سفرنامه غدیر: تفاوت میان نسخه‌ها

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله  ۵ روز مانده به آخر ذى القعده, همراه جمعیتى انبوه از مسلمانان مدینه و تازه مسلمانان اطراف مدینه, از مدینه به سوى مکه حرکت کرد. بیش از صد هزار نفر از مدینه عازم مکه شدند. خانواده پیامبر صلی الله علیه و آله نیز همراه آن حضرت بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داد کاروان کم تر در منازل بین راه توقف کند و به علت گرما, شب ها به راه خود ادامه دهد و در روزها به استراحت بپردازد.

 

رسول خدا صلی الله علیه و آله  پس از ۹ روز مسافرت, در چهارم ذى الحجه به حومه مکه رسید, اما چون شب فرا رسید, در بیرون مکه اطراق کرد و صبح روز بعد, از ((عقبه مدنیین)) وارد مکه شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله  در مدت اقامت در مکه (تا قبل از شروع مراسم حج) در ((بطحإ)) مکه سکونت گزید.<ref>۳ـ بحار الانوار,ج ۲۱, ص ۳۹۲.</ref> در آغاز این سفر, امیرالمومنین علیه السلام همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله  نبود; زیرا در مإموریت یمن به سر مى برد. حضرت على علیه السلام وقتى که خبر سفر پیامبراسلام صلی الله علیه و آله را شنید, به سرعت, به مکه رفت وقبل از آغاز مراسم حج, خود را به مکه رساند.

مخالفین تمتع در حج و برنامه هاى امیرالمومنین علیه السلام  در سفر یمن گروهى از سران منافقین مدینه و عمدتا از گروه مهاجرین بودند; زیرا منافقین انصار شناخته شده و پس از مرگ عبدالله بن ابى پراکنده شده بودند و هیچ پیوند قبیله اى یا تاریخى با مکیان نداشتند. مطرود بودند. و طلقاى مکه (تازه مسلمانان قریش در مکه). عمق اذیت ها و آزارهاى شان در این سفر به رسول خدا صلی الله علیه وآله  طورى بود که هرگاه پیامبر صلی الله علیه وآله  در حجه الوداع حج الهى و ابراهیمى را تعلیم مى نمودند ـ که با انحرافات و بدعت هاى جاهلى مشرکین قریش در تضاد بود.ـ باعث اعتراضات علنى و گستاخانه آنان و یا ظهور غیظ و سنگینى در رفتار و کردار شان مى شد. در آیه 200 سوره بقره به گوشه اى از رفتار آن ها پرداخته شده و این رفتار زشت آن ها مورد توبیخ قرار گرفته است.

در مدت اقامت رسول خدا(ص) در مکه, نه تنها شخص ایشان مورد مخالفت و اذیت قرار گرفت بلکه امیرالمومنین علیه السلام  نیز در این زمان به طور علنى مورد تهمت و عیب تراشى منافقین و تازه مسلمانان مکه قرار داشت.

شبانگاه یا روز عرفه اولین مرتبه اى است که فرشته وحى به محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله  آمد. <ref>۶ ـ همان, ص ۱۵۲.</ref> و از طرف خداوند امر به تبلیغ عمومى وصایت و ولایت امیرالمومنین علیه السلام  مى نماید که باید در همین مراسم حج انجام گردد و چه ازدحامى بهتر از ایام و صحراى عرفه یا منى; اما در روایتى است که چون براى اولین مرتبه جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه وآله  نازل شد, آن حضرت چنان گریست که از محاسن مبارکش اشک جارى شد و به جبرئیل فرمود:

اى جبرئیل! این قوم من, قریب العهد به جاهلیت هستند; این دین را سالیان سال با تشویق و اکراه به آن ها عرضه کردم تا من را پذیرفتند. حال چگونه مى توانم (در یک مراسم کوتاه) دیگرى را براى رهبرى و اطاعت از او معرفى کنم.<ref>۷ ـ همان, ص 127.</ref>

طبق روایات, اولین نزول جبرئیل یا در شب عرفه یا به هنگام وقوف به عرفات بوده است. اما آنچه مهم است, این که رسول خدا صلی الله علیه وآله  از قبل اعلان کرده بود که این حج, ((حجه الوداع)) است و ضمنا و یا حتى صریحا خبر از رحلت قریب الوقوع خود داده بود. بنابراین قصد داشت امر ولایت را تدریجا و با زمینه سازى هاى قبلى مطرح کند و با شواهد و قرائنى که وجود دارد, قطعا رسول خدا صلی الله علیه وآله  تصمیم داشته ولایت امیرالمومنین علیه السلام  را در مدینه پس از حجه الوداع مطرح کند<ref>۸ـ همان, ج 28, ص 98.</ref>، از جمله:

2 ـ قصد آن حضرت براى اعلان و اجراى ولایت در فضائى با ثبات و مستحکم از نظر موقعیت اجتماعى و سیاسى و نظامى; که این جز در مدینه آن هم پس از دور کردن قسمت اعظم جمعیت مسلمانان سست عقیده یا منافق ازآن شهر نمى شد, (امرى که رسول خدا صلی الله علیه وآله  با طراحى اعزام سپاه و لشکر اسامه بن زید در آخرین ماه زندگى, قصد اجراى آن را داشت.)

4 ـ جمعیت بسیار پراکنده و ناهمگون مکه در مراسم حج; بویژه که میعادگاه منافقین (از قشر مهاجرین مدینه) با مشرکین تازه مسلمان (حزب طلقا) شده بود که از لحظه ورود آن حضرت به مکه (با پیش کشیدن اعتراض به برنامه هاى امیرالمومنین ۸ در سفر یمن توسط کسى همچون خالد بن ولید<ref>۱۰ ـ بحارالانوار, ج ۳۷, ص ۲۲۰.</ref> و یا اعتراض به برنامه حج تمتع) تا لحظه خروج از مکه (با نقشه بسیار خطرناک ترور آن حضرت در مسیربازگشت.) دائم فتنه انگیزى مى نمودند.

بنابراین رسول خدا صلی الله علیه وآله  در مکه نمى توانست ولایت خاصه را صریحا اعلام نماید; اما به علت نزول وحى الهى, تصمیم به زمینه سازى این امر گرفت; لذا در روز عرفه در اجتماع حجاج خطبه اى تاریخى و مفصل ایراد مى نماید (خطبه اى که بسیار مورد توجه عامه است و در برابر خطبه غدیر آن را مهم ترین خطبه آن حضرت در این سفر مى دانند. ) دراین باره جابربن سمره مى گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله  در عرفات خطبه اى خواند در ضمن آن شنیدم که فرمود:

این امر (اسلام) همیشه عزیز و سربلند خواهد بود, مادام که زمان حکومت آن به دست دوازده نفر باشد که همه....; ناگهان نتوانستم ادامه سخن رسول خدا(ص) را بشنوم. چرا؟ چون که (به حسب روایات مختلف) ناگهان سروصدا شد و مردم شروع به حرف زدن کردند! چون که ناگهان فریاد و ضجه مردم و جمعیت بلند شد! ناگهان جمعیت بلند شده و از جاى خود برخاستند و (نشستند)! اما چون پدرم ازمن به (جایگاه) رسول خدا صلی الله علیه وآله  نزدیکتر بود از او پرسیدم: ادامه سخن ایشان چه بود؟ گفت: ایشان فرمود: ((کلهم من قریش)) و یا این که ((کلهم من بنى هاشم))<ref>۱۱ ـ براى تحقیق مفصل این واقعه از منابع عامه ر.ک: به کتاب الغدیر و المعارضون, جعفرمرتضى.</ref>

این واکنش عجیب نسبت به آن حدیث کلى و ظاهرا مبهم, باعث شد که رسول خدا صلی الله علیه وآله  نتواند حتى مقدمات امر را در عرفات انجام دهد, و این امر آن چنان تإثیر گذار بود که بنابه نقل احتجاج از امام باقر(ع); فرشته وحى مجددا در مسجد خیف در صحراى منا بر رسول خدا(ص) نازل شد و اما رسول خدا صلی الله علیه وآله  ولایت على(ع) نمود. اما رسول خدا صلی الله علیه وآله  در این نزول ها صریحا از جبرئیل مى خواست که از حق تعالى تضمین عصمت و سلامت خود از شر مردم را بنماید. و این بدین معنى بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله  به جبرئیل مى گوید; تا عصمت الهى برایم نازل نشود, اصلا و اصلا نمى شود این امر را اجرا کرد.<ref>۱۲ ـ احتجاج طبرسى, ج ۱, ص ۵۶ و ۵۷.</ref>

بنابراین رسول خدا صلی الله علیه وآله  پس از پایان اعمال سه شبانه روز صحراى منى, به سرعت براى انجام بقیه اعمال به مکه آمد و پس از پایان اعمال دوباره جبرئیل آمد و این بار آیات آغازین سوره عنکبوت(۱ـ۴) را آورد و خبر داد که حق تعالى طبق این آیات تإکید فرموده این امت با امرى بسیار مهم که مسإله ولایت باشد, امتحان خواهند شد و باید امتحان شوند تا حتما سره از ناسره شناخته گردد.<ref>۱۳ ـ بحارالانوار, ج ۲۸, ص ۹۵.</ref>

این امر باعث شد که: رسول خدا صلی الله علیه وآله امیرالمومنین علیه السلام  را طلبیده و اکثر آن روز و شبش را جهت تحویل ودایع علم و حکمت الهى در روز 13 ذى حجه پس از پایان مراسم حج با او خلوت کند.

 

رسول خدا صلی الله علیه وآله  پس از پایان مراسم حج دستور داد, بانگ رحیل زنند; ـ با این که ایشان پس از سال ها توانسته به راحتى به مکه آید و مى بایست مدت بیشترى آن جا باشد و هم در وطن خود, هم در میان قبیله خود و هم در جوار خانه خدا, عجیب است که در خروج از مکه عجله دارد!<ref>۱۵ و ۱۶ ـ ترجمه تاریخ یعقوبى, ج ۱, ص ۵۰۸.</ref>

درباره زمان خروج ایشان از مکه, اگرچه بعضى از تواریخ آن را پیش از طلوع صبح پس از انجام مراسم طواف وداع مى دانند, اما تاریخ یعقوبى تصریح دارد که خروج آن حضرت در شب بوده است. و در حقیقت سفر غدیر از این مقطع زمانى آغاز مى گردد.<ref>۱۵ و ۱۶ ـ ترجمه تاریخ یعقوبى, ج ۱, ص ۵۰۸.</ref> و جالب است بدانیم موقع خروج, عده قابل توجهى از مردم مکهـ بخصوص بعضى سران آن ها هم ـ به عناوین گوناگون همراه کاروان رهسپار مدینه مى گردند و قافله بازگشت بزرگتر مى شود.<ref>۱۷ ـ بحارالانوار, ج ۳۷, ص ۱۴۰.</ref> بویژه که مى گویند: عده اى از مردم یمن هم ـ که با امیرالمومنین(ع) از یمن آمده بودند.ـ عازم مدینه شدند.

 

حادثه قدید:

 

رسول خدا صلی الله علیه وآله  به هنگام اطراق مشاهده مى کند برعکس تمام سفرها که همیشه خیمه و جایگاه ایشان درمیان مردم بوده و همه سعى داشتند درجوار ایشان باشند, ولى در این جا مردم به گونه اى آشکار از ایشان دورى مى گزینند. این امر بر رسول خدا صلی الله علیه وآله  بسیار گران تمام مى شود. ظاهرا رسول خدا صلی الله علیه وآله  این جا عکس العملى نشان نمى دهد.<ref>۲۱ ـ مسند احمد, ج ۴, ص ۱۶.</ref>

 

کاروان پس از خروج از قدید با سرعت زیاد رهسپار جحفه مى شود در حالى که از صحرائى بسیار داغ و بى آب و علف در حال عبور است; آن هم در راهى سخت و طولانى. رسول خدا صلی الله علیه وآله  در سفرهایش یا در پیشاپیش کاروان و لشکر مى بود یا در قلب آن بویژه در این سفر آن گاه که در میان جمعیتى عظیم از مدینه متوجه مکه شد, تا قدید هم برکاروانیان نظم حاکم بود. اما حادثه و بى نظمى قدید ظاهرا با عنایت بوده و بلکه در مسیر قدید به جحفه به صورت رخداد عجیبى نمودار مى شود. به گونه اى که از میانه راه به تدریج قافله آن چنان کشیده و پراکنده مى شود که گروههایى مجال جدایى از کاروان را پیدا کرده و سعى مى کنند خود را به سرعت و زودتر از بقیه به جحفه برسانند.

بهترین حسن ظن, تصور فرار آن ها از گرماى کشنده و یا رسیدن به جحفه محل جدایى مسیر کاروانهاست. اما اندکى صبر لازم است تا چهره واقعى و مقصد و مقصود آن ها آشکار گردد.

در این شرایط زمانى و مکانى و... است که ناگهان فرشته وحى بر رسول خدا صلی الله علیه وآله  نازل مى شود, اما بسیار متفاوت, آن هم در نزولى که تقریبا پنجمین مرتبه بوده و چهارمین مرتبه اى است که به جهت تإکید بر امر ولایت مىآید.