واکاوی مفهومی و مصداقی آیه تبلیغ بر اساس دلالت سیاق: تفاوت میان نسخه‌ها

نمونه‌هایی از توجه به بـافت مـعنایی آیات در فهم مراد، حتی در زمان‌ صحابه‌ و تابعین‌ نقل شده است <ref>اصفهانی، ۱۹۰۵، ص۲۶۰</ref>. در میان دانشمندان مسلمان برای نخستین بار، ابن‌ ادریس‌ شافعی واژة «سیاق» را در معنایی نزدیک به معنای امروزی آن در کتاب‌ «الرساله‌» بـه‌ کـار برد <ref>شافعی، بی‌تا، ص۶۲</ref>. زرکشی دلالت سیاق را از راه گشاترین قرائن در تبیین مراد‌ متکلم‌ می‌داند و غفلت از آن را سبب اشتباه در فهم برمی‌شمارد<ref>زرکشی، ۱۹۵۷‌، ج۲، ص۲۰۰‌.</ref> فخر‌ رازی نیزمعتقد است بیشترین لطایف قرآن در ترتیبات و روابط بین آیات قـرار دارد <ref>فـحر‌ رازی، ۱۴۲۱‌، ج۱۰، ص۱۱۰</ref>.((مطالعات قرآن و حدیث)) <ref>پاییز و زمستان ۱۳۹۷ - شماره ۲۳ صفحه ۳۰۱</ref>

در معنای لفظی و اصطلاحی سیاق، اقـوال مـختلفی وجـود دارد. منظور‌ از‌ سیاق در این نوشتار نوعی خصوصیت و فضای معنایی است که از قرار گرفتن کلمات و جملات در‌ کنار‌ هم به دست آمده و در مفهوم عـبارت، اثـرگذار اسـت<ref>سلوی، ۱۴۱۹، ص۶۲‌، اسعدی‌، ۱۳۸۹، ص۶۴</ref> . به عبارتی سیاق، چینش خاصی‌ از‌ واژه ها‌ و جـملات است که زمینه‌ساز ظهور کلام در‌ یک‌ معنای خاص می‌شود. واضح است که سیاق در قرآن از نظر گستره می‌تواند‌ از‌ سیاق جـملات درون یـک آیـه‌ آغاز‌ شود و تا‌ حد‌ سیاق‌ آیات وسعت یابد.

محمد هـادی معرفت‌ ترتیب‌ کنونی آیات قرآن را جز در مواردی اندک مطابق با ترتیب نزول‌ آیات‌ می‌داند و لذا اعتقاد دارد که اصل‌ بـر وحـدت سـیاق آیات‌ است‌<ref>معرفت، ۱، ۲۸۰</ref>. پس جز در‌ مواردی‌ که دلیلی روشن بر عدم تـطابق تـرتیب نزول آیات با ترتیب چینش آن‌ در‌ دست باشد، می‌توان به اصالت‌ سیاق‌ استناد‌ کرد و قرینه سـیاق‌ را‌ بـه کـار گرفت. علامه‌ طباطبایی‌ چنانکه پیش‌تر نقل شد، وجود ارتباط معنایی آشکار بـین اجـزاء یـک سیاق را نیز‌ در‌ حجیت سیاق شرط می‌داند<ref>طباطبایی، ۱۴۱۷‌، ج۶، ص۴۲‌</ref>. از طرفی‌ از‌ آنجا‌ که حجیت دلالت سیاق‌ ریشه در حـجیت ظـواهر دارد، هـر زمان دلالت سیاق با دلالت نصّی معارض باشد، سیاق‌ از‌ حجیت ساقط می‌شود.<ref>نجارزادگان، ۱۳۸۸، ص۶۴‌</ref>

'''۲.دیدگاه مفسران اهل سنت در مورد مصداق{{قرآن|ما انـزل}} در آیـة تـبلیغ'''

پیش از بررسی سیاق آیات مشتمل بر آیة تبلیغ، به‌ اقوال مختلف فریقین ذیل این آیـه اشـاره می‌شود. در مورد مصداق {{قرآن|ما اُنزِلَ الیک من ربّک}}در آیة تبلیغ در تفاسیر اهـل سـنت اقـوال متفاوتی به چشم می‏خورد.

'''۳.تمام آنچه‌ بر‌ رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده'''

بسیاری از محققان اهل سـنت اعـتقاد دارنـد ابلاغ تمام آنچه تا پیش از نزول آیه بر رسول خدا  صلی الله علیه و آله نازل شـده یـا تمام احکام الهی، در‌ این‌ آیه به ایشان امر شده است<ref>فخر رازي، ۱۴۲۱‌، ج۱۲‌، ص۳۹۹، آلوسي، ۱۴۱۷، ج۳، ص۳۶۰، زحيلي، ۱۴۱۸، ج۶، ص۲۵۸</ref>. بنا بر ایـن دیـدگاه،رسول خدا‌  صلی الله علیه و آله پیش‌ از این آیه از ابلاغ‌ احکام‌ و معارف نازل شده بیم داشـتند و در ایـن آیه خداوند در مورد حفاظت ایشان از کفار ضـمانت مـی‌دهد. روایـات حاکی از نازل شدن این آیه‌ در‌ خلال سـوء قـصد کفار‌ به‌ جان ایشان که در تفاسیر اهل سنت ذکر شده، همچنین نقل‌هایی کـه شـأن نزول آيه را دربـاره حـراست پيامبر اکـرم  صلی الله علیه و آله تـوسط عباس، عــموي حــضرت یـا برخی دیگر از مسلمانان مي‌دانند‌، همین‌ دیـدگاه را تـأیید می‌کنند <ref>طبری، ۱۴۱۲، ج۶، ص۱۹۹؛ سـيوطي‌، ۱۳۶۳‌، ج۳، ص۱۷</ref>.((مطالعات قرآن و حدیث)) <ref>پاییز و زمستان ۱۳۹۷ - شماره ۲۳صفحه ۳۰۲</ref>

یکی از احتمالاتی که فخر رازی در مورد ایـن آیـه ذکر می‌کند این است که آيه دربـارة‌ منافقاني‌ است کـه‌ نــسبت بـه جهاد كراهت نشان مي‌داده‌اند و پيامـبر  صلی الله علیه و آله از تـرغيب آنها به جهاد خودداري مي‌فرمودند. این احتمال علاوه‌ بر اینکه با قرائن مـختلف پیـرامون آیه تناسبی ندارد، در هیچ‌ یـک‌ از‌ مـنابع مـتقدم نیز مشاهده نـشد.<ref>فـخر رازي، ۱۴۲۱، ج۱۲، ص۳۹۹.</ref>

‌‌این‌ قول اهل سنت بر خلاف سه قول قبلی که بیشتر بر روایـاتی بـا‌ سندهای‌ ضعیف‌ تکیه داشتند، به اعـتقاد خـود اهل سـنت بـا سـیاق آیات تأیید می‌شود. فـخر رازی مصداق‌ «ما انزل» در این آیه را چنان که از مقاتل بن سلیمان نقل‌ شده، بر ملا کـردن‌ خـیانت‌ها‌ و مکرهای یهودیان را بیان می‌کند. او می‌گوید در حـالی کـه بـسیاری از آیـات قـبل و بعد از این آیـه در ارتـباط با یهود و نصارا هستند، محال است که این یک آیه در‌ آن میان مربوط به ماجرایی متفاوت، از جـمله مـاجرای غـدیر، باشد <ref>مقاتل بن سليمان، ۱۴۲۰، ج۱، ص۴۹۱ـ۴۹۲؛ فخر رازی، ۱۴۲۱، ج‏۱۲، ص۴۰۱</ref>ذیـل هـمین دیـدگاه مـی‌توان بـرخی احـتمالات دیگر مطرح‌ شده‌ در تفاسیر اهل سنت را نیز جای داد. طبق این احتمالات خدا در این آیه به پیامبرش دستور می‌دهد که آنچه در مورد حکم رجم یا قصاص بر ایـشان نازل‌ شده‌ است را ابلاغ کند. با این توضیح که یهودیان می‏خواستند از حکم رجم زنای محصنه که در تورات آمده بود، سر باز زنند و حکم به تازیانه را جایگزین آن‌ کنند‌ و با ایـن قـصد گروهی را نزد رسول خدا  صلی الله علیه و آله فرستادند تا از ایشان سؤال کنند و در چنین شرایطی این آیه نازل شد. مشابه این ماجرا را در مورد قصاص نیز‌ نقل‌ کرده‌اند‌<ref>بغوی، ۱۴۲۰، ج۲، ص۵۱؛ فخر رازی‌، ۱۴۲۱‌، ج۱۲‌، ص۴۸</ref>. این احتمالات نـیز از آنـجا که به نوعی با اهل کتاب در ارتباطند، با آیات قبل و بعد سازگاری دارند.((مطالعات قرآن و حدیث)) <ref>پاییز و زمستان ۱۳۹۷ - شماره ۲۳صفحه ۳۰۳</ref>

در تفاسیر اهل سنت‌، بـه‌ روایـات حاکی از نزول این آیه در شـأن امـام علی بن ابی‌طالب علیه السلام نیز اشاره می‌شود. در مصادر اهل سنت‌، احاديثي‌ متعدد‌ از صحابه و تابعين با این مضمون به چشم مي‌خورد<ref>ابن‌ مردويه، ۱۴۲۴، ص۲۳۹؛ ثعلبي، ۱۴۲۲، ج۴، ص۹۲؛ حسكاني، ۱۴۱۱، ج۱، ص۲۴۹-۲۵۵؛ ابـن عـساكر، ۱۳۹۸، ج۲، ص۸۵؛ فخر رازي، ۱۴۱۹، ج۴، ص۱۷۳‌؛ سيوطي‌، ۱۴۰۴‌، ج۳، ص۱۱۷؛ قندوزي، ۱۴۲۲، ج۱، ص۱۱۹</ref>.

اکـثر مـفسران اهل سنت به ذکر این‌ قول‌ که همان قول مختار شیعه است، در کنار اقوال دیگر بسنده کرده‌اند و حتی فخر رازی، به‌ خلاف‌ شیوة‌ معمول خود به نقد آن نپرداخته است<ref>نجارزادگان، ۱۳۸۳، ص۲۱؛ و نـيز نـك‌. فخر‌ رازي‌، ۱۴۲۱، ج۱۲، ص۳۹۹ـ۴۰۰؛ آلوسي، ۱۴۱۵، ج۶، ص۲۸۷</ref>.