آيه ۳۶ تا ۳۸ زخرف و غدیر

«وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً...»

از جمله آياتى كه در سفر حجةالوداع و پيش از اتمام مراسم حج در مورد صحيفه ملعونه اول و اِخبار خداوند از آن بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شد اين آيه بود:

«وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ. وَ إِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ. حَتَّى إِذا جاءَنا قالَ يا لَيْتَ بَيْنِى وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ»:

«هر كس از ذكر خداوند رحمان غافل شود شيطانى را براى او بر مى‏ انگيزيم كه قرين او خواهد بود. و چنين كسانى آنان را از راه راست مانع مى‏ شوند و گمان مى‏ كنند كه هدايت يافته‏ اند. تا هنگامى كه نزد ما مى‏ آيد خواهد گفت: اى كاش بين من و تو فاصله مشرق و مغرب بود، و چه بد قرينى بودى» .

اين آيه نازل شد تا شايد منافقين و اصحاب صحيفه از تصميم خود باز گردند. اين آيه هشدار نسبت به روزى است كه پشيمانى فايده ندارد و هر كس به آنان كمكى كرده باشد با آنان در عذابشان مشترک خواهد بود.

امام باقرعليه السلام در بيان اين آيات، ارتباط آن با آيه بعد را مطرح مى‏ فرمايد و مجموع آيات را جمله به جمله تفسير مى ‏فرمايد:

«وَ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ» : «امروز ديگر هيچ فايده ‏اى برايتان ندارد چرا كه ظلم كرده‏ ايد» به آل‏ محمدعليهم السلام درباره حق آنان، «أَنَّكُمْ فِى الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ» : «شما در عذاب شريک خواهيد بود» .

اين آيه جواب و دنباله مطلب درباره كسانى است كه قبل از اين ذكر شده ‏اند، و آن كلام خداوند عزوجل است كه مى‏ فرمايد: «وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ. وَ إِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ. حَتَّى إِذا جاءَنا قالَ يا لَيْتَ بَيْنِى وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ»: «هركس از ذكر خداوند رحمان غافل شود شيطانى را براى او بر مى ‏انگيزيم كه قرين او خواهد بود. و چنين كسانى آنان را از راه راست مانع مى‏ شوند و گمان مى ‏كنند كه هدايت يافته ‏اند. تا هنگامى كه نزد ما مى ‏آيد خواهد گفت: اى كاش بين من و تو فاصله مشرق و مغرب بود، و چه بد قرينى بودى» .

پشت سر اين كلام به آنان گفته خواهد شد: «وَ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ» : «امروز براى شما هيچ نفعى ندارد» يعنى اين روزى كه صحيفه را امضا كرديد، «إِذْ ظَلَمْتُمْ» : «چرا كه ظلم كرديد» به حق آل محمدعليهم السلام، «أَنَّكُمْ فِى الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ» : «شما در عذاب شريک هستيد» ، يعنى كسانى كه تابع اصحاب صحيفه شدند، و خود اصحاب صحيفه كه متبوع ديگران قرار گرفتند، آنان كه اصل ظلم بودند و كسانى كه فرع ظلم شدند.

ضمناً اين آيه اصحاب صحيفه و اهل سقيفه را مى ‏گويد كه در برابر صراط مستقيم خداوند راهى را اختراع كردند، و سعى كردند ديگران را به اين باور برسانند كه راهى كه پيامبرصلى الله عليه وآله از طرف خدا به عنوان ولايت امامان دوازده گانه ‏عليهم السلام آورده صحيح نيست! و اگر واقعاً راه هدايت را مى ‏خواهيد به آنچه ما ساخته و بافته ‏ايم عمل كنيد!

براى اجراى اين باور رواياتى جعل كردند و بهانه‏ هايى از قبيل قتل بزرگان قريش به دست على‏ عليه السلام و سنّ او و تعصّبات عربى در نپذيرفتن خلافت و نبوت در يک خاندان را مطرح كردند. معناى اين اقدامات همان است كه خدا مى‏ فرمايد: «آنان بر سر راه مستقيم مانع ايجاد مى‏ كنند و نزد خود گمان مى‏ كنند كه فكر درست نزد آنان است» .

سپس خداوند مى ‏فرمايد: «وَ إِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ. حَتَّى إِذا جاءَنا قالَ يا لَيْتَ بَيْنِى وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ» : «و چنين كسانى آنان را از راه راست مانع مى‏ شوند و گمان مى‏ كنند كه هدايت يافته ‏اند. تا هنگامى كه نزد ما مى‏ آيد خواهد گفت: اى كاش بين من و تو فاصله مشرق و مغرب بود، و چه بد قرينى بودى» .

به فرموده امام باقرعليه السلام منظور ابوبكر و عمر است كه در دنيا آنچه خواستند كردند و در آخرت كه نتيجه طولانى اعمال خود را مى ‏بينند از يكديگر بيزارى مى ‏جويند. آن دو كه در دنيا نزديک ‏ترين افراد نسبت به يكديگر بودند و اساس صحيفه را به يارى هم بنيان گذاشتند، آن روز آرزوى فاصله مشرق تا مغرب نسبت به يكديگر خواهند داشت و با كلمه «بئس الْقَرِينُ» هر يک ديگرى را از خود مى ‏راند.

و در آخر مى ‏فرمايد: «أَنَّكُمْ فِى الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ» ، در حديث امام باقرعليه السلام است كه تابع و متبوع و اصول و فروعِ ظلم در عذاب مشترک خواهند بود، اگر چه هر كس به درجه‏ اى كه اعمالش اقتضا كند سزاى آن را خواهد ديد.