:


واجمَعوا يجمع اللّه شملكم…. <ref>همان، ص۷۵۷.</ref>
واجمَعوا يجمع اللّه شملكم…. <ref>همان، ص۷۵۷.</ref>


امام صادق(ع) نيز در بيان فضيلت غدير مى فرمايد:
امام صادق(علیه السلام) نيز در بيان فضيلت غدير مى فرمايد:


واسمه فى السماء يوم العهد والمعهود وفى الارض يوم الميثاق المأخوذ والجمع المشهود. <ref>تهذيب الأحكام، ج۳، ص۱۴۳.
واسمه فى السماء يوم العهد والمعهود وفى الارض يوم الميثاق المأخوذ والجمع المشهود. <ref>تهذيب الأحكام، ج۳، ص۱۴۳.

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۰ دسامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۷:۲۳

دو حادثه بسيار مهمّ و بزرگ در تاريخ اسلام رخ داد كه از يكى رسالت و از ديگرى امامت به وجود آمد.

نخستين حادثه، نزول وحى بود كه رسالت پيامبر صلی الله علیه و آله را در برداشت.

دومين حادثه، غدير بود كه امامت را به وجود آورد و در حقيقت ادامه رسالت بود. روز غدير و امامت همان قدر اهميت دارد كه روز بعثت و رسالت.

خداوند منّان نيز در قرآن به اين ارتباط اشاره كرده و فرموده است:

Ra bracket.png يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ La bracket.png [۱]

در آيه ديگر كه همان روز و بعد از آن واقعه غدير نازل شد فرمود:

Ra bracket.png الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا La bracket.png: [۲]

مرحوم حاج ميرزا جواد ملكى تبريزى مى گويد:

ويوم الغدير من هذا اليوم [يوم المبعث] بمنزلة الجزء الاخير من العلقة التامة، بل بمنزلة الباطن من الشىء الظاهر، وبمنزلة الروح من الانسان، لانّ كل ما فى هذا المبعث الشريف من الخير والفوز والسعادة مشروطة بولاية اميرالمؤمنين والائمة من ولده…[۳]

به دليل اهميت روز غدير به عنوان بزرگ ترين و مهم ترين اعياد اسلامى است كه براى آن آداب و اعمال و فضايل بى شمارى بيان شده است.

در اين نوشته اعمال و آداب غدير تا حدّ امكان در آيينه روايات نمايانده مى شود.

قبل از هرچيز به چند نكته اشاره مى شود:

۱ _ كثرت اعمال و آداب اين روز بسيار فوق العاده است و با اعمال هيچ روزى قابل مقايسه نيست.

در اين بررسى تا آنجا كه در توان نگارنده بود بيش از چهل مورد از آداب روز غدير در روايات گردآورى شده است.

۲ _ در آداب و اعمال غدير همه گروه ها مورد توجه و خطاب هستند و براى هر گروه با هر فكر و انديشه و هر سنّى، آدابى مناسب حال وجود دارد.

۳ _ اعمال و آداب اين روز برخوردار از ويژگى جامعيّت و به تمام ابعاد زندگى انسان (عبادى، سياسى، فقهى…) مربوط مى شود.از اين نكات استفاده مى شود كه معمار اين حادثه مهم تاريخى، مى خواهد اين روز براى هميشه در تاريخ زنده باشد.

در اين نوشته اين روز را در نگاه روايات تحت عناوين سياسى، عبادى، اجتماعى و اخلاقى دسته بندى مى كنيم و احاديث مربوط به آنها را مى آوريم:

آداب عبادى غدير

نماز

نماز روز غدير در شب و روز و نيز نماز مسجد غدير، در روايات وارد شده است كه نمونه اى از روايات آن بيان مى گردد:

الف: نماز شب غدير:

سيد بن طاووس در مورد آن چنين مى گويد:

وجدنا فيها صلاة مذكورة فى كتب العبادات والصلاة خير موضوع و خير مسموعٍ عام فى سائر الصلوات.

ذكر صفة هذه الصلاة فى ليلة الغدير وهى اثنتا عشرة ركعة لايسلّم الا فى اخراهنّ ويجلس بين كلّ ركعتين ويقرأ فى كل ركعة الحمد وقل هو اللّه أحد عشر مرّات و آية الكرسى مرّة، فاذا اتيت الثانية عشرة فاقرأ فيها الحمد سبع مرّات وقل هو اللّه أحد سبع مرّات واقنت وقل لا اله الاّ اللّهُ وَحْدَهُ لاشريك لَهُ،لَهُ الملك ولَهُ الحمد يحيى ويميت ويميت ويُحيى وهو حىّ لايموت بِيَدِه الخير وهو على كل شى قدير»

عشر مرات وتركع وتسجد وتقول فى سجودك عشر مرات سبحان مَن أحصى كل شئ علمهُ وسبحان مَنْ لاينبغى التسبيح الاّ لَهُ سبحان ذى المَنَّ والنّعم، سبحان ذى الفضل والطول، سبحان ذى العزّة والكرم، أسئلك بمعاقد العزّ من عرشِك ومنتهى الرحمة من كتابك وبالاسم الاعظم وكلماته التّامّة أن تصلّى على محمد رسولِكَ وأهل بيته الطيّبين الطاهرين واَنْ تفعل بى كذا وكذا انّك سميع مجيب».[۴]

ب: نماز روز غدير:

شيخ طوسى درباره نماز روز غدير چنين آورده است:

الحسين بن الحسن الحسينى قال: حدثنا محمد بن موسى الهمدانى قال: حدثنا على بن حسان الواسطى، قال حدثنا على بن الحسين العبدى، قال سمعت اباعبداللّه الصادق _ عليه السلام _ يقول: صيام يوم غديرخم يعدل صيام عمر الدنيا عاش انسان ثم صام ما عمرت الدنيا لكان له ثواب ذلك وصيامه يعدل عنداللّه _ عزّوجل ّ _ فى كل عام مأة حجّة ومأة عمرة مبرورات متقبلات وهو عيداللّه الاكبر… ومن صلّى فيه ركعتين… عدلت عند اللّه _ عزوجلّ _ مأة الف حجة ومأة الف عمرة و….

ومن فطر فيه مؤمناً كان كمن اطعم فئاماً وفئاماً فلم يزل يعد الى ان عقد بيده عشراً. ثم قال: اتدرى كم الفئام؟ قلت: لا. قال: مأة الف كل فئام كان له ثواب من اطعم بعددها من النبيين والصديقين والشهداء فى حرم اللّه _ عزّوجلّ _ وسقاهم فى يوم ذى مسغبة والدرهم فيه بالف الف درهم… [۵]

ج: نماز مسجد غدير:

محدث عظيم الشأن مرحوم كلينى در مورد نماز مسجد غدير مى گويد:

عدة من اصحابنا، عن سهل بن زياد، عن احمد بن محمد بن أبى نصر، عن أبان عن ابى عبداللّه _ عليه السلام _ قال: يستحب الصلاة فى مسجد الغدير لان النبيّ _ صلى اللّه عليه وآله _ اقام فيه أميرالمؤمنين _ عليه السلام _ وهو موضع اظهره اللّه _ عزّوجلّ _ فيه الحق. [۶]

روزه

درباره روزه روز غدير روايات متعددى وارد شده كه نمونه اى از آنها نقل مى شود. صدوق مى گويد:

حدثنا على بن أحمد بن موسى _ رضى اللّه عنه _ قال: حدثنا محمد بن ابى عبداللّه الكوفى قال: حدثنى الحسين بن عبيداللّه الاشعرىُّ قال: حدثنى محمد بن عيسى ابن عبيد، عن القاسم بن يحيى، عن جدّه الحسن بن راشد، عن المفضّل بن عمر قال: قلت لابى عبداللّه _ عليه السلام _: كم للمسلمين من عيد؟

فقال: اربعة اعياد، قال، قلت: قد عرفت العيدين والجمعة، فقال لى: اعظمها واشرفها يوم الثامن عشر من ذى الحجّة وهو اليوم الذى اقام فيه رسول اللّه _ صلّى اللّه عليه وآله _ اميرالمؤمنين _ عليه السلام _ ونصبه للناس علماً. قال: قلت: مايجب علينا فى ذلك اليوم؟

قال: يجب عليكم صيامه شكراً للّه وحمداً له مع انّه اهل ان يشكر كل ساعة، وكذلك أمرت الانبياء اوصياءها ان يصوموا اليوم الذى يقام فيه الوصى يتخذونه عيداً، ومن صامه كان افضل من عمل ستين سنة. [۷]

همان طور كه در پايان حديث آمده است انبيا به جانشينان خود دستور مى دادند كه روز وصايت و امامت خود را عيد بدانند و روزه بگيرند.

امام در اين حديث در فضيلت روزه اين روز مى فرمايد: روزه اين روز از عمل شصت سال برتر است.

مرحوم كلينى هم در مورد روزه و اعمال ديگر چنين نقل مى كند:

عن على بن ابراهيم، عن ابيه، عن القاسم بن يحيى، عن جدّه الحسن بن راشد، عن ابى عبداللّه _ عليه السلام _ قال: قلت: جعلت فداك للمسلمين عيد غير العيدين؟

قال: نعم يا حسن أعظمها واشرفهما، قلت: واىّ يوم هو؟

قال: هو يوم نصب اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه وسلامه عليه _ فيه علماً للناس، قلت جعلت فداك وماينبغى لنا ان نصنع فيه؟

قال: تصومه يا حسن وتكثر الصلاة على محمد وآله وتبرّء الى اللّه ممّن ظلمهم فانّ الانبياء _ صلوات اللّه عليهم _ كانت تأمر الاوصياء باليوم الذى كان يقام فيه الوصّى ان يتخذ عيداً، قال: قلت: فما لمن صامه؟

قال: صيام ستين شهراً، ولاتدع صيام يوم سبع وعشرين من رجب فانه هو اليوم الذى نزلت فيه النبوة على محمّد _ صلّى اللّه عليه وآله _ وثوابه مثل ستين شهراً لكم.[۸]

در آخر حديث بعد از روزه غدير به روز مبعث اشاره شده و ثواب روزه هر دو روز برابر با ثواب روزه شصت ماه دانسته شده است و اين، ارتباط حقيقى دو روز و اهميت آن دو را مى رساند.

دعا در شب و روز غدير

از پيشوايان اسلام دعاهاى مختلفى در شب و روز اين عيد بزرگ نقل شده است كه اين مقاله گنجايش نقل آنها را ندارد.

محدثان زيادى، اين ادعيه را نقل كرده اند؛ از جمله سيد بن طاووس و علامه مجلسى و محدث قمى كه مى توان به كتب آنان مراجعه كرد. [۹]

ياد خدا و پيامبر(صلی الله علیه و آله )

در آداب غدير تأكيد شده كه در اين عيد بزرگ با روزه و نماز به ياد خدا و حضرت محمد صلی الله علیه و آله و آل او باشيد.

در اين زمينه نيز حديثى از محدث بزرگ شيعه، كلينى مى آوريم:

سهل بن زياد، عن عبدالرحمن بن سالم، عن ابيه قال: سئلت ابا عبداللّه _ عليه السلام _هل للمسلمين عيد غير يوم الجمعة والاضحى والفطر؟

قال: نعم اعظمها حرمة قلت: واىُّ عيد هو جعلت فداك؟

قال: اليوم الذى نصب فيه رسول اللّه _ صلّى اللّه عليه وآله _ اميرالمؤمنين عليه السلام وقال: من كنت مولاه. فعلىّ مولاه» قلت: واىّ يوم هو؟

قال وما تصنع باليوم انّ السّنة تدور ولكنّه يوم ثمانية عشر من ذى الحجّة، فقلت: و ماينبغى لنا أن نفعل فى ذلك اليوم؟

قال: تذكرون اللّه عزّ ذكره فيه بالصيام والعبادة والذكر لمحمّد وآل محمّد…[۱۰]

درود و صلوات بر پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم)

مرحوم شيخ حرّ عاملى از محمد بن على بن الحسين چنين آورده است:

عن الصفار، عن محمد بن عيسى، عن على بن سليمان بن يوسف البزّار، عن القاسم بن يحيى، عن جدّه الحسن بن راشد قال: قيل لأبى عبداللّه _ عليه السلام: للمؤمنين من الاعياد غير العيدين والجمعه؟

قال، فقال: نعم لهم ما هو اعظم من هذا، يوم أقيم اميرالمؤمنين عليه السلام فعقد له رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله الولاية فى اعناق الرجال و النساء بغديرخم، فقلت: واىّ يوم ذلك قال: الايّام يختلف، ثم قال: يوم ثمانية عشر من ذى الحجة قال، ثمّ قال: والعمل فيه يعدل ثمانين شهراً، وينبغى ان يكثر فيه ذكر اللّه عزّوجلّ والصلاة على النّبي صلى اللّه عليه وآله ويوسع الرجل فيه على عياله. [۱۱]

امام رضا علیه السلام نيز در ضمن بيان فضيلت روز غدير مى فرمايد:

ويوم الثار الصلاة على محمد وآل محمد.[۱۲]

غسل

از امام صادق علیه السلام در ضمن حديثى كه قسمتى از آن را درباره نماز نقل كرديم چنين آمده است:

يغتسل عند زوال الشمس من قبل أن تزول الشمس مقدار نصف ساعة يسئل اللّه _ عزّوجلّ.[۱۳]

حمد و ستايش پروردگار و سپاس او

علامه مجلسى چنين آورده است:

وجدت بخطّ بعض الأفاضل نقلاً من خط الشهيد محمد بن مكى _ قدّس اللّه روحهما _ قال: روى عن النّبى _ صلّى اللّه عليه وآله _ أنّ من السنن أن يقول المؤمن فى يوم الغدير مأة مرّة: الحمد اللّه الذى جعل كمال دينه وتمام نعمته بولاية اميرالمؤمنين على بن ابى طالب. [۱۴]

در حديث ديگرى آمده است:

هو يوم عبادة وشكر للّه وحمد له: [۱۵]

زيارت اميرالمؤمنين(علیه السلام)

امام رضا علیه السلام به احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى فرمود:

يا ابن أبى نصر، اين ما كنت فاحضر يوم الغدير عند اميرالمؤمنين _ عليه السلام _ فان اللّه _ تبارك و تعالى _ يغفر لكل مؤمن ومؤمنة ومسلم ومسلمة ذنوب ستين سنة ويعتق من النار ضعف ما أعتق من شهر رمضان وليلة القدر وليلة الفطر…. [۱۶]

مرحوم محدث قمى مى فرمايد:

سومين عمل در روز غدير زيارت حضرت اميرالمؤمنين علیه السلام است كه سزاوار است كه انسان هر كجا باشد سعى كند خود را به قبر مطهر آن حضرت برساند و از براى آن حضرت در اين سه روز زيارت مخصوصى نقل شده كه يكى از آنها زيارت معروف به امين اللّه است كه از نزديک و دور خوانده مى شود. [۱۷]

تعويذ

سيد بن طاووس فصلى را به آن اختصاص داده و در آن تعويذ پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) را بيان كرده كه عين عبارت او نقل مى شود:

فصل، فيما نذكره من عوذة تعوّذ بها النبى _ صلّى اللّه عليه وآله _ فى يوم الغدير، فتعوذ بها أنت أيضاً قبل شروعك فى عمل اليوم المذكور ليكون حرزاً من المحذور وهى: بسم اللّه الرحمن الرحيم خير الاسماء بسم اللّه ربّ الآخرة والاولى وربّ الارض والسّماء الذى لايضرّ مع اسمه كيد الاعداء وبها تدفع كل الاسواء… [۱۸]

عبادت

امام رضاعلیه السلام در ضمن حديث مفصلى كه در فضيلت و آداب آن روز دارد مى فرمايد:

وهو اليوم الذى يزيد اللّه فى مال من عبد فيه… ويوم العبادة…: [۱۹]

آداب اجتماعى و اخلاقى

جشن و عيد گرفتن

در احاديث زيادى، غدير، روز عيد و بلكه بهترين عيد اسلامى دانسته شده است و شايسته است كه مردم آن روز را عيد بگيرند و جشن بر پا نمايند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

وهو عيد اللّه الاكبر ومابعث اللّه _ عزّوجلّ _ نبيّاً قطّ إلاّ وتعيّد فى هذا اليوم وعرف حرمته: [۲۰]

و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

يوم غدير خمّ افضل اَعياد امّتى وهو اليوم الّذى اَمَرنى اللّه تعالى ذكره فيه بنصب اخى على بن ابى طالب علماً لامّتى… [۲۱]

تبريک و تهنيت

در روايات به سه نوع تبريک اشاره شده است:

الف _ تبريک به اميرالمؤمنين(علیه السلام)در روز غدير خم

علامه امينى مى گويد:

وقال المورّخ غياث الدين المستوفى ۹۴۲ فى حبيب السير :

ثمّ جلس اميرالمؤمنين بامر من النبى _ صلّى اللّه عليه وآله _ فى خيمة تخصّ به يزوره الناس ويهنئونه وفيهم عمربن الخطّاب فقال: بخٍّ بخٍّ يا ابن ابى طالب، اصبحت مولاى ومولى كل مؤمن ومؤمنة. ثم أمر النبى امّهات المؤمنين بالدخول على اميرالمؤمنين والتهنئة له. [۲۲]

ب _ تبريک به پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم

آن بزرگوار در اين مورد چنين مى گويد:

روى الحافظ ابوسعيد الخركوشى النيسابورى المتوفى ۴۰۷ فى تأليفه شرف المصطفى باسناده عن البراء بن عاذب بلفظ احمد بن حنبل، وباسناد آخر عن ابى سعيد الخدرى ولفظه: ثمّ قال النّبى _ صلى اللّه عليه وآله _:

هنِّئونى هنِّئونى ان اللّه تعالى خصّنى بالنبوة وخصّ اهل بيتى بالامامة، فلقى عمربن الخطاب أميرالمؤمنين.

فقال: طوبى لك يا ابا الحسن اصبحت مولاى ومولى كل مؤمن ومؤمنة[۲۳]

ج _ تبريک به يكديگر

اميرالمؤمنين(علیه السلام)در ضمن خطبه غدير كه قبلاً هم بآن اشاره شد فرمود:

وتهانّوا نعمة اللّه كما هنّاكم اللّه بالثواب فيه على اضعاف الاعياد قبله وبعده الاّ فى مثله. [۲۴]

امام هشتم فرمود:

وهو يوم التهنئة يهنئ بعضكم بعضاً فاذا لقى المؤمن اخاه يقول: الحمد للّه الذى جعلنا من المتمسكين بولاية اميرالمؤمنين والائمة _ عليهم السلام. [۲۵]

ديد و بازديد

شيخ طوسى مى گويد:

و روى زياد بن محمد قال: دخلت على أبى عبداللّه _ عليه السلام _ فقلت: للمسلمين عيد غير يوم الجمعة والفطر والاضحى؟

قال: نعم، أليوم الذى نصب فيه رسول اللّه _ صلّى اللّه عليه وآله _ اميرالمؤمنين _ عليه السلام _، فقلت: وأىّ يوم هو يا ابن رسول اللّه؟

فقال: وما تصنع بذلك اليوم والايّام تدور ولكنّه لثمانية عشر من ذى الحجّة، ينبغى لكم أن تتقرّبوا الى اللّه تعالى بالبرّ والصوم والصلاة وصلة الرحم وصلة الاخوان، فان الانبياء _ عليهم السلام _ كانوا اذا أقاموا اوصيائهم فعلوا ذلك وامروا به. [۲۶]

امام على بن موسى الرضا(ع) در ضمن حديث فضيلت غدير فرمود:

ومن زار فيه مؤمناً أدخل اللّه قبره سبعين نوراً ووسّع فى قبره ويزور قبره كل يوم سبعون الف ملك ويبشرونه بالجنّة… [۲۷]

افطارى دادن

اميرمؤمنان(ع) در اين باره فرمود:

ومن فطر مؤمناً فى ليلته فكانّما فطّر فئاماً وفئاماً يَعُدُّ بها بيده عشرة، فنهض ناهض فقال يا اميرالمؤمنين وما الفئام؟

قال مأة الف نبىّ وصدّيق وشهيد… [۲۸]

شبيه اين حديث از امام صادق علیه السلام نيز در ذيل نماز روز غدير گذشت.

همچنين در ضمن احاديث آداب سياسى نيز ديديم كه امام هشتم عدّه اى از خواص خود را كه روز غدير به حضورش رسيده بودند براى افطار در منزل خويش نگهداشت و به آنان افطارى داد و به منزل آنان نيز غذا و لباس و غيره فرستاد.

صدقه دادن

يكى ديگر از آداب روز غدير صدقه دادن به فقيراست.

امام صادق علیه السلام در حديثى كه گذشت فرمود:

والدرهم فيه بالف الف درهم. [۲۹]

اميرمؤمنان علیه السلام نيز در ضمن خطبه غدير فرمود:

وسائوا بكُم ضعفائكم فى مأكلكم وما تناله القدرة من استطاعتكم وعلى حب امكانكم فالدرهم فيه بمأة الف درهم والمزيد من اللّه. [۳۰]

انجام كارهاى شايسته روز عيد

در احاديث، آداب و اعمال متعدد ديگرى كه جنبه اخلاقى و اجتماعى دارد و مناسب روزهاى عيد و جشن است بيان شده كه به آنها فقط اشاره مى شود و سپس نمونه اى از روايات بيان مى گردد.

اين آداب و اعمال عبارتند از: هديه دادن، زينت كردن، شادى كردن، ديگران را شاد و خرّم نمودن، لباس نو و پاكيزه پوشيدن، ميهمانى دادن، گذشت و آشتى كردن، كارگشايى براى ديگران، نيكى كردن به ديگران، لباس و غذا و غيره به منزل خويشان و نزديكان فرستادن، توسعه دادن به زندگى خانواده و برادران، بشارت دادن، استراحت كردن، وام دادن، دوستى كردن، اجتناب از گناه، عقد برادرى بستن، مصافحه كردن، صله رحم، انجام عمل صالح و مهربانى و عطوفت به همديگر.

شيخ طوسى مى گويد:

و روى داود بن كثير الرقى عن ابى هارون عماربن حريز العبدى قال: دخلت على ابى عبداللّه _ عليه السلام _ فى يوم الثامن من ذى الحجّة فوجدته صائماً، فقال لى: هذا يوم عظيم، عظّم اللّه حرمته على المؤمنين واكمل لهم فيه الدين وتمّم عليهم النعمة وجدّد لهم ما اخذ عليهم من العهد والميثاق. فقيل له: ما ثواب صوم هذا اليوم قال: انه يوم عيد و فرح وسرور و يوم صوم شكراً للّه تعالى، وان صومه يعدل ستين شهراً من اشهر الحرم….[۳۱]

و نيز شيخ طوسى درخطبه اميرالمؤمنين آورده است كه فرمود:

عُودوا رَحمكُم اللّه بعد انقضاء مجمعكم بالتوسعة على عيالكم والبرّ باخوانِكم والشكر للّه _ عزّوجلّ _ على ما منحكم واجمعوا يجمع اللّه شملكم وتبّار واَيصِلِ اللّه اُلفتكم وتهادوا نِعَمَ اللّه كما منّأكم بالثّواب فيه على اضعاف الاعياد قبله وبعده الا من مثله والبرّ فيه يُثمر المال ويزيد فى العمر والتعاطف فيه يقتضى رحمة اللّه وعَطفه وهيّوا لاخوانكم وعيالكم من فضله بالجهد من جودكم وبما تنالُهُ القدرة من استطاعتكم واظهروا البُشر فيما بينكم والسُرور فى ملاقاتكم والحمد للّه على ما منحكم وعودوا بالمزيد من الخير على اهل التأمل لكم سائوا بكم ضُعفاء كم فى مأكلكم وما تناله القدرة من استطاعتكم وعلى حسب امكانكم فالدرهم فيه بمأة الف درهمٍ والمزيد من اللّه _ عزّوجلّ _ و صوم هذا اليوم مما ندب اللّه تعالى اليه وجعل الجزاء العظيم كفالة عنه حتى لو تعبّد له عبد من العبيد فى الشبيبة مِن ابتداء الدنيا الى انقضائها صائماً نهارُها قائما ليلُها اذا اخلص المخلص فى صومه لقصرت اليه ايام الدنيا عن كفايةٍ و من اَسْعَفَ أخاهُ مبتدئاً وبرَّهُ راغباً فله كأجْرِ من صام هذا اليوم وقام ليلةُ ومن فطَّر مؤمناً فى ليلته فكانّما فطر فئاماً وفئاماً يعُدُّها بيده عشرةً فنهض ناهض فقال يا اميرالمؤمنين وما الفئام قال مأة الف نبىّ وصدّيق وشهيد، فكيف بمن تكفّل عدداً من المؤمنين والمؤمنات وانا ضمينه على اللّه تعالى الامان من الكفر والفقر وان مات فى ليلته او يومه او بعده الى مثله من غير ارتكاب كبيرة فاجره على اللّه تعالى ومن استدال لاخوانه واعانهم فانا الضامن على اللّه ان بقّاه قضاه وان قبضه حمله عنه، واذا تلاقيتم فتصافحوا بالتسليم وتهانوا النعمة فى هذا اليوم ولُيبلَّغ الحاضر الغائب والشاهد البائن وليعد الغنّى على الفقير والقوى على الضعيف امرنى رسول اللّه بذلك. [۳۲]

سيد بن طاووس در ضمن حديث مفصلى در اهميت و فضيلت غدير از امام رضا(علیه السلام) چنين آورده است:

وهو يوم تنفيس الكرب ويوم تحطيط الوزر و يوم الحباء والعطية ويوم نشر العلم و يوم البشارة والعيد الاكبر و يوم يستجاب فيه الدعا ويوم الموقف العظيم ويوم ليس الثياب ونزع السواد ويوم الشرط المشروط ويوم نفى الغموم ويوم الصفح عن مذنبى شيعة اميرالمؤمنين وهو يوم السبقة ويوم اكثار الصلاة على محمد وآل محمد ويوم الرضا ويوم عيد اهل بيت محمد ويوم قبول الاعمال ويوم طلب الزيادة ويوم استراحة المؤمنين ويوم المتاجرة ويوم التودّد ويوم الوصول الى رحمة اللّه ويوم التزكية و يوم ترك الكبائر والذنوب ويوم العبادة ويوم تفطير الصائمين، الى ان قال، وهو يوم التبسّم فى وجهه الناس من اهل الايمان فمن تبسّم فى وجه اخيه يوم الغدير نظر اللّه اليه يوم القيامة بالرحمة وقضى له ألف حاجة بنى له قصراً فى الجنة من درّة بيضاء ونظّر وجهه وهو يوم الزينة فمن تزيّن ليوم الغدير غفر اللّه له كل خطيئة عملها صغيرة او كبيرة وبعث اللّه اليه ملائكته يكتبون له الحسنات ويرفعون له الدرجات الى قابل مثل ذلك اليوم. [۳۳]

آداب سياسى غدير

تبرّى جستن از ستمگر

در حديثى كه مرحوم كلينى و ديگران درباره روزه روز غدير از امام صادق(علیه السلام) نقل كرده اند، چنين آمده است:

تصومه يا حسن و تكثر الصلاة على محمد وآله وتبرّء الى اللّه ممن ظلمهم.[۳۴]

ديدار با رهبرى و بيعت

مرحوم شيخ حرّ عاملى با سندهاى مختلف چنين نقل مى كند:

عن محمد بن الليث المكى، عن أبى اسحاق بن عبداللّه العلوى العريض قال: وجد فى صدرى ما الايّام الّتى تصام، فقصدت مولانا أبا الحسن على بن محمد _ عليه السلام _ و هو بصريا ولم ابد ذلك لاحد من خلق اللّه، فدخلت عليه فلما بصر بى قال: يا ابا اسحاق جئت تسئلنى عن الايّام الّتى يصام فيهنّ وهى اربعة (الى ان قال) و يوم الغدير فيه اقام النبى _ صلّى اللّه عليه وآله _ أخاه عليّاً _ عليه السلام _ علماً للناس واماماً من بعده؛ قلت: صدقت جعلت فداك، لذلك قصدت اشهد انّك حجة اللّه على خلقه.[۳۵]

در حديث ديگرى از امام صادق علیه السلام اين طور آمده است:

هذا يوم عظيم عظّم اللّه حرمته على المؤمنين واكمل لهم فيه الدين و تمّم عليهم النعمة وجدّد لهم ما اخذ عليهم من العهد والميثاق. [۳۶]

و نيز آمده است:

واسمه فى السماء يوم العهد والمعهود وفى الارض يوم الميثاق المأخوذ… [۳۷]

با ملاحظه احاديث مربوط به غدير روشن مى شود كه برنامه ديدار با رهبرى و پيشواى مسلمين و بيعت با او از زمان ائمه(علیهم السلام) بويژه از زمان امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مرسوم بوده و مردم از اطراف و اكناف براى ديدار با آنان و تجديد عهد به حضور آنان مى رسيدند.

شيخ طوسى در حديثى كه درباره اين موضوع است چنين مى گويد:

اخبرنا جماعة، عن ابى محمد هارون بن موسى التلعكبرى، قال: حدثنا ابوالحسن على بن احمد الخراسانى الحاجب فى شهر رمضان ستة سبع وثلاثين وثلثمأة، قال: حدثنا سعيد بن هارون أبى عمرو المروزى وقد زاد على الثمانين سنة، قال:

حدثنا الفياض بن محمد بن عمر الطوسى بطوس سنة تسع وخمسين ومأتين وقد بلغ التسعين، انه شهد ابا الحسن على بن موسى الرضا _ عليهما السلام _ فى يوم الغدير وبحضرته جماعة من خاصته قد احتبسهم للافطار وقد قدم الى منازلهم الطعام والبرّ والصّلات والكسوة حتى الخواتيم والنّعال وقد غيّر من احوالهم واحوال حاشيته، وجدّدت له آلة غير الآلة التى جرى الرسم بابتذالها قبل يومه وهو يذكر فضل اليوم وقدمه… [۳۸]

اجتماع و اتحاد

در خطبه اى كه از اميرالمؤمنين(علیه السلام) در روز غديرى كه مصادف با روز جمعه بود چنين آمده است:

واجمَعوا يجمع اللّه شملكم…. [۳۹]

امام صادق(علیه السلام) نيز در بيان فضيلت غدير مى فرمايد:

واسمه فى السماء يوم العهد والمعهود وفى الارض يوم الميثاق المأخوذ والجمع المشهود. [۴۰]

منبع

محمود شريفى اقدم، فصلنامه علوم حدیث، شماره ۷.

پانویس

  1. مائده، ۶۷.
  2. مائده،۳.
  3. المراقبات، ص۳۷.
  4. اقبال الاعمال، ص۷۶۱.
  5. تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۳؛ بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۲۱، ح۶.
  6. الكافى، ج۴، ص۵۶۷.
  7. كتاب الخصال، ج۱، ص۲۶۴، ح۱۴۵؛ مصباح المتهجد، ص۷۳۶ (به طور مختصر).
  8. الكافى، ج۴، ص۱۴۸؛ مصباح المتهجد، ص۷۶۳؛ وسائل الشيعه، ج۷، ص۳۲۳، ح۲؛ بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۲۲.
  9. الكافى، ج۴، ص۱۴۹، ح۳.
  10. الكافى، ج۴، ص۱۴۹، ح۳.
  11. وسائل الشيعه، ج۷، ص۳۲۵، ح۶.
  12. اقبال الاعمال، ص۷۷۸.
  13. تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۳؛ بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۲۱، ح۶.
  14. بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۲۱، ح۵.
  15. وسائل الشيعه، ج۷، ص۳۲۸، ح۱۳.
  16. اقبال الاعمال، ص۷۴۸.
  17. مفاتيح الجنان، ص۷۸۸.
  18. اقبال الاعمال، ص۷۸۸.
  19. اقبال الاعمال، ص۷۸۸.
  20. تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۳.
  21. امالى صدوق، ص۱۲، ح۸.
  22. الغدير، ج۱، ص۲۷۱.
  23. همان، ص۲۷۴ (كتاب شرف المصطفى«با نام شرف النبى» ترجمه و منتشر شده است).
  24. اقبال الاعمال، ص۷۷۶؛ مصباح المتهجد، ص۷۵۷؛ بحارالانوار، ج۹۷، ص۱۱۷.
  25. اقبال الاعمال، ص۷۷۸.
  26. مصباح المتهجد، ص۷۳۶.
  27. اقبال الاعمال، ص۷۷۸.
  28. مصباح المتهجد، ص۷۵۸.
  29. تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۴.
  30. مصباح المتهجد، ص۷۵۷.
  31. مصباح المتهجد، ص۷۵۷.
  32. مصباح المتهجد، ص۷۵۷.
  33. اقبال الاعمال، ص۷۷۸.
  34. الكافى، ج۴، ص۱۴۸.
  35. وسائل الشيعه، ج۷، ص۳۲۴، ح۳.
  36. مصباح المتهجد، ص۷۳۷.
  37. تهذيب الاحكام، ج۳، ص۱۴۳.
  38. مصباح المتهجد، ص۷۵۲.
  39. همان، ص۷۵۷.
  40. تهذيب الأحكام، ج۳، ص۱۴۳.