بررسی ابعاد فرهنگی غدیر

چکیده

واقعه غدیر از جنبه‌ها و ابعاد مختلفی قابل بررسی می‌باشد؛ غدیر خم نه تنها جایگاه ویژه ای در حوزه مسائل اعتقادی، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و … داشته است در حوزه فرهنگی نیز از جایگاه و اهمیت بسیاری برخوردار است. در پرتو این رویداد مهم تاریخی نمودهای فرهنگی فراوانی شکل گرفت. در این نوشتار، سعی بر این است تا چند نمونه از ابعاد فرهنگی غدیر مانند نشر و گسترش آموزه‌های غدیر، گسترش دیگرخواهی، آینده نگری و فرهنگ مهدویت، روشنگری عمومی و دفاع از حق، به‌طور مختصر مورد بررسی قرار گیرد.

واژگان کلیدی:غدیر، فرهنگ، آموزه‌های اسلام

مقدمه

«فرهنگ سبب پیشرفت مادی و معنوی انسان، کرامت و شرافت، آزادی متعهدانه انسان و عدالت محور بودن ابعاد گوناگون زندگی می‌گردد. دین مبین اسلام و آموزه‌های پر محتوای آن ظرفیت عظیمی را برای تأمین اهداف و خواسته‌های فرهنگی مسلمانان فراهم ساخته است.»

حادثه غدیر آمیخته با پیام‌ها و آرمان‌های خاصی بوده است و می‌توان به فرهنگمند بودن آن باور داشت، فرهنگ غدیر نه تنها جدا و بیگانه از فرهنگ اسلام نیست بلکه تضمین کننده و تداوم بخش اهداف این مکتب می‌باشد. ضرورت شناساندن فرهنگ غدیر به دیگران ریشه در فرازی از خطبه غدیریه نبوی دارد آنجا که فرمود: فَلیُبَلِّغَ الحاضرُ الغایبَ الی یومِ القیامه؛ از تأکید پیامبر(ص) به ابلاغ «محتوای غدیر»، به خوبی روشن می‌شود که «فلسفه غدیر، یک فلسفه ابدی است که باید امت اسلامی هیچ‌گاه از درک محتوای آن غفلت نکنند، و هرکس آگاه گشت به دیگران برساند.»

با توجه به اهمیت بحث‌های فرهنگی و اهمیت آموزه‌هایی که سبب پیشرفت و توسعه فرهنگی جامعه می‌شود در این نوشتار، به بررسی چند نمونه از جنبه‌های فرهنگی که از محتوای واقعه غدیر خم در روز هجدهم ذیحجه برآمده است و مورد تأکید اسلام و امامان معصوم(ع) می‌باشد، پرداخته شده است.

نشر و گسترش آموزه‌های غدیر

از مشخصه‌های یک فرهنگ پویا، انتشار و گسترش دادن اندیشه و آموزه‌های آن، در میان دیگران است، یک اندیشه، بینش و فرهنگ، زمانی می‌تواند در بالا بردن سطح فرهنگ و برتری دادن افکار عمومی، تأثیر داشته باشد، که بتواند انتشار یابد و به دست دیگران برسد. در بینش اسلامی به مکتوب کردن آموزه‌ها، نشر و گسترش اندیشه و فرهنگ، چه از راه انتشار نوشته‌ها و کتاب و تألیف، یا از راه عمل به فرامین آن اندیشه و بینش، یا هر اقدام دیگری در این راستا سفارش شده است؛ مانند این سخن امام صادق(ع) که «به مفضل بن عمر فرمود علم خویش را بنویس و میان برادرانت انتشار بده، و هنگامی که مرگت فرا رسید کتابهای خود را به ارث برای فرزندانت باقی گذار، زیرا زمانی پرآشوب خواهد آمد که مردم به چیز دیگری جز کتاب نتوانند انس یافت.»

همچنین این روایت از امام صادق(ع): از یکدیگر دیدار کنید که در این دیدار دلهای شما زنده می‌شود، از اخبار و احادیث ما یاد کنید… اگر به آنها عمل کنید به آگاهی و رشد می‌رسید و رستگار می‌شوید. در روایت دیگری آمده است: «ای داود! از من به دوستانمان سلام برسان و بگو خدا رحمت کند کسی که با دیگری بنشیند و درباره امر ما (مکتب ما) گفتگو کند… بی گمان در گردهمایی‌ها و گفتگوی شما مرام ما زنده می‌شود.»

نشر و گسترش فرهنگ غدیر، از همان روز هجدهم ذیحجه و با سفارش پیامبر اسلام(ص) که تأکید داشتند حاضران این پیام را به غایبان برسانند، آغاز شد؛ «کاروان همسفر پیامبر پس از اقامت سه روزه از بیابان غدیر حرکت کرد و مردم را به وطنهای خود باز رسانید. مردم در انجمن‌ها و محافل، حدیث غدیر را بازگو کردند و به کوچک و بزرگ، قبایل و طوایف رساندند.»

«هر مسلمانی که تاکنون من عامل رشد و هدایت او بودم، پس از این، علی(ع) عامل رشد و هدایت اوست» این گفته تاریخی، جمله اصلی حدیث غدیر است که بسیاری از اصحاب پیامبر آن را نقل نمودند و با وجود موانع بسیار و تهدیدهای فراوان، طرفداران غدیر از گفت و شنود درباره آن خودداری نکردند، بلکه نقل آن را نور و حکمت می‌دانستند؛ و مسلمین دور از مدینه، افرادی برای شنیدن و آموختن حدیث غدیر بدان شهر اعزام می‌کردند، تا آن را از اصحاب بشنوند و فرا گیرند و برای مردم باز گویند.

اصحاب و خاندان پیامبر(ص) صحنه غدیر را همراه سایر مناقب علی(ع) برای مردم بازگو می‌کردند. تابعان نیز بر این منوال، در نشر آثار غدیر و ذکر حقایق آن اهتمامی بسیار داشتند. پیشینیان تنها به نقل حدیث اکتفا نمی‌کردند بلکه با تمام نیرو و امکانات خود در حفظ مبانی غدیر می‌کوشیدند.

پس از دوره تابعان وظیفه ضبط و تعلیم روایات غدیر به عهده محدثان و دانشمندان قرون اسلامی نهاده شد و آنان در گردآوردن اسناد و مآخذ غدیر بسیار دقیق بودند. و به همین جهت بود که دانشمندان بسیاری آن را از مسلم‌ترین وقایع تاریخ اسلام می‌دانند؛ “ضیاء الدین مقبلی (م- ۱۱۰۸) می‌گوید: اگر حدیث غدیر مسلم نباشد، هیچ امر مسلمی در اسلام وجود ندارد.“

عالمان دینی، در سرتاسر اعصار و قرون اهمیت غدیر و مبانی تشیع را منعکس کردند، فروغ تربیت را برای نسلها بازگفتند و در فرصتهای مناسب افکار را به این واقعه و اهمیتی که از نظر دینی و اجتماعی دارد توجه دادند. امواج پردامنه غدیر در امتداد زمان، به صورت روایت و حدیث و با گسترش حیرت زا در کتب اسلامی منعکس گشت. غدیر میثاقی بود میان صاحبان باور و عقیده به خدا و رسول(ص) که وفاداری به آن شاهدی بر صدق ایمان بوده است و این عهد و پیمان هنوز هم وفا می‌طلبد و دستان بیعت گر را به صدق فرا می‌خواند. در عصر کنونی نیز بسیاری از نویسندگان و عالمان دینی به تبیین مسئله غدیر پرداختند.

تاریخ تا به امروز شاهد همت و تلاش مؤمنان حقیقی در گسترش پیام غدیر بوده است، امواج پر دامنه غدیر در امتداد زمان به صورت روایت و حدیث و با گسترش حیرت‌انگیز، در کتب اسلامی منعکس گشته است.

عید غدیر روز گسترش فرهنگ انفاق و دیگرخواهی

رفع نیاز دیگران و یاری رساندن به همنوعان خود، از آموزه‌های انسان ساز مکتب اسلام و از سنت‌های پسندیده است که ائمه(ع) آن را از طواف کعبه برتر می‌دانند، دعوت به این عمل، در روز عید غدیر مورد سفارش و تأکید بیشتری واقع شده است و امامان معصوم(ع) در این روز بزرگ، انسان‌ها را به این سنت پسندیده سفارش می‌نمودند که دو نمونه از این آموزه‌ها در ادامه آورده می‌شود؛ «در زمان حاکمیت امام علی(ع) در خطبه ای که روز عید غدیر هم‌زمان با روز جمعه و با حضور بسیاری از مسلمانان خوانده شد، امام(ع) در قسمت‌های پایانی این خطبه فرمود: رحمت خدا بر شما! بعد از این اجتماع بزرگ، این روز را عید بگیرید و نعمت را بر افراد خانواده و خویشاوندانتان گسترش دهید و نیکی و بخشش پیشه کنید. به یکدیگر نیکی کنید تا خداوند به شما الفت و مهربانی بیشتری عنایت کند. کمک‌های مالی به دیگران در امروز به اموالتان برکت می‌بخشد و بر عمرتان می‌افزاید، در این روز به دیدار فقرا و ضعیفانی که چشم به کمک شما دارند بروید.»

انسان تربیت یافته مکتب غدیر، نهایت تلاش و کوشش خود را در جهت رفع نیاز دیگر انسانها دارد؛ با علم و اندیشه و بینشی که دارد آنها را یاری می‌رساند و از سوی دیگر، بذل و بخشش مال و ثروت در راه خدا را از یاد نمی‌برد؛ «احمدبن ابی نصر بزنطی نقل می‌کند که در منزل امام رضا(ع) نشسته بودم جمع بسیاری نیز در منزل حضرت گرد آمده بودند که گفتگو درباره غدیر آغاز شد؛ بعضی از افراد وجود روز غدیر را در صدر اسلام منکر شدند و بعضی آن را از شعایر اسلامی می‌دانستند در این هنگام، امام(ع) فرمود، پدرم از جدم جعفربن محمد چنین نقل می‌کرد: آسمانیان روز غدیر را بهتر از زمینیان می‌شناسند… ای فرزند ابونصر، خداوند یک درهم انفاق در این روز را هزار برابر پاداش خواهد داد، روز غدیر، به برادران دینیِ خود برتری و فضیلت ده، و مردان و زنان با ایمان را خوشحال و مسرور نما.»

اطعام دادن به برادران دینی که از مصادیق احسان و نیکوکاری است و از دستورات مورد سفارش اسلام می‌باشد، در آیات قرآن و روایات معصومین(ع) مورد توجه بسیار واقع شده است؛ به ویژه نسبت به افرادی که نمی‌توانند معاش خود را تأمین کنند و به غذای سالم و مطلوبی دست یابند. قرآن کریم، در برخی موارد اطعام نیازمندان را بر دیگر افراد جامعه واجب می‌داند از جمله در مراسم حج، همچنین در موارد بسیاری با توصیف نیکوکاران، مسلمانان را به اطعام دادن تشویق می‌نماید _در سوره انسان در شان اهل بیت(ع) و از صفات خوب آنها اطعام نیازمندان، ذکر شده است «و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا (انسان، ۸) و انسان‌هایی که این امر مهم را فراموش کرده‌اند، مورد سرزنش و عتاب قرار می‌دهد _” و چرا یکدیگر را بر طعام مستمندان تشویق نمی‌کنید.»

“از اعمالی که به انجام آن در روز عید غدیر سفارش بسیار شده است اطعام و میهمانی دادن و همچنین افطاری دادن به روزه داران است؛ «در خطبه معروف علی(ع) در روز عید غدیر، امام(ع) بیان می‌دارد که هر کس در این عید بزرگ، افطار دهد مؤمن روزه دار را مثل آن است که صد هزار پیغمبر و صدیق و شهید را افطار داده باشد، پس چگونه خواهد بود در فضیلت حال کسی که جمعی از مؤمنین را کفایت کند و من ضامنم نزد خدا که از کفر و فقر آسوده گردد.» (قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ص ۴۹۰) همچنین نقل است که امام حسن(ع) روز عید غدیر در کوفه، مهمانی بزرگی برپا می‌داشتند و امام علی(ع) با فرزندان و گروهی از پیروانشان بعد از نماز ظهر به منزل امام حسن(ع) می‌رفتند و پس از اتمام میهمانی امام حسن(ع) هدایایی به مردم می‌دادند. “

در فرهنگ اسلامی، ایجاد اخوت و برادری میان انسان‌ها مورد سفارش واقع شده است؛ پیوندی که میان دو مسلمان بسته می‌شود تا با یکدیگر برادر باشند. معروف‌ترین عقد اخوت مربوط به زمانی است که «پیامبر بین مهاجرین و انصار پیمان بست و علی(ع) را با خود برادر دانست – این پیمان در بسیاری از منابع معتبر نقل شده است تا جایی که منابع اهل سنت نیز این واقعه را آورده‌اند و علامه امینی در کتاب الغدیر به پنجاه مورد از آنها اشاره کرده است. - در حقیقت پیمانی که پیامبر(ص) بین مهاجرین و انصار بست، بین دو نژاد و دو طبقه غیر متجانس و بین فقیر فاقد هیچ چیزی که از مکه آمده بود با کسی که صاحب خانه و همه چیز است، بسته شد و این بدان معناست که این برادری تنها در مرحله تعارف و تشریفات ظاهری و مثل احزاب امروز و افراد همکار حزبی امروز نبود و از مرحله برادری و برابری هم تجاوز کرد و به مرحله ایثار رسید تا جایی که آیه ” و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه» در شان آنها نازل شد. ”

«از دستورات مورد تأکید و سفارش شده در روز عید غدیر، بستن عقد اخوت میان دو مسلمان است.» و افراد، طبق این سنت پسندیده، پیمان برادری می‌بندند تا یکدیگر را در مواقع دعا فراموش نکنند و در خوبی‌ها هر یک، دیگری را بر خود مقدم بدارد و… پیوندی که سبب می‌شود قلبهایشان به یکدیگر نزدیک گشته و نسبت به هم محبت و رأفت بیشتری پیدا کنند، از خودخواهی و تنها به خود اندیشیدن بیرون آمده و به دگرخواهی برسند.

آینده نگری و ترویج فرهنگ مهدویت

یکی از محورهای مهم در خطبه غدیریه، طرح مسئله امامت امام زمان(عج) در آینده تاریخ اسلام است و در بخش‌های مختلف این خطبه از این موضوع مهم در جهان اسلام سخن به میان آمده است، پیامبر(ص) پس از معرفی علی(ع) به عنوان شلیسته‌ترین فرد، برای جانشینی خود، و معرفی امامان از نسل علی(ع) تا امامت مهدی(ع) را برشمرده و در فرازهایی از این خطبه مهم به بیان ویژگی‌های حضرت مهدی پرداخته است، مانند اینکه: مهدی خاتم امامان، گستراننده دین اسلام در جهان، وارث علوم و … است. آن حضرت در این خطبه خط سیر جامعه اسلامی را نشان داده و آینده ای روشن را برای همگان بیان می‌نماید. ”بدانید آخرین امامان از ما مهدی قائم است او پشتیبان دین و انتقام گیرنده از ظالمین است” سخن از مهدی(عج) در آن روزگار، و برای آن مردمی که قبول ولایت علی(ع) برایشان سنگین بود بیانگر آینده نگری اسلام و برنامه بلند مدت دین الهی برای مسلمانان است. در خطبه غدیر به اینکه امامت اتصال دارد و منقطع نخواهد شد تا به دست خاتم و آخرین امام که حضرت مهدی است برسد، اشاره شده است. (برگرفته از انصاری، محمدباقر، اسرار غدیر، ص ۲۱۰)

و تأکیدی است بر این مطلب که اگر چه حق اهل بیت و شیعیان توسط ظالمان پایمال می‌شود ولی با ظهور مهدی(عج) همه جهان به صلح، امنیت و عدالت خواهد رسید. در واقع «آنچه از پیامبر(ص) درباره مهدی و خروج موعود روایت شده است و خاطره ای را که مسلمانان درباره آینده جهان و اجرای عدالت و حق، در سراسر جهان، دارند همان تأسیس “مدینه غدیر» است که همواره و هر روز وظیفه مسلمانان راستین و معتقدان است که در تشکیل دادن آن، بکوشند. ”

روشنگری عمومی و دفاع از حق

روز غدیر برای سعادت ابدی انسان و آزادی واقعی بشر و حکومت دادگری و فضایل بود. «اگر به محتوای غدیر عمل می‌شد، و مسیر این هدایت بزرگ انحراف نمی‌یافت و در جلوی این پرتو عدالت و تربیت، ابرهای تیره قرار نمی‌گرفت و مانند علی(ع) زمام رهبری و سرپرستی اجتماع اسلامی را در دست می‌گرفت، اصلاح یکسره جهان عملی می‌گشت. و طولی نمی‌کشید که بانگ عدالت در خاور و باختر طنین انداز می‌شد و دین به معنای واقعی در اعماق اجتماعات گسترش می‌یافت و قرآن کریم با مبینی چون نهج البلاغه به کار بسته می‌شد؛ آنگاه فرشته عدالت بال می‌گشود و در جهان از این همه ظلم‌ها و بدبختی‌ها، جهالت‌ها و جنایت‌ها و این سپری شدن عمر انسان بدون تربیت صحیح اثری نبود.»

پس از رحلت پیامبر(ص) در حالی که علی(ع) و آل هاشم، به مراسم تدفین بدن رسول خدا(ص) مشغول بودند و از سوی دیگر کسی در خلافت و امامت علی(ع) جای تردید نداشت؛ جریان سقیفه در جامعه شکل گرفت و افکار ضد غدیر را انتشار داد. از همان ابتدای بروز این حادثه تلخ، اصحاب بزرگ پیامبر مانند حباب بن منذر، سعد بن عباده، زبیر، مقداد و… به مخالفت با این جریات پرداختند. در حقیقت، “تأکید بر مسئله غدیر چیزی نیست جز تأکید بر احقاق حق و نشر عدالت و مبارزه با ستم و جهل. “

امام علی(ع) در موارد بسیاری به دفاع از این حق، پرداختند؛ به عنوان نمونه می‌توان به خطبه آن حضرت در کوفه اشاره نمود که در آن سخنرانی پس از ستایش آفریدگار هستی، «فرمود: من شما را سوگند می‌دهم هر کس در غدیر حاضر بوده بایستد. تنها کسانی بایستند که به گوش خود شنیدند و فراگرفتند… از میان مخاطبان حاضر در جلسه سی نفر از بزرگان اصحاب به پا خاستند و به شنیدن حدیث غدیر گواهی دادند.»

از آنجا که فرهنگ دفاع از حق و پرهیز از ستم کردن و ستم پذیرفتن در سیره امامان معصوم(ع) خصلتی برجسته است؛ و دفاع از غدیر، دفاع از حقیقت و اصل دین اسلام است چرا که «محتوای غدیر، یعنی اسلام و عمل به اسلام و بقای اسلام و تثبیت آن در داخل قلمرو اسلامی، و نشر و تبلیغ صحیح آن – نظرا و عملا- در خارج و دورترین نقاط گیتی»

در سلوک اجتماعی این بزرگواران نمونه‌های بسیاری از تلاش برای احقاق این حق، جلوگیری از انحراف جامعه از جاده حقیقت و افتادن در سراشیبی هلاک، به چشم می‌خورد. پس از رحلت پیامبر(ص)، فاطمه(س) نیز به دفاع از همسرش، امیرمومنان(ع)، در برابر تضییع حقوق ایشان برخاست. در آغازین روزهای پس از سقیفه نیز، با ایراد خطبه‌هایی، تمام تلاش خویش را برای بیان این حقیقت و یادآوری سفارش‌های پیامبر(ص) در مورد حقوق اهل بیت به کار بست.

حضرت فاطمه(س) فعالانه به دفاع از وصی رسول خدا(ص) و افشاگری بر ضد حکومت می‌پرداخت. بنا بر گزارشی، در منابع شیعه و اهل سنت، فاطمه(س) به همراه علی و فرزندانش، شبانه به خانه برخی از صحابه و سابقین در اسلام می‌رفت و آنان را به حمایت از امام علی و احقاق حق او دعوت می‌کرد، زمانی که علی(ع) را به مسجد بردند، حضرت فاطمه(س) در آنجا حاضر شد و تهدید به نفرین کرد و قاطعانه از حق همسرش دفاع کرد.

به همین ترتیب در سیره و گفتار همه امامان بعد از علی(ع) نیز از واقعه غدیر دفاع نموده‌اند و به روشنگری و آگاهی بخشیدن در این راستا اهمیت بسیار داده‌اند، نمونه‌های بسیاری از این روشنگری‌ها از سوی اصحاب پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) و به پیروی از ایشان، عالمان و نویسندگان متعهد، در طول تاریخ آورده شده است.

منابع:

• اسرار غدیر، گزارش تحلیلی از واقعه غدیر خم، محمدباقر انصاری، تهران: انتشارات تک، یازدهم، ۱۳۸۷ش.
• حساس‌ترین فراز تاریخ، داستان غدیر؛ جمعی از دبیران، تهران: نشر آفاق، پانزدهم، ۱۳۷۶ش.
• الحیات؛ محمدرضا حکیمی، م۱۴۰۰ش و محمد علی حکیمی، ترجمه: احمد آرام، قم: دلیل ما، دوازدهم، ۱۳۹۵ش.
• بعثت، غدیر، عاشورا، مهدی؛ محمدرضا حکیمی، قم: دلیل ما، بیستم، ۱۳۹۰ش.
• سرود جهشها؛ محمدرضا حکیمی، قم: دلیل ما چهاردهم، ۱۳۸۹ش.
• حماسه غدیر؛ حکیمی، محمدرضا، قم: دلیل ما، بیست و ششم، ۱۳۸۹ش.
• مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی غدیر و انسجام اسلامی؛ جمعی از نویسندگان، مازندران: دبیرخانه کنگره بین‌المللی غدیر و انسجام اسلامی، اول، ۱۳۸۶ش.
• دانشنامه فاطمی؛ علی اکبر رشاد و دیگران، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اول، ۱۳۹۳ش.
• مفاتیح الجنان؛ شیخ عباس قمی، م۱۳۵۹ق، ترجمه: الهی قمشه ای، قم: آیین دانش، ۱۳۸۷ش.
• مجموعه آثار؛ مرتضی مطهری، قم: انتشارات صدرا، هشتم، ۱۳۷۲ش.
• هزار و یک نکته درباره غدیر و فضایل امیرالمؤمنین علی(ع)؛ حسن ملک محمدی، قم: انتشارات حرم، ۱۳۸۶ش.
• غدیر در سیره اهل بیت(ع)؛ احمدزمانی، فرهنگ کوثر، شماره ۲، ۱۳۷۶
• غدیر در نگاه علامه حکیمی، مجموعه فرهگی امام صادق(ع) میبد، گروه پژوهش‌های دینی یک، شهریور ۱۳۹۶
• بررسی پنج شاخص فرهنگی – اجتماعی عدالت اجتماعی در سیره فاطمی؛ حمیده رحیمی، سایت ششم، مجموعه فرهنگی امام صادق(ع) میبد، دی ماه ۱۳۹۹
• جنبه‌های فرهنگی حج در نگاه معصومین(ع)؛ مهدیه روحبخش، سایت ششم، مجموعه فرهنگی امام صادق(ع) میبد، شهریور ۱۳۹۸
• عید غدیر بستر گسترش دگرخواهی است؛ مهدیه روحبش، سایت ششم، مجموعه فرهنگی امام صادق(ع) میبد، مرداد۱۳۹۹
• بررسی ابعاد اخلاقی غدیر؛ نجما کارگر، سایت ششم، مجموعه فرهنگی امام صادق(ع) میبد، شهریور ۱۳۹۸

پانویس‌ها

سرود جهش‌ها، ص ۹۸.

. الحیات، ج ۱، ص ۱۰۷. . همان، ج ۱، ص ۱۰۸. . همان، ج ۸، ص۶۶۰. . حساس‌ترین فراز تاریخ، ص ۱۵۸. . حماسه غدیر، ص ۳۴. . بحارالانوار، ج ۹۵، صص ۱۱۲–۱۱۸، برگرفته از: غدیر در سیره اهل بیت(ع)، ۱۳۷۶ . بحارالانوار، ج ۹۴، ص ۹–۱۸؛ تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۴، ح ۹؛ برگرفته از :مجموعه فرهنگی امام صادق(ع) میبد، عید غدیر بستر گسترش دگرخواهی است، ۱۳۹۹.

. حج/۲۷–۲۸. . فجر/۱۸. . برگرفته از: عید غدیر بستر گسترش دگرخواهی است، ۱۳۹۹. . یادداشت‌های استاد مطهری، ج، ۱۳، ص ۱۳۶–۱۳۷؛ برگرفته از :مجموعه فرهنگی امام صادق(ع) میبد، بررسی ابعاد اخلاقی غدیر، ۱۳۹۸

. مفاتیح الجنان، ص ۴۹۱. . بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۱۳؛ برگرفته از: مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی غدیر و انسجام اسلامی، ص ۴۳۴. . حماسه غدیر، ص ۷۸. . حساسترین فراز تاریخ یا داستان غدیر، ص. ۹۵؛ برگرفته از گروه پژوهش‌های دینی یک، غدیر در نگاه علامه حکیمی، ۱۳۹۶. . ر.ک. حساس‌ترین فراز تاریخ، ص ۱۶۰. . بعثت، غدیر، عاشورا، ص. ۳۵ . الغدیر، ج ۱، ص ۱۸۵؛ برگرفته از حساس‌ترین فراز تاریخ، ص ۱۶۶. . حماسه غدیر، ص ۳۷. . دانشنامه فاطمی، ج. ۲، ص. ۲۱۷–۲۱۸؛ برگرفته از: بررسی پنج شاخص فرهنگی- اجتماعی عدالت اجتماعی در سیره فاطمی، ۱۳۹۹. . همان، ج. ۱، ص. ۱۵۸–۱۵۹. . ر.ک. اسرار غدیر، ص ۲۵۹–۳۱۰.