جنّ

آيه «سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ»

از جمله آيات تضمين شده در كلام پيامبرصلى الله عليه وآله ۱۵ آيه است، كه از جمله اين آيات آيه ۳۱ و ۳۵ سوره الرحمن است:

«سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ ... يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ»:

«اى جن و انس به زودى براى شما مى‏ ريزيم ... و مى ‏فرستد بر شما شعله‏ اى از آتش و مس گداخته و نمى ‏توانيد آن را از خود دفع كنيد».

اين آيه از چهار بُعد قابل بررسى است:

۱-متن خطبه غدير

وَ سَيَجْعَلُونَ اْلاِمامَةَ بَعْدى مُلْكاً وَ اغْتِصاباً، الا لَعَنَ اللَّه الْغاصِبينَ الْمُغْتَصِبينَ، وَ عِنْدَها سَيَفْرُغُ لَكُمْ ايُّهَا الثَّقَلانِ مَنْ يَفْرُغُ، وَ يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ:

به زودى امامت را بعد از من به عنوان پادشاهى و با ظلم و زور مى ‏گيرند. خداوند غاصبين و تعدى كنندگان را لعنت كند. در آن هنگام است -  اى جن و انس -  كه مى‏ ريزد براى شما آنكه بايد بريزد و مى‏ فرستد بر شما شعله ‏اى از آتش و مس گداخته و نمى‏ توانيد آن را از خود دفع كنيد.

۲-موقعيت تاريخى

در اواسط خطابه غدير پس از اشاره سؤال ‏انگيز پيامبر صلى الله عليه و آله به اصحاب صحيفه، كه اكثر مردم منظور حضرت را متوجه نشدند، با مطرح كردن غصب خلافت و لعنت غاصبين مقصود خود را وضوح بيشترى بخشيد، و آنگاه عذاب غاصبين را با تضمين دو آيه از سوره الرحمن بيان فرمود و آيه اول را از صورت جمع متكلم (نَفْرُغُ)به صورت غايب(سَيَفْرُغُ) تغيير داد و به همين دليل فاعل آن را با افزودن عبارت «مَنْ يَفْرُغُ» نشان داد.

لازم به يادآورى است كه آيه دوم يک بار ديگر در فرازهاى خطبه مطرح شده است آنجا كه مى ‏فرمايد:«لا تَمُنُّوا عَلَىَّ بِاسْلامِكُمْ، بَلْ لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه فَيُحْبِطَ عَمَلَكُمْ وَ يُسْخِطَ عَلَيْكُمْ وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِشُواظٍ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٍ»، كه بيان آن قبلاً گذشت.

۳-موقعيت قرآنى

اين دو آيه در اواسط سوره الرحمن است كه جن و انس مورد خطاب قرار گرفته ‏اند و به آنان ابلاغ شده كه به زودى چيزى بر سر آنان ريخته خواهد شد. در آيه ۳۳ مى ‏فرمايد: اى جن و انس، اگر مى‏ توانيد از اقطار آسمان و زمين نفوذ كنيد اين كار را بكنيد و بدون قدرت نخواهيد توانست. گويا آيه۳۵تفسيرى بر آيه ۳۱ است كه آنچه تهديد به ريختن آن بر سر ثقلان مى ‏كرديم شعله‏ هايى از آتش و مس گداخته است، و در مقابل عذاب الهى پناهى نخواهيد داشت.

۴-تحليل اعتقادى

نكته تفسيرى در اين فراز غدير كه كلام پيامبرصلى الله عليه وآله را به آيه قرآن مرتبط مى‏ كند در كلمه«عِنْدَها»نهفته است. به اين معنى كه قبل از اين كلمه خبر از غصب خلافت است و بعد از اين كلمه عذابى است كه در قرآن آمده و مورد آن روشن نيست. حضرت مى‏ فرمايد:«عِنْدَها»يعنى در هنگامى كه خلافت غصب شود آن عذاب نازل مى ‏شود.

يكى از موارد قرآنى كه از ظاهر آيه نمى ‏توان دريافت منظور از آن چه مسئله‏ اى است همين بخش سوره الرحمن است، و مانند خبرى كه مبتداى آن را بايد پيدا كرد خواننده در پى مرجع ضمير به جستجو مى ‏افتد.

خداوند بدون هيچ ارتباطى به آيات قبل مى‏ فرمايد:«اى جن و انس بر سر شما نازل مى‏ كنيم» و در آيات بعد اين اندازه روشن مى‏ كند كه شعله‏ هاى آتش و مس گداخته است كه بر سر شما نازل مى‏ كنيم. اما اينكه به چه علت استحقاق چنين عذابى را دارند و كدامين جرم و تقصيرى باعث اين عذاب دردناک شده، در اين آيه و آيات قبل و بعد هم نيامده است.

تنها اين فراز غدير، تفسيرى است كه پرده از اسرار عميق قرآن بر مى ‏دارد و علت نزول چنين عذابى را روشن مى‏ كند و آن مسئله غصب خلافت است كه با جمله«وَ عِنْدَها يَفْرُغُ لَكُمْ ...»بيان شده است.

نكته ‏سنجى اقتضا مى ‏كند در ارتباط دادن اين آيات با غصب خلافت دقت بيشترى داشته باشيم. بايد توجه داشته باشيم كه غصب خلافت كار گروه خاصى است ولى آثار شوم آن نه تنها شامل انسان ‏ها مى‏ شود كه جنيان را هم در بر مى‏ گيرد، چرا كه پيامبرصلى الله عليه وآله در اقتباس از آيه كلمه «أَيُّهَ الثَّقَلانِ»را هم آورده است، و اين مطلب در خورِ دقت و موشكافى است.

بايد معلوم شود كه چگونه نكبت غصب خلافت اعماق حيات جن و بشر را فرا گرفته و باعث گرفتارى‏ هاى گسترده ‏اى حتى براى مخالفان اين غصب شده است.

پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه وآله بر جن و انس مبعوث شده و آنان نزد حضرت آمده و دين خود را فرا مى‏ گرفتند. در قرآن تصريحات بسيارى درباره حساب رسى براى جنيان مانند انسان‏ها در روز قيامت وجود دارد، و در تاريخ ائمه ‏عليهم السلام نيز مراجعه اجانين به ايشان متعدد است. با اذعان به اين مطلب، روشن است كه پيامبرصلى الله عليه وآله دين كامل را از طرف خدا براى جن و بشر آورد، و جانشينان خود تا روز قيامت را براى هر دو گروه معرفى كرد.

با پايان زحمات طاقت فرساى پيامبرصلى الله عليه وآله درخت اسلام آماده ثمر دادن بود، و گذشته از خير آخرت آنان، ضمانت خير دنياى آنان را نيز در بالاترين فرض ممكن در پيش داشت.

ولايت ائمه ‏عليهم السلام بر جنّيان

از جمله آياتى كه در سفر حجةالوداع و در غدير بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شده اين آيات است:

«وَ إِنْ يَكادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَ يَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ. وَ ما هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ»:

«كسانى كه كافر شدند آنگاه كه ذكر را مى ‏شنوند از روى غضب نگاه ‏هاى تندى به تو مى ‏كنند و مى‏ گويند: او ديوانه است، ولى آن جز ذكرى براى جهانيان نيست».

با توجه به اينكه در احاديث نزول اين آيه در غدير و پس از اهانت منافقين به پيامبرصلى الله عليه وآله بيان شده، و براى تبيين كاملِ آيه «وَ ما هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ» رواياتى مربوط به ولايت مطلقه معصومين‏ عليهم السلام و عموميت صاحب اختيارى ايشان نسبت به همه مخلوقات و نيز پذيرش تكوينى مخلوقات نسبت به ولايت ايشان و اقرار بسيارى از آنها به مقام با عظمت ايشان وارد شده است.

در اينجا احاديث مربوط به ولايت ائمه ‏عليهم السلام بر جنّيان را يادآور مى‏ شويم:

جنّيان مانند انسان‏ ها دو گروهند: گروهى كه ولايت اهل‏بيت‏ عليهم السلام را پذيرفته‏ اند و گروهى كه ولايت را نپذيرفته ‏اند، ولى آنان كه قبول كردند در وفادارى به آن پابرجا ماندند. در اين باره نيز احاديث و داستان‏ هاى مفصلى وارد شده كه چهار نمونه ذكر مى‏ شود.

۱-پيروان اهل‏بيت‏ عليهم السلام از جن

امام صادق ‏عليه السلام فرمود: انَّ لَنا اتْباعاً مِنَ الْجِنِّ كَما انَّ لَنا اتْباعاً مِنَ الانْسِ: براى ما پيروانى از جن وجود دارد، همان گونه كه براى ما پيروانى از انسان‏ها وجود دارد.

۲-  اطاعت جنّيان از مقام ولايت

امام موسى كاظم‏ عليه السلام اطاعت جنّيان را از مقام عصمت قوى‏ تر از انسان‏ها دانسته فرمود: انَّهُمْ (اىِ الْجِنَّ) لاَطْوَعُ لَنا مِنْكُمْ يا مَعْشَرَ الانْسِ:

اى انسان‏ها، جنّيان از شما بهتر اطاعت ما را مى ‏نمايند.

۳-سؤال جنّيان از مقام عصمت

امام باقرعليه السلام درباره اينكه جنيان هم براى امر دين خود نزد مقام ولايت مى ‏آيند فرمود:اخْوانُكُمْ مِنَ الْجِنِّ اتَوْنا يَسْتَفْتُونا فى حَلالِهِمْ وَ حَرامِهِمْ، كَما تَأْتُونا وَ تَسْتَفْتُونا فى حَلالِكُمْ وَ حَرامِكُمْ: برادران شما از جن نزد ما آمده در حلال و حرامشان از ما حكم مى‏ خواهند، همان گونه كه شما نزد ما مى ‏آييد و در حلال و حرامتان از ما حكم مى‏ خواهيد.

۴-فرستادگان جن نزد امام

امام باقر علیه السلام با اشاره به گروهى از جن كه براى آموختن معارف دين نزد آن حضرت آمده بودند فرمود:هؤُلاءِ وَفْدُ شيعَتِنا مِنَ الْجِنِّ جاؤُوا يَسْأَلُونَنا عَنْ مَعالِمِ دينِهِمْ: اينان فرستادگان شيعيان ما از جن بودند كه آمده بودند تا درباره معارف دينشان از ما سؤال كنند.