الخطط المقریزیة (کتاب)
عيد غدير در دولت فاطميان [۱]
مراسم جشن و سرور در ايام موفور السرور عيد غدير پيشينه اى بس ديرينه دارد. از جمله اهالى مصر و مراكش در سال ۳۶۲ ق به مدت ده روز «دهه غدير» را جشن گرفتند. [۲]
تقى الدين احمد بن على مقريزى (م ۸۴۵ ق) در كتاب كم نظير «الخطط المقريزية» گزارش جامعى از مراسم دهه غدير در دولت فاطميان در قاهره ارائه داده است.
مجموع اين گزارش ها را مرحوم محمدهادى امينى - فرزند مرحوم علامه امينى - در كتاب ارزشمندى گرد آورده، و ۱۲ نمونه از اشعار شعراى فاطمى در قرن چهارم تا ششم هجرى را نقل كرده است. همچنين سه نمونه از خطبه هاى فاطميان را در روز عيد غدير، مصر، يمن و شامات ثبت كرده است. [۳]
در اينجا فرازهايى از كتاب گرانسنگ «الخطط المقريزية» را مى آوريم:
نخستين جشن رسمى غدير به سال ۳۵۲ ق، در ايام معزّالدوله بوَيهى (ت ۳۰۳ - م ۳۵۶ ق) در عراق پايه گذارى شد. اساس اين جشن روايت احمد بن حنبل است كه در مسند كبير خود از براء بن عازب روايت كرده كه گفت: در يكى از سفرها در خدمت رسولخداصلى الله عليه وآله بوديم كه در غدير خم فرود آمديم. فرمان اجتماع براى نماز اعلام شد. زير دو درخت براى رسولخداصلى الله عليه وآله جارو زده شد و نماز ظهر را خوانديم.
پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله دست امیرالمؤمنین عليه السلام را گرفتند و فرمودند: آيا مى دانيد كه من براى مؤمنان از خودشان صاحب اختيارتر (اولى به نفس) هستم؟ همه گفتند: آرى. فرمودند: من كنت مولاه فعلى مولاه. اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. عمر بن خطاب ایشان را ملاقات كرد و گفت: گوارايت باد اى پسر ابوطالب! مولاى من و هر مؤمن و مؤمنه گشتى. [۴]
آنگاه مقريزى شرح مختصرى در مورد سرزمين غدير خم مى نويسد:
غدير خم در سه ميلى جحفه در سمت چپ راه مى باشد. چشمه اى در آن بركه مى ريزد. درختان فراوانى در اطراف آن هست، و از سنت آنها (شيعيان) است كه همواره در اين روز روز ۱۸ ذيحجة عيد برگزار مى شود. احياء شب عيد با عبادت مى باشد، نزديک زوال نيز دو ركعت نماز مى خوانند، جامه هاى نو مى پوشند، برده ها خريده و آزاد مى كنند، قربانى مى كشند و كارهاى خير فراوان انجام مى دهند. [۵]
سپس مى افزايد: هنگامى كه شيعيان در عراق اين عيد را جشن گرفتند، عوام سنى ها خواستند خود را به آنها تشبيه كنند و زهرچشمى بگيرند. پس در سال ۳۸۹ ق هشت روز پس از غدير، جشن مفصلى گرفته و اظهار شادمانى كرده و كارهاى لهو انجام دادند و گفتند: امروز روز ورود پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با ابوبكر صديق در غار مى باشد. در آن روز خود را آرايش كرده و چادرها نصب كردند و آتش افروزى كردند و كارهايى انجام دادند كه در تاريخ بغداد ياد شده است.[۶]
جالب توجه است كه: اولاً: هجرت در شب اول ربيع الاول آغاز شده و دخول پيامبرصلى الله عليه وآله به غار بدون ترديد در اول ربيع بوده است، نه ۲۶ ذيحجة الحرام! ثانياً: بر اساس تحقيق، ابوبكر در غار نبود، بلكه شخص ديگرى به نام: عبداللَّه بن اريقط به عنوان راهنما در غار بود. [۷] (ثالثا: در غار هم بوده باشد فضیلتی برای او نیست زیرا به دو بیان در غار مذموم واقع می شود: الف : لا تحزن ، ب : انزل الله سکینته علیه و نه علیهما)
مقريزى در ادامه مى گويد: در روز ۱۸ ذيحجة الحرام ۳۶۲ ق، براى نخستين بار جشن مفصلى در مصر و مغرب (مراكش) برگزار شد، و جمعيت انبوهى براى دعا و عبادت گرد آمدند. آن روز روز عيد بود، زيرا در آن روز پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله امیرالمؤمنین عليه السلام را به عنوان خليفه برگزيده و پيمان خلافت بسته بودند.
در آن روز اجتماع با شكوهى در مسجد جامع قاهره برگزار شد. قاريان قرآن تلاوت كردند، شعرا شعر انشاء كردند، فقها گرد آمدند و مراسم تا ظهر ادامه يافت. آنگاه به قصر رفتند و از دست خليفه جايزه دريافت كردند. [۸]
سپس مقريزى مىنويسد: در دهه ميانى ذيحجة، همه امرا و درجهداران خود را مهياى حضور در مراسم عيد غدير مىكنند. روز هجدهم ذيحجة، خليفه بدون سايبان و بدون تشخّص براى حضور در مراسم قرائت خطبه حاضر مىشود. در آن روز، طبق روال وزير داخل قصر مىشود. خليفه حركت مىكند تا براى جلوس روى تخت مهيا شود، و وزير با خدم و حشم خليفه را همراهى مىكند. تخت خليفه را در مقابل درب كاخ مىگذارند.
بيش از ۵۰۰۰ نفر نظامى سواره و در حدود ۱۰۰۰ نفر تيرانداز پياده و در حدود ۷۰۰۰ نفر پرچم به دست، از اصناف مختلف و در صفهاى منظم در اطراف خليفه حركت مىكنند تا به مقام رأس الحسينعليه السلام مشرف مىشوند.
خليفه در جايگاه قرار مىگيرد، و خطيب به منبر رفته و متن خطبه پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله را - كه در روز غدير ايراد فرموده بود - قرائت مىكند. پس از القاى خطبه، قاضىالقضاة آمده و دو ركعت نماز عيد را با مردم مىخواند.
در نزد آنها عيد غدير بيش از عيد قربان اهميت دارد، و در آن بيش از عيد قربان قربانى ذبح مى شود. سپس قاضى بر عرشه منبر قرار مىگيرد و اشعار نغز و پرمغزى پيرامون غدير خم مىخواند.
در سال ۵۱۶ ق در مراسم جشن غدير، هزاران تن از اشراف و اعيان و فقرا و مساكين گرد آمده و جايزه دريافت كردند. همگان؛ از عالى و دانى، ثروتمند و مستمند منتظر جايزه غدير هستند. كسانى كه دختر دم بخت دارند يا قصد داماد كردن پسر خود را دارند، منتظر مىشوند كه دهه غدير فرا رسد و از جايزه خليفه به اهداف خود برسند.
شعرا شعر مىخوانند و صله مخصوص دريافت مىكنند: ۷۹۰ دينار به درجهداران تقديم مىشود، ۱۴۴ قطعه لباس فاخر تقسيم مىشود، ۲۵۸ دينار از سوى وزير جايزه داده مىشود.
موقع اذان بانگ تكبير همه جا طنينانداز مىشود و نماز ظهر به امامت قاضىالقضاة ادا مىگردد. خليفه به قصر مىرود تا نزديكان و خاندانش را ديدار نمايد، و پسرش به جاى او با مردم ديدار مىكند و جايزه مىدهد.
مسئول بيتالمال با صندوقى كه در آن ۵۰۰۰ دينار است مىآيد و آن را تقسيم مىكند. مسئول خزانه لباس مىآيد و لباسهاى فاخر بين مردم تقسيم مىكند. وزير دستور مىدهد كتابهايى براى مطالعه به نزد خليفه ببرند. به هر كدام از برادران و خويشاوندان خليفه ۱۰۰۰ دينار مىدهند. آنچه باقى بماند به نماينده دولت مىدهند تا در ميان مهمانان و درجهداران و مستخدمان تقسيم كند.××× ۱ الخطط المقريزيه: ج ۲ ص ۱۲۱ - ۱۱۷. ×××
اين بود اشارهاى كوتاه به آمار و ارقام مربوط به دهه غدير در ايام دولت فاطميان، كه نزديك به يك هزار سال پيش در دهه غدير توسط فاطميون نثار مىشد.