واکاوی مفهومی و مصداقی آیه تبلیغ بر اساس دلالت سیاق: تفاوت میان نسخه‌ها

آیة ۶۷سورة مائده که بـه «آیـة تـبلیغ‌» موسوم شده است، در تفاسیر شیعه و اهل سنت مـورد بـررسی و بحث‌های مفصّل قرار گرفته است: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ‌ بَلِّغْ‌ ما‌ أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسـالَتَهُ‌ وَ‌ اللّهـُ يَعـْصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْکافِرينَ». در مورد این آیـه در غالب‌ جزئیات‌ در‌ میان تمامی تفاسیر وحدت نظر به چشم می‏خورد. اما مهم‌ترین موضوع در‌ تفسیر‌ آیة‌ تبلیغ، مشخص کـردن مـصداق «مـا أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّک؛ آنچه از جانب ربّ تو‌ بر‌ تو‌ نـازل شـده» می‏باشد و در این مورد تفاسیر شیعه و سنّی در تقابل با یکدیگر قرار‌ دارند‌. مصداق «ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مـِنْ رَبـِّک» از آن جـهت حائز اهمیت بسیار است‌ که‌ در‌ این آیه، ابلاغ آن هم‌سنگ با ابلاغ تـمام رسـالت رسـول خدا(ص) شمرده شده است‌.

در‌ مقابل‌ اهل سنّت اگر چه به روایـات مـربوط به نزول این آیه در‌ غدیر‌ خم اشاره می‌کنند (سیوطی، 1404، ج‏2، ص298؛ حسيني ميلاني، بـي‌تا، ج1، ص204)، در تـعیین مـصداق «ما أُنْزِلَ‌ إِلَیْک‌ مِنْ رَبِّک» با شیعه مخالفند. ریشة این مخالفت‌ها و طرح احتمالات دیگر در‌ ایـن‌ مـورد را می‌توان در دو دسته خلاصه‌ کرد‌:

علامة طباطبایی با توجه به ایـنکه ایـن آیـه و بـلکه تـمامی آیـات سورة مائده جزو‌ آخرین‌ آیات نازل شده بر‌ رسول‌ خدا (ص) هستند و در زمان نزول این آیه یهود و نصارا چندان قدرتی ندارند، پیش از آنکه وارد تفسیر آیه شود، تصریح مـی‌کند که این آیه نمی‌تواند از جهت معنایی با آیات‌ قبل‌ و بعد از خودش یکسان باشد. چرا که اگر آیه را متصل به دو آیة قبل و بعد از آن بدانیم، باید آنچه در آیة تبلیغ به رسول خـدا (ص) امـر شده است‌ را‌ امری مرتبط‌ با اهل کتاب در نظر بگیریم و بگوییم ایشان امر به تبلیغ آیة بعدی شده‌اند که عبارت است‌ از: «قُلْ يا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلي شَيْ‏ءٍ حَتّي تُقيمُوا التـَّوْراةَ‌ وَ‌ اْلإِنـْجيلَ‌ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَيَزيدَنَّ کَثيرًا مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْيانًا وَ ‌‌کُفْرًا‌ فَلا تَأْسَ عَلَي الْقَوْمِ الْکافِرينَ» (مائده: 68). در حالی کـه ایـن موضوع با‌ سیاق‌ خود‌ آیـة تـبلیغ که بنا بر آن نگرانی حضرت از جانب «الناس» است، سازگاری ندارد. چون‌ در آن زمان شرایط اهل کتاب به گونه‌ای نیست که چنین خطری از‌ ناحیة آنها احـساس گـردد‌ (طباطبایی‌، 1417، ج6، ص42ـ43).

1ـ رسول خدا (ص) مأمور به ابلاغ موضوعی‌ شده‌ است. عبارت «وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاس‏» دلیل بر وجـود ‌ ‌خـطر جدّی‌ از‌ ناحیة‌ مخالفان این ابلاغ است.

2ـ مراد از جملة «وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسـَالَتَه» تـهدید‌ رسـول‌ خدا‌ (ص) نیست؛ چرا که در مورد ایشان چنین شائبه‌ای وجود ندارد. این جمله‌ بیانگر‌ آن است کـه موضوع نازل شده به قدری اهمیت دارد که عدم ابلاغ آن معادل با‌ ابلاغ‌ نـکردن تمام رسالت رسول خـدا (ص) یـا سبب بی‌ثمر ماندن آن همه است‌. البته‌ لازم به ذکر است اینکه مرجع ضمیر‌ در‌ «رسالته‌» را «ما انزل» بگیریم، مستلزم لغویت کلام‌ است‌؛ لذا مرجع ضمیر «ربّ» است (برای تفصیل بیشتر و احتمال مطرح شده تـوسط فخر‌ رازی‌ و پاسخ آن ر.ک: طباطبایی، 1417، ج6، صص‌42‌-44).

3ـ منظور‌ از‌ «ما‌ انزل» نمی‌تواند تمام دین باشد، چرا‌ که‌ در این صورت جملة «وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَه‏» جمله‌ای‌ لغو‌ خواهد بود؛ مانند اینکه گفته شود‌: «اگـر تـمام آنچه بر‌ تو‌ نازل شده را ابلاغ نکنی‌، تمام‌ آنچه بر تو نازل شده را ابلاغ نکرده‌ای» (طباطبایی، 1417، ج6، ص44).

«وَ لَوْ أَنـَّهُمْ أَقـامُوا التَّوْراةَ وَ اْلإِنْجيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ َلأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ‌ وَ‌ کَثيرٌ مِنْهُمْ سـاءَ مـا يَعـْمَلُونَ * يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمـْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ يَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ لا‌ يَهْدِي‌ الْقَوْمَ الْکافِرينَ * قُلْ يا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عـَلي شـَيْ‏ءٍ حـَتّي تُقيمُوا التَّوْراةَ وَ اْلإِنْجيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَيَزيدَنَّ کَثيرًا‌ مـِنْهُمْ‌ مـا أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ‌ طُغْيانًا‌ وَ کُفْرًا فَلا تَأْسَ عَلَي الْقَوْمِ الْکافِرينَ»

در دو آیة 66 و 68 صحبت از این است کـه اهـل کـتاب لازم است دو موضوع را‌ اقامه‌ کنند: اول کتاب آسمانی‌ خود‌ را؛ دوم «ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبـِّهِم» را. از هـمین شـیوة بیان قرآن مشخص می‌شود که در این آیات، «ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِم» موضوعی غـیر از کـتاب‌‌های آسـمانی ایشان‌ است‌. چرا که اگر تمام یا قسمتی از تورات یا انجیل مد نظر بـود، یـا نباید ذکر می‌شد و یا اگر با غرضی مانند تأکید بیان می‌شد، لازم بود بـه آن مـوضوع‌ تـصریح‌ شود؛ نه‌ اینکه به شکل مبهم طرح گردد.

خداوند در فضایی از کـلام کـه بـین کتاب‌های آسمانی و موضوعی دیگر که‌ خارج از آنهاست تمایز‌ قائل‌ شده است، بـه رسـول الله (ص) امر می‌کند که نزول موضوع دوم را ابلاغ کند. در نتیجه تمام احتمالاتی که محققین اهل سنت برای مـصداق «مـا أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّک» مانند مذمّت‌ اهل

با این بیان، در این سه آیـه عـبارتی دیگر‌ از‌ تعبیر «کتاب الله و عترتی» که در روزهای پایانی عمر رسول خدا (ص) در حدیث مـتواتر ثـقلین (شرف الدین، بی‌تا، ص42؛ شانظری، 1393) از ایشان نـقل می‌شود را می‌یابیم. دو مقوله‌ای‌ کـه‌ اگـر چه هرگز از هم جدا نـمی‌شوند، ایـن احتمال وجود دارد که گروهی به یکی از آن دو اکتفا کنند و مسلمانان را به انحراف بکشانند. انـطباق تـقریبی زمان صدور‌ حدیث‌ ثقلین‌ بـا زمـان نـزول آیة تبلیغ‌، مـی‌تواند‌ نـشان‌دهندة‌ ارتباط بین آن دو باشد.

از سـویی از آیـة 68 برمی‌آید که اشکال بزرگ اهل کتاب، در ازای موضوع «ما أُنْزِلَ‌ إِلَيْکَ‌ مِنْ‌ رَبِّک» است، نـه کـتاب آسمانی‌شان. چون پس از‌ این‌ که به ایـشان مـی‌گوید اگر کـتاب آسـمانی و «مـا أُنْزِلَ إِلَيْکُمْ مِنْ رَبـِّکُمْ» را اقامه نکنید، هیچ ندارید، می‌فرماید که‌ «ما‌ أُنْزِلَ‌ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ» بر طغیان و کفر آنـها افـزود. بنابراین، اولا‌ باید «ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مـِنْ رَبـِّکَ» در امـتداد «مـا أُنـْزِلَ إِلَيْکُمْ مِنْ رَبـِّکُم» و در حـقیقت تکامل یافتة آن‌ باشد‌. ثانیا‌ مشکل اصلی اهل کتاب هم در قبال این موضوع باشد. گویا‌ آنـها‌ از ابـتدا در قـبال این مقوله طاغی و کافر بوده‌اند و پس از ابلاغ رسـول الله (ص) بـه «مـا‌ أُنـْزِلَ‌ إِلَيْکـَ‌ مـِنْ رَبِّک»، بر این طغیان و کفر اضافه کرده‌اند.

مسألة دیگر در ایـن سـه آیه این است که از‌ کنار‌ هم قرار گرفتن آیات مشخص می‌شود مسلمانان نیز، علاوه بر اقامة قرآن‌، مأمور‌ به‌ اقامة «ما أُنْزِلَ إِلَيْکـَ مـِنْ رَبِّک» هستند و اصلا دلیل ایـن ابـلاغ به مسلمانان همین است‌. صرف‌ نظر‌ از مصداق آنچه مسمانان و اهل کتاب علاوه بر کتاب‌های آسمانی امر به‌ اقامة‌ آن شده‌اند، در میان اهل سنت بر خـلاف شـیعه اساسا موضوعی که زیـرمجموعة آیـات قرآن نباشد‌ و با‌ وجود قرآن، مسلمانان از آن بی‌نیاز نشوند، مطرح نیست.

----برای اینکه این‌ اعتقاد‌ باطل اهل کتاب بیشتر تبیین شود لازم‌ است‌ که‌ وارد گام سوم بررسی شویم. جملة «وَ‌ لَيَزيدَنَّ‌ کـَثيرًا مـِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْيانًا وَ کُفْرًا» که در آیة‌ 68‌ آمده، دقیقا به همین شکل‌ در‌ آیة 64‌ نیز‌ در‌ مورد یهود آمده است. در ادامه‌ و در‌ بحث آیة 64، این اعتقاد یهود و نیز ماهیت «ما أُنـْزِلَ إِلَيْکـَ مِنْ‌ رَبـِّک‌» بیشتر روشن خواهد شد.

این‌ سیاق‌ با آیة 51 آغاز می‌شود: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهـُودَ ‌ ‌وَ النـَّصاري‌ أَوْلِياءَ‌ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ‌ مِنْکُمْ‌ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ‌ إِنَّ‌ اللّهَ‌ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمينَ‌». فـضای صـحبت حـاکی از این است که جماعتی از بین مسلمانان تمایل دارند که تحت‌ «ولایت‌» یهود و نصارا درآیند. یـکی از موضوعات‌ مهم‌ در‌ این‌ آیه‌ مشخص کردن معنای‌ ولایت‌ است. در این مورد در تفاسیر اقـوالی مختلف به چشم مـی‌خورد. بـعضی ولایت را در این‌ آیه‌ صرفا‌ به معنای محبت و دوستی یا به معنای‌ ولایتِ‌ نصرت‌ گرفته‌اند‌ (فخر‌ رازی‌، 1421، ج12، ص384). در مقابل برخی نیز ولایت را به معنای مطلق نزدیکی، که می‏تواند شامل موارد پیش‌گفته نیز بـاشد، می‌دانند (طباطبایی، 1417، ج5، ص369). لازم به توضیح‌ است که ولايت نصرت، رسمى در بين اقوام عرب و بين يهود و نصارا بوده‏ که بر اساس آن دو قبیله هم‌پیمان می‌شدند که در شرایط نیاز یکدیگر را یاری کنند (ر.ک: طباطبایی‌، 1417‌، ج5، ص369).

ملاک بسیاری از بـحث‌ها در ایـن مورد، قرائن خارجی است، که با توجه به تکیة این پژوهش بر دلالت سیاق آیات از ورود به آنها اجتناب شده است‌. اگر‌ سیاق درونی خود آیه ملاک قرار گیرد، ولایت باید مـعنایی داشـته باشد که با جملة «وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُم» سازگار باشد‌. بنا‌ بر این جمله اگر کسی‌ از‌ مسلمانان تن به ولایت یهود و نصارا دهد از آنها خواهد بود. چنین ولایـتی نـمی‌تواند دوستی و محبت آنها باشد؛ اگر چه دوستی و محبت تا حدی‌ سبب‌ نزدیکی می‌شود (طباطبایی، 1417‌، ج5، ص371‌). اما برای مشخص شدن معنای ولایت در این آیه باید ادامة آیاتِ سیاق مورد بررسی قـرار گـیرند.

----خـداوند در ادامة این آیات و پس از نفی ولایـت یـهود و نـصارا، در آیة‌ 55‌ طرف دیگر این نهی را بیان می‌کند: «إِنَّما وَلِيُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ».

در واقـع آیـات 51 و 55 را‌ مـی‌توان‌ در ادامة‌ هم دانست: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهـُودَ وَ النـَّصاري أَوْلِياءَ ... إِنَّما وَلِيُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ‌ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ ...». خداوند در آیة 51 از ولایت یهود‌ و نصارا‌ نهی‌ می‌کند و پس از آن در آیات 52 تا 54 سرانجام افرادی از بـین مـسلمانان را بـیان می‌کند ‌‌که‌ این نهی را نافرمانی کنند. سپس در آیة 55 به ولایـت خدا و رسولش‌ و گروهی‌ که‌ اقامة نماز کنند و در حال رکوع زکات دهند، امر می‌فرماید؛ و در آیة 56 سرانجام مؤمنینی‌ را بیان مـی‌کند کـه ایـن ولایت را بپذیرند.  با این توضیح، پیوستگی معنایی‌ این شش آیه روشـن‌ مـی‌شود‌.

نکتة دیگری‌ که‌ از آیة 54 برداشت می‌شود، این است کـه خـداوند در ایـن آیه در‌ راستای‌ نهی از پذیرش ولایت یهود‌ و نـصارا‌ مـی‌فرماید: «يا‌ أَيُّهـَا‌ الَّذينـَ‌ آمـَنُوا مـَنْ يَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دينِهِ‌ فَسَوْفَ‌ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ ...؛ ای اهل ایمان، اگر هر کس‌ از‌ شما از دینش برگردد، خدا قومی‌ دیگر را خواهد آورد‌ که‌ دوستشان دارد و آنها نیز او‌ را‌ دوسـت دارند ... ». نکته اینجاست که وقتی خدا از آوردن یک «قوم» سخن می‌گوید‌، به‌ این معناست که گروهی که‌ احتمال‌ ارتدادشان‌ می‌رود نیز باید‌ در‌ حد کلّ قوم باشند‌؛ چرا‌ که معنا ندارد خـدا یـک قوم را جایگزین چند نفر معدود کند. حال مگر‌ چه‌ موضوعی در بین است که تمام‌ قوم‌ عرب که‌ مخاطب‌ آیه‌ هستند، به سبب نافرمانی‌ در قبال آن در معرض خطر ارتداد قرار دارند؟

این آیات با یک خطاب دیگر بـه اهـل ایمان در آیة 57 ادامه مـی‌یابد و هـمچنان موضوع همان ولایت است: «يا أَيُّهَا‌ الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذينَ اتَّخَذُوا دينَکُمْ هُزُوًا وَ لَعِبًا مِنَ الَّذينَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ

 

----قَبْلِکُمْ وَ الْکُفّارَ أَوْلِياءَ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنينَ». در آیات 57 و 58 باز‌ هم‌ مؤمنین از ایـنکه ولایـت اهل کتاب را بپذیرند، نهی می‌شوند. در این دو آیه رفتاری از اهل کتاب مورد نکوهش قرار گرفته است؛ آنها مؤمنان را مورد استهزاء قرار‌ می‌دهند‌ و دینشان را به بازی می‌گیرند. بسیار بعید به نظر مـی‌رسد بـا وجود ایـن مقدار قرابت معنایی بین آیات 51 و 57، آیات بین آنها‌ در‌ همان راستا نباشند.

در آیة 59 مشخص‌ مـی‌شود‌ که اهل‌ کتاب بـه چـه علت مؤمنین را سرزنش می‌کنند: «قُلْ يا أَهْلَ الْکِتابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنّا إِلاّ أَنْ‌ آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ‌ وَ‌ أَنَّ‌ أَکْثَرَکُمْ فاسِقُونَ».

اختلاف در آیات قبلی به صراحت بیان شده بـود: اهل کتاب مدّعی ولایت بودند و برخی ‌‌از‌ مسلمانان نیز به آنها متمایل شده بودند. اما در این آیه تعبیری جدید‌، برای‌ نخستین‌ بار در این سیاق آیات به کار می‌رود؛ صحبت از ایمان به «مـا أُنـْزِلَ إِلَيْنا‌» و «ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ» است. اما آنچه بر مؤمنان نازل شده چیست؟ آنچه بر‌ پیشینیان نازل شده بوده‌ چیست؟ بنا‌ بر آیات قرآن، مقولات بسیاری مانند ملائک (بقره: 97، آل عمران: 124)، کتاب‌های آسـمانی (بـقره: 185 و 213، آل عمران: 3)، مائدة آسمانی (مائده: 112 و 114 و 115)، آیات (انعام: 37) و... «نازل» می‌شوند. پس‌ در این سیاق باید با تکیه بر آیات قبلی، موضوعی که از نزول آن صحبت شده را دریافت. اما تمام آیات قبلی در ارتباط بـا پذیـرش ولایتی خاص از جانب خدا‌ بود‌، لذا «آنچه نازل شده» بی‌تردید مقوله‌ای در راستای موضوع ولایت است.

جالب اینکه این تعبیر در آیات 59 تا 68 با واژگانی بسیار مشابه، به صورت‌های «ما أُنْزِلَ إِلَيْنـا»، «مـا‌ أُنـْزِلَ‌ مِنْ قَبْلُ»، «ما أُنْزِلَ إِلَيْکـَ مـِنْ رَبـِّک»، «ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِم»، «ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّک»، «ما أُنْزِلَ إِلَيْکُمْ مِنْ رَبِّکُم»، «ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّک» هـفت بـار‌ بـه‌ کار رفته است. همین مسأله این احتمال کـه مـراد از «آنچه از جانب ربّ نازل شده» موضوعی خاص باشد را تقویت می‌کند.

به این ترتیب روشن شد که «ما‌ أُنْزِلَ‌ إِلَيْکـَ‌ مـِنْ رَبـِّک» که موضوعی خارج‌ از‌ قرآن‌ است، باید موضوعی مربوط به ولایـت باشد و در تمام آیات 51 تا 68 سورة مائده موضوع محوری ولایت

در چنین فضایی از‌ بحث‌ و با‌ توجه به سیاق، مفهوم آیة 64 نـیز مـشخص مـی‌شود: «وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللّهِ‌ مَغْلُولَةٌ‌ غُلَّتْ‌ أَيْديهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ يُنْفِقُ کـَيْفَ يَشـاءُ وَ لَيَزيدَنَّ کَثيرًا‌ مِنْهُمْ‌ ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْيانًا وَ کُفْرًا وَ أَلْقَيْنا بَيْنَهُمُ الْعـَداوَةَ وَ‌ الْبـَغْضاءَ‌ إِلي‌ يَوْمـِ الْقِيامَةِ کُلَّما أَوْقَدُوا نارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللّهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي اْلأَرْضِ فَسادًا وَ‌ اللّهُ‌ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدينَ» (مـائده: 64).

یـهود که منکر ولایت خدا هستند، می‌گویند «يَدُ‌ اللّهِ‌ مَغْلُولَة‌؛ دست خدا بسته اسـت». پس مـضمون ایـن اعتقاد یهود باید انکار ولایت خدا باشد. با‌ توجه‌ به ارتباط بین ولایت و «ما أُنـْزِلَ إِلَيْکـَ مـِنْ رَبِّک»، شاهد دیگر بر‌ اینکه‌ این‌ اعتقاد فاسد یهود در مقابل پذیرش ولایـت خـداست، جملة «وَ لَيَزيدَنَّ کَثيرًا مِنْهُمْ طُغْيانًا وَ‌ کُفْرًا‌» در‌ ادامة آیه است.

در این شرایط خداوند اعتقاد یهود را با جـملة‌ «وَ‌ قـالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللّهِ مَغْلُولَة» توضیح می‏دهد و شدیداً با چنین باوری برخورد می‌کند و بـه سـبب آن‌ جزاهای‌ سختی برای یهود قرار مـی‏دهد. از ایـن آیـه می‌توان معنای ولایت در‌ این‌ سیاق را بهتر دریـافت. ولایـت خدا در‌ این‌ سیاق‌ باید مفهومی در راستای «بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ‌» باشد‌.

‌‌جالب‌ اینکه در ادامة آیة 64 سخن از انفاق است: «يُنْفِقُ کَيْفَ يَشاءُ». چه‌ بسا‌ بتوان‌ این جمله را بـه دلالت سـیاق چنین معنا کرد که خدا این حد از ولایت‌ را به هر کس از بندگان خود نیز که بخواهد می‌بخشد. این معنا‌ با ادامة آیه نیز‌ سازگار‌ است. خدا در راستای جریان دادن این ولایـت بـر افرادی در دنـیا، مقولاتی را با عنوان «ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ» نازل می‌کند. البته آنچه خدا نازل می‌کند، سبب بـیشتر شدن‌ طغیان و کفر یهود می‌شود. این معنای از ولایت که از سیاق بـه دسـت آمـد، با معنای «أولی بالتصرّف» که در کتب شیعه مطرح شده است (طوسی، بی‌تا، ج3، ص 559-564، مکارم شیرازی‌، 1374‌، ج4، ص423-432، نجارزادگان، 1388، 26-30، طباطبایی، 1417،

به‌ عنوان‌ نـمونه‌ روزی عـمر بـن خطّاب به پیامبر (ص) گفت‌ اهل‌ كتاب‌ احادیثی‌ را‌ برای‌ ما می‌گویند كه برای مـا جـالب است؛ آیا آنها را بنویسیم؟ پیامبر (ص) فرمودند: آیا همان‌گونه كه یهود و نصاری متحیّرند، شما نیز دچار سرگردانی و تردید شده‌اید؟ «فـقال النـبي‏(ص): «أَ مُتَهَوِّكونَ‌ أنتم كما تَهَوَّكَتِ اليهودُ و النصارى؟ لقد جئتكم بها بيضاء نقِيَّة» (احمد بـن مـحمد، 1421، ج23، ص350؛ ابن اثیر، 1367، ج5، ص282؛ ابن منظور، 1408، ج10، ص508).

با این اوصاف مشخص شد که حتی در ماه‌های پایانی حـیات رسـول خدا (ص)، خطر بزرگی که دین اسلام را‌ تهدید‌ می‌کرده، از ناحیة اهل کتاب بوده است. یهود که خود را از آنچه نازل شده بی‌بهره می‌یابد، بنا دارد با تکیه بر علوم و توانایی‌هایی که از پیـشینیان خـود به ارث‌ برده‌ است در مقابل جریان ولایت خدا بایستد و خود دنیا را اداره کند. آنها که بر اساس متون دینی خود می‌دانند که دین اسـلام پیـروز نهایی است، تمام قدرت خـود‌ را‌ بـرای به انحراف کشاندن این دین به کار می‌بندند و به شکل‌های مختلف درون جبهة مسلمانان نفوذ می‌کنند. آیة 61 مائده درون این سیاق، خود یکی از دلایل برای رفـتارهای‌ مـنافقانة‌ اهل‌ کتاب است: «وَ إِذا جـاؤُکُمْ‌ قـالُوا‌ آمَنّا‌ وَ قَدْ دَخَلُوا بِالْکُفْرِ وَ هُمْ قَدْ خَرَجُوا بِهِ وَ اللّهُ أَعْلَمُ بِما کانُوا يَکْتُمُونَ» (مائده: 61).

5ـ طغیان و کفر یهود در قبال موضوع «ما اُنزل‌» بود‌ و در اعتقادات آنها به صورت‌ جملة‌ «يَدُ اللّهِ‌ مَغْلُولَةٌ‌؛ دست‌ خدا بسته است»، نمود پیدا کـرد‌.

6ـ مـوضوع‌ «ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ» مقوله‌ای غیر از قرآن و خارج از آن‌ است‌. در واقع قرآن و کتاب‌های آسمانی دیگر‌ به این موضوع هدایت‌ می‌کنند‌، ولی مؤمنان با بهره داشتن‌ از‌ کتاب آسمانی، از «ما أُنـْزِلَ إِلَيْکـَ مـِنْ رَبِّکَ» بی‌نیاز نمی‌شوند.

7ـ با در نـظر‌ گـرفتن‌ نـتایج قبلی، اگرچه رویدادهای خارجی‌ مخصّص‌ یا‌ مقیّد آیات قرآن‌ نباشند‌، با نگاهی اجمالی به‌ تاریخ‌ صدر اسلام روشن می‌شود که تـنها واقـعة غـدیر خم می‌تواند مصداق تامّ ابلاغِ «ما‌ أُنْزِلَ‌ إِلَيْکـَ مـِنْ رَبِّکَ» توسط رسول الله‌ (ص) باشد‌.