انگلستان
مقاله درباره غدیر[۱]
غديرِ سال ۱۴۲۳ براى اولين بار برنامه بى سابقه اى را تجربه كرد.
افرادى از مليت هاى مختلف جهان فراخوانده شدند، تا در برنامه اى كه گفتمان ملت ها درباره غدير را تداعى مى كرد، احساس خود را از اين واقعه در مقاله اى به تصوير كشند.
در اين برنامه ۲۱۴ نفر از ۳۶ كشور جهان با ۲۷ زبان مختلف شركت كردند، كه همه سعى كرده بودند دريافت درونیشان را از واقعه عظيم غدير نشان دهند، و برداشت خود را با ذوق و سليقه اى كه ظرافت اين ماجرا مى طلبد، با زيباترين كلام به رشته قلم درآورند، كه يكى از اين كشورها آذربايجان است.
«مولى» كلمه كليدى غدير در نقطه پايانى رسالت[۲]
جمله معروف «من كنت مولاه فهذا على مولاه» عصاره خطبه غدير است. اگر در غدير نرساندن پيام الهى مساوى با نرساندن رسالت است،و اگر رساندن اين پيام خطرى براى رسول اللّه صلى الله عليه وآله دارد، همه به خاطر ولايت است. بزرگترين انسان و كاملترين خلق خداوند در حضور جميعت عظيم مسلمانان در مهمترين سخنرانى زندگى مبارک خود درصدد همين نقطه حساس اسلام است. در واقع خطبه غدير به اساسى ترين و مهمترين مسائل اسلام يعنى ولايت پرداخته است.اين منطقى است كه آن حضرت مى خواست از اين فرصت بزرگ و پايانى به جهت مرتب كردن امر رهبرى مسلمانان بعد از وفات خود استفاده كند.
لذا همه كسانى كه در آن وقت حضور داشتند، اهميت اعلان پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله را درک كردند و هيچ كس فكر نكرد كه «مولى» به معناى «دوست» بكار برده مى شود. بايد مسئله بسيار عظيمى رخ داده باشد تا خداوند اعلام كند كه الان دين را كامل كرده و نعمتش را تمام نموده و اسلام را به عنوان آيين برگزيده است.لذا بايد توجه داشت كه ارتباط و اهميت خطبه غدير فقط به يك قوم يا يک زمان يا مكان محدود نمى شود، بلكه همانطور كه رسول گرامى صلى الله عليه وآله فرمودند حاضرين بايد به غايبين و والدين بايد به فرزندان تا روز قيامت خبر دهند. بعد از اين مقدمات آيا نبايد كلمه كليدى غدير را كلمه «مولى» بدانيم؟ جمله معروف «من كنت مولاه فهذا على مولاه» در واقع عصاره خطبه بسيار مهم و تاريخى غدير است ـ كه رسول خدا صلى الله عليه وآله در هيجدهم ذى الحجه سال دهم هجرى ارائه فرمودند. گر چه اين خطبه معتبر به همه ابعاد عمده دين اسلام مى پردازد، ولى شبهات علمى در رابطه با اين خطبه بيشتر بر همين جمله معروف متمركز شده است. علماى شيعه مى گويند: تحليل صحيح از اين جمله و از قرائنى كه وجود دارد،بدون شك اثبات مى كند كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله قصد داشته حضرت على عليه السلام را به عنوان جانشين خود منصوب نمايد.
در مقابل علماى سنى مذهب اين مطلب را انكارمى كنند و ادعا مى كنند كلمه «مولى» در اين جمله به معناى «دوست» است، و رسول گرامى صلى الله عليه وآله مى خواسته اعلان كند كه «هر كس كه من دوست اويم على دوست اوست».
در اين مقاله بعضى از ادله عمده كه ديدگاه شيعى بر آن بنا شده، مورد بررسى قرار خواهد گرفت، و به دنبال رد ادعاى اهل سنت خواهد بود. اين كار با بررسى خطبه نسبت به امور ذيل انجام خواهد گرفت:
الف. رويدادهاى قبل از خطبه.
ب. معناى «مولى» با توجه به قرينه هاى موجود در خطبه.
ج. حادثه هاى بعد از خطبه.
الف. رويدادهاى قبل از خطبه
نكات زير به طور روشن نشان مى دهد كه پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله مى خواست يك چيز فوق العاده مهم را در غدير اعلان كند، نه فقط آنچه كه دانشمندان سنى ادعا دارند. اين قرائن چنين است:
اولاً: انتظار مى رفت رسول خدا صلى الله عليه وآله بعد از مراسم حج در مكه بماند، مخصوصا با توجه به اينكه آنحضرت بعد از ده سال به آن شهر بازگشته بود. ولى آنحضرت بلافاصله بعد از حج به بلال فرمودند كه اعلان كند: همه ـ جز كسانى كه عذر موجهى دارند ـ در مكانى مشهور به «غدير خم» كه نزديك جحفه در راه مكه و مدينه است حضور يابند.
ثانيا: پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله دستور داد همه كسانى كه جلو رفته بودند بازگردند، و همه كسانى كه عقب مانده بودند برسند، و آن جمعيت انبوه آن همه وقت را در صحراى سوزان هنگام ظهر منتظر ماندند.
ثالثا: قبل از خطبه اين آيه بر پيامبر صلى الله عليه وآله نازل شد: «اى پيامبر! آنچه از طريق پروردگارت بر تو نازل شده كاملاً به مردم برسان؛ و اگر نكنى رسالت او را انجام نداده اى. خداوند تو را از خطرات احتمالىِ مردم نگاه مى دارد».
آيا منطقى است كه ادعا شود اگر پيامبر خدا صلى الله عليه وآله اعلان پيام دوستى با على را نمى كردند مثل اين بود كه ايشان اصلاً رسالت خود را نرسانده بودند؟ علاوه بر اين اگر پيامبر صلى الله عليه وآله قصد اعلان چنين پيام ساده اى را داشتند، پس چرا آيه به يک خطر محتملى اشاره مى كند و مى خواهد به فكر رسول اللّه صلى الله عليه وآله آرامش ببخشد؟
بنابراين واضح است كه هدف واقعى از اجتماع و ارائه خطبه در غدير بيان يك مسئله بسيار مهم يعنى مسئله ولايت است، و هدف از آن نصب جانشين بعد از پيامبر صلى الله عليه وآله بوده است. همچنين بايد گفت: تقريبا مضحك است كه باور شود رسول اللّه صلى الله عليه وآله ـ آن بزرگترين انسان و كاملترين خلق خداوند ـ بعد از اتمام تنها حجى كه انجام داد، فورا در حضور جميعت عظيم مسلمانان در مهمترين سخنرانى زندگى مبارك خود اعلان كند كه «هر كس من دوستش هستم، على هم دوستش است».
ب. معناى «مولى» با توجه به قرائن موجود در خطبه
كلمه كليدى در جمله «من كنت مولاه فهذا على مولاه»، كلمه «مولى» است. اين كلمه در زبان عربى معانى مختلفى دارد، كه از جمله «ارباب»، «صاحب اختيار» و «دوست» است. هرگاه يك كلمه بيش از يك معنى داشته باشد، بهترين راه براى پى بردن به معناى حقيقى آن در هر موقعيتى اين است كه قرينه هاى همراه با آن كلمه مورد بررسى قرار داده شود. در مورد اين حديث اشاره هاى زيادى وجود دارد كه نشان مى دهد كلمه «مولى» در اينجا به معناى كسى است كه اختيار تام و ولايت مطلق بر مردم دارد، و اين اختيار و ولايت تا حدى است كه از ولايت مردم بر خودشان بيشتر است. اين مطلب با در نظر گرفتن نكات زير تأييد مى شود:
اولاً: خطبه غدير به اساسى ترين و مهمترين مسائل اسلام با تأكيد ويژهاى بر مسئله ولايت پرداخته است. پس اينكه پيامبر صلى الله عليه وآله معناى امامت و حد اختيارات امام را بيان مى كند و جانشين خود را ـ كه مقام رفيع پيامبر صلى الله عليه وآله جز مقام نبوت را دارد ـ منصوب مى نمايد، با مضمون بقيه خطبه كاملاً هماهنگ است. بنابراين تقريبا مسخره آميز است كه اعلان پيامبر صلى الله عليه وآله به اعلانى مربوط به دوستى حضرت على عليه السلام تفسير شود.
ثانيا: حداقل شصت و چهار راوى سنى، من جمله احمد بن حنبل، نسائى و ترمذى نقل كرده اند كه رسول خدا صلى الله عليه وآله كمى قبل از اعلان معروف ولايت از مخاطبان خود سؤال كرد: «آيا من به شما از خود شمابيشتر اختيار ندارم»؟ وقتى همگان جواب مثبت دادند پيامبر صلى الله عليه وآله فرمود: «من كنت مولاه فعلى مولاه». با اين سابقه سخن بى ترديد كلمه «مولى» در اين جمله بايد همان معنايى كه «اولى» دارد، يعنى «اختيار بيشتر» را داشته باشد. در غير اين صورت سؤال پيامبر صلى الله عليه وآله غير منطقى و لغو خواهد بود. البته محال است كه ايشان جز وحى بگويد، به دليل آيه قرآن كه مىفرمايد: «هرگز از روى هواى نفس سخن نمى گويد. آنچه مى گويد جز وحى كه بر او نازل شده چيز ديگرى نيست».
بسيارى از علماى قرآن و ادبيات عرب كلمه «مولى» را به معناى «اولى» تفسير كرده اند من جمله: بخارى در «صحيح»:ج ۷ ص ۲۴۰، طبرى در «تفسير»: ج ۹ ص ۱۱۷، زمخشرى در «الكشاف»:ج ۲ ص ۴۳۵، ثعلبى در «الكشف و البيان»، ابن قتيبه در «القُرطين»: ج ۲ ص ۱۶۴، رازى در «التفسير الكبير»: ج ۸ ص ۹۳،واحدى در «الوسيط»، بيضاوى در «تفسير»:ج ۲ ص ۴۹۷، محبالدين افندى در «تنزيل الآيات»،رازى در «نهاية العقول».
بنابراين همانطور كه خداوند در قرآن مى فرمايد: «پيامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است». پيامبر صلى الله عليه وآله در غدير اعلان كردند كه همين شأن و وصف ـ به استثناى نبوت ـ به اميرالمؤمنين عليه السلام نيز اطلاق مى شود. بنابراين در سوره مائده مى بينيم خداوند مى فرمايد: «سرپرست و ولىّ شما تنها خداست و پيامبر او و كسانى كه ايمان آورده اند؛ همان ها كه نماز را بر پا مى دارند و در حال ركوع زكات مى دهند». همه علماى سنى و شيعه اتفاق دارند كه علاوه بر اينكه كلمه «ولى» بر خدا و پيامبرش صدق مى كند، بر يك نفر ديگر نيز صدق مى كند، و آن حضرت على عليه السلام است.
ثالثا: پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در خطبه خود به مردم اعلام كرد كه به زودى اين دنيا را ترك خواهد كرد. بنابراين يك فرض منطقى است كه آن حضرت مى خواست از اين فرصت بزرگ و پايانى به جهت مرتب كردن امر رهبرى مسلمانان بعد از وفات خود استفاده كند.
رابعا: دو اقدام بى نظير عملى توسط پيامبر صلى الله عليه وآله بر فراز منبر انجام شد، كه اين كارهاى حضرت هيچ شكى درباره قصدش باقى نمى گذارد:
۱. امام على عليه السلام را بلند كرد و در حالى كه دست او را گرفته بود بالايش برد و به جماعت اعلان كرد: «هر كس كه من مولاى اويم على مولاى اوست».
۲ . در پايان خطبه از همه حاضرين بيعت گرفت بدين نحو كه به آنها فرمود: همه آنچه را كه ايشان به آنها گفته بودند تكرار كنند كه مفاد آن قبول با قلبشان و با زبانشان بود.
ج: حادثه هاى بعد از خطبه
همه كسانى كه در آن وقت حضور داشتند، اهميت اعلان پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله را درك كردند و هيچ كس فكر نكرد كه «مولى» به معناى «دوست» بكار برده مى شود. اين مطلب در رويدادهاى زير ديده مى شود:
اولاً: شاعر مشهور پيامبر صلى الله عليه وآله حسان بن ثابت شعرى را تنظيم كرد و در محضر حضرت سرود و در آن گفت: «سپس پيامبر صلى الله عليه وآله به او گفت: بايست اى على! كه من راضى هستم تو را امام و هادى بعد از خود قرار دهم.
ثانيا: بعد از خطبه فورا مردم به سوى پيامبر صلى الله عليه وآله و حضرت على عليه السلام شتافتند تا به ايشان تبريك بگويند و با آنها بيعت كنند. از كسانى كه اين كار را انجام دادند ابوبكر، عمر، عثمان، طلحه و زبير بودند. عمر از اولين كسانى بود كه اميرالمؤمنين عليه السلام را مورد خطاب قرار داد و به ايشان گفت: «آفرين! آفرين! اى پسر ابوطالب! تو مولاى هر مرد و زن مؤمنى شده اى».
ثالثا: بعد از اعلان پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله آيه ذيل نازل شد: «امروز دين شما را كامل كردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم، و اسلام را به عنوان آيين (جاودان) شما پذيرفتم». اين آيه اهميت آنچه اتفاق افتاد را مى رساند. بايد يك مسئله بسيار عظيمى رخ داده باشد تا خداوند اعلام كند كه الان دين را كامل كرده و نعمتش را تمام كرده و اسلام را به عنوان آيين برگزيده است. اگر پيامبر صلى الله عليه وآله فقط مى خواست به حضار خبر دهد كه «هر كس من دوست اويم على دوست اوست»، آيا منطقى بود قرآن چنين تعبيراتى را استعمال كند؟
اگر اعلان «دوستى» بود پس چرا آن همه تبريك گويى؟ حضرت على عليه السلام از قبل نزد مردم بسيار مورد احترام بود و معروف بود كه با پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ارتباط نزديك دارد. بنابراين معقول نبود پيامبر صلى الله عليه وآله آنچه را كه علماى سنى ادعا مى كنند در محضر چنين جماعت عظيم و عمومى با آن شرائط آزمونى اعلان كنند.
رابعا: طبق روايات سنى، پيامبر صلى الله عليه وآله حتى بعد از خطبه خود معناى دقيق جمله «من كنت مولاه فعلى مولاه» را بيان فرمودند. هنگامى كه از ايشان در مورد معناى اين جمله سؤال شد، جواب دادند: «خداوند مولاى من است، بر من از خودم بيشتر ولايت دارد، و من هيچ قدرتى با قدرت او ندارم. من مولاى مؤمنان هستم، بر آنان از خودشان بيشتر ولايت دارم، و آنان هيچ قدرتى با قدرت من ندارند. هر كس كه من مولاى اويم على مولاى اوست و بر او از خودش بيشتر ولايت دارد و آن شخص داراى هيچ قدرتى با قدرت على نيست».
خامسا: آن معناى دقيقى كه پيامبر صلى الله عليه وآله در غدير منظور داشتند مى توان در بسيارى از روايات امامان معصوم عليه السلام ديد. اختصارا فقط دو روايت را در اينجا نقل مى كنيم:
۱. معناى فرمايش پيامبر صلى الله عليه وآله «من كنت مولاه فعلى مولاه» از امام زين العابدين عليه السلام پرسيده شد. امام عليه السلام جواب داد: «او (پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله) به آنها خبر داد كه حضرت على عليه السلام امام بعد از آن حضرت است».
۲. ابان بن تغلب از امام باقر عليه السلام همين سؤال را كرد. امام عليه السلام جواب داد: «آيا تو نيز چنين سؤالى مى كنى؟ او (پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله) به آنها خبر داد كه حضرت على عليه السلام در بين مردم به جاى او قرار مى گيرد».
سادسا: در مناسبتهاى متعددى حضرت على عليه السلام در مورد معناى اعلان پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در غدير ديگران را يادآورى كرد.
ذيلاً نمونه هايى از اين مناسبتها ذكر مى شود:
۱. در نامهاى به معاويه نوشت: «پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در روز غدير خم ولايت خود را به من داد و آن را بر شما واجب كرد».
۲. در روز انتخاب عثمان.
۳. در دوران حكومت عثمان.
۴. در رحبه كوفه در سال سى و پنجم هجرى، كه بيست و چهار صحابى ايستادند و شهادت دادند كه اعلان پيامبر صلى الله عليه وآله را در غدير خم شنيده اند.
۵. در جنگ جمل و صفين.
۶. در كوفه.
۷. در مدينه، با حضور دويست نفر از مهاجرين و انصار. آخرين نكته اينكه پيامبران خدا هميشه جانشين خود را قبل از آنكه از دنيا بروند، معرفى مى كردند؛ بلكه اين كار يكى از وظايف ضرورى براى هر اجتماع است. آيا مى توان ادعا كرد كه پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله ـ آن انسان كامل ـ اين وظيفه را انجام نداده است.
د. نتيجه
يك بررسى بى طرف از اعلان غدير خم با توجه به قرائنى كه در خود خطبه وجود دارد و شرايطى كه آن حادثه را فرا گرفته، فقط به يك نتيجه منجر مى شود و آن اينكه رسول خدا صلى الله عليه وآله قصد داشتند حضرت على عليه السلام را به عنوان جانشين خود منصوب كنند. بايد توجه داشت كه ارتباط و اهميت خطبه غدير فقط به يك قوم يا يك زمان يامكان محدود نمى شود، بلكه همانطور كه رسول گرامى صلى الله عليه وآله فرمودند حاضرين بايد به غايبين و والدين بايد به بچه ها تا روز قيامت خبر دهند. رسول اكرم صلى الله عليه وآله امت مسلمان را در مورد جانشينان خود كه راهنماى سعادت تا آخر الزمان هستند، آگاه كردند. گرچه اكثر آنهايى كه خطبه پيامبر صلى الله عليه وآله را در آن روز شنيدند در نهايت خلافت بلافصل حضرت على عليه السلام را انكار كردند، ولى بسيارى از مسلمانان از نسلهاى بعدى اين ولايت را قبول كردند، و اين روند تا امروز ادامه دارد.