اسناد خطبه خواندن پیامبر در غدیر
سند خطبه خواندن در غدير××× 1 ناگفتههايى از اسناد خطبه غدير )موّحدى( : ص 42 - 33. ×××
خطبهگويى يا همان خطابه پيامبر گرامى اسلامصلى الله عليه وآله در روز غدير خم را بايد از مسلّمات دانست. اگر چه بسيارى از انديشمندان اهلتسنن تنها به نقل فرازهايى محدود از اين سخنرانى اكتفا كردهاند.
اما بىشك اصل موضوع خطبهگويى آن حضرت در آن روز قطعى است. ابوالحسين مسلم بن حجاج نيشابورى )م 261 ق( در صحيح خود ضمن نقل روايتى از زيد بن ارقم، سخنان پيامبرصلى الله عليه وآله را با قيد »خطيباً« همراه كرده است.××× 2 قام رسولاللَّهصلى الله عليه وآله يوماً فينا خطيباً... . صحيح مسلم: ح 2408، باب من فضائل على بن ابىطالبعليه السلام. ×××
برخى ديگر از بزرگىِ اين سخنرانى ياد كردهاند و آن را با لفظ »عظيمة« مورد وصف قرار دادهاند.
ابنكثير دمشقى - كه بايد او را فردى متعصب و پيرو آراى ابنتيميه قلمداد كرد - اين خطبه را »خطبة عظيمة« بر شمرده است: فخطب خطبة عظيمة فى اليوم الثامنعشر من ذىالحجة عامئذ، و كان يوم الاحد بغدير خم تحت شجرة هناك ... .××× 3 البداية و النهاية )ابنكثير( : ج 5 ص 227. ×××
در كتاب »نور الامير« با پژوهش در منابع اهلتسنن، نام هشت تن از اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله و ده تن از بزرگان و علماى اهلتسنن ذكر شده، كه به خطبهگويى پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير خم تصريح كردهاند.
پژوهش پيشارو نشان مىدهد كه در منابع اهلتسنن، دست كم ده تن از اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله و پانزده تن از بزرگان اهلتسنن به اين موضوع مهم تصريح نمودهاند. اين رقم منهاى اصحابى است كه چنين مطلبى را با واسطه صحابى ديگرى نقل كرده، و همچنين منهاى آن دسته از اصحابى است كه بدين امر شهادت دادهاند.
علاوه بر اين، در طبقه تابعان نيز كسانى يافت مىشوند كه مستقلاً به اين موضوع تصريح كردهاند.
در اينجا، ابتدا فهرست اسامى اصحابى كه به امر خطبهگويى پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير خم تصريح داشتهاند، به همراه متن گفتار آنان ارائه مىشود. سپس ساير شواهد تقديم خواهد شد:
يك. اميرالمؤمنين على بن ابىطالبعليه السلام
انبأنى السيد النسابة جلالالدين عبدالحميد بن فخار بن معد بن فخار الموسوى رحمه اللَّه، قال: انبأنا والدى السيد شمسالدين شيخالشرف فخار الموسوى رحمه اللَّه اجازة، بروايته عن شاذان بن جبرئيل القمى، عن جعفر بن محمد الدوريستى، عن ابيه، عن ابىجعفر محمد بن على بن بابويه القمى، قال: حدثنا ابى ]و[ محمد بن الحسن رضى اللَّه عنهما، قالا: حدثنا سعد بن عبداللَّه، قال: حدثنا يعقوب بن يزيد، عن حمّاد بن عيسى، عن عمر بن اذينه، عن ابان بن ابىعياش، عن سليم بن قيس الهلالى، قال:
رأيت علياًعليه السلام فى مسجد رسولاللَّهصلى الله عليه وآله فى خلافة عثمان و جماعة يتحدّثون و يتذاكرون العلم و الفقه ... . فينصبنى للناس بغدير خم. ثم خطب فقال: ... . ثم امر فنودى بالصلاة جامعة. ثم خطب فقال: ايها الناس، اتعلمون ان اللَّه عزوجل مولاى و انا مولى المؤمنين و انا اولى بهم من انفسهم؟ قالوا: بلى يا رسولاللَّه. قال: قم يا على. فقمت، فقال: من كنت مولاه فعلى هذا مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاده ... .××× 1 فرائد المسطين )جوينى( : ج 1 ص 315، و همچنين در حديثى ديگر: كنز العمّال )متقى هندى( : ج 14 ص 77 ح 37981. ×××
دو: امّهانى بنت ابىطالب
و اخرج البزّار فى مسنده، عن امهانى بنت ابىطالب، قالت: رجع رسولاللَّهصلى الله عليه وآله من حجته. حتى نزل بغدير خم، امر بدوحات فقممن. ثم قام خطيباً بالهاجرة ... .××× 1 ينابيع المودة )قندوزى( : ص 123، به نقل از »مسند البزار« . همچنين ابنعقده كوفى در كتاب »الموالاة« همين حديث را با ذكر طبقات فوقانى سند ضبط كرده است. ابنعقده، من حديث عمرو بن سعيد بن عمرو بن جعدة بن هبيرة، عن ابيه، انه سمع امهانى رضى اللَّه عنها تقول: رجع رسولاللَّهصلى الله عليه وآله من حجته، حتى اذا كان بغدير خم امر بدوحات فقممن. ثم قام خطيباً بالهاجرة فقال: ... . الموالاة )ابنعقده( : ص 245. ×××
سه: عبداللَّه بن جعفر بن ابىطالب
حدثنا يحى بن زكريا بن شيبان: حدثنا عبداللَّه عن ابراهيم الغفارى: حدثنى حسن الحذاء: حدثنى اسماعيل بن عبداللَّه بن جعفر، عن ابيه، قال: خطب رسولاللَّهصلى الله عليه وآله يوم غدير خم فقال: من كنت مولاه ... .××× 2 تخريج الاحاديث و آلاثار )زيلعى( : ج 2 ص 239. ×××
چهار: ابورافع
و عن ابىرافع مولى رسولاللَّهصلى الله عليه وآله و رضى عنه، قال: لمّا نزل رسولاللَّهصلى الله عليه وآله غدير خم مصدرة من حجةالوداع، قام خطيباً بالناس بالهاجرة ... .××× 3 جواهر العقدين )سمهودى( : ج 2 ص 87 . همچنين: ابنعقده من طريق محمد بن عبداللَّه بن ابىرافع، عن ابيه، عن جده ابىرافع مولى رسولاللَّهصلى الله عليه وآله، قال: لما نزل رسولاللَّهصلى الله عليه وآله غدير خم مصدره من حجةالوداع. قام خطيباً بالناس بالهاجرة... . الموالاة )ابنعقده( : ص 224. ×××
پنج: ضُميره اسلمى
و عن ضمرة الاسلمى رضى اللَّه عنه، قال: لمّا انصرف رسولاللَّهصلى الله عليه وآله من حجةالوداع، امر بشجرات فقممن بوادى خمّ. و هجر فخطب الناس فقال: اما بعد ايها الناس، فانى مقبوض، اوشك اُدعا فاُجيب. فما انتم قائلون؟ قالوا: نشهد انك بلّغت و نصحت و ادّيت. قال: ... .××× 4 جواهر العقدين )سمهودى( : ج 2 ص 83 . ×××
شش: سعد بن ابىوقّاص
اخبرنا هلال بن بشير البصرى، قال: حدثنا محمد بن خالد، قال: حدثنى موسى بن يعقوب، قال: حدثنا مهاجر بن سمار بن سلمة، عن عائشة بنت سعد، قالت: سمعت ابى يقول: سمعت رسولاللَّهصلى الله عليه وآله يوم الجحفة؛ فأخذ بيد علىعليه السلام، فخطب فحمد اللَّه و اثنى عليه، ثم قال: ايها الناس، انى وليكم. قالوا: صدقت يا رسولاللَّه. ثم اخذ بيد علىعليه السلام فرفعها فقال: هذا وليّى و يؤدّى عنّى دينى، و انا موالى من والاه، و معادى من عاداه.××× 1 خصائص اميرالمؤمنينعليه السلام )نسائى( : ص 48، و بسيارى از منابع ديگر. ×××
هفت: ابوجنيده بن جندع××× 2 ابوحنيدة بن جندع، و هو ابنعمرو بن مازن المازنى. قدم على النبىصلى الله عليه وآله يوم حنين. معرفة الصحابة )ابننعيم( : مدخل ابوجنيده بن جندع. ×××
وروى ابواحمد العسكرى باسناده، عن عمارة بن يزيد، عن عبداللَّه بن العلاء، عن الزهرى، قال: سمعت سعيد بن جناب يحدث عن ابىعنفوانه المازنى، قال: سمعت اباجنيده جندع بن عمرو بن مازن، قال: سمعت النبىصلى الله عليه وآله يقول: من كذب على متعمداً فليتبوّأ مقعده من النار. و سمعته والا صمتا يقول: و قد انصرف من حجةالوداع. فلما نزل غدير خم، قام فى الناس خطيباً و اخذ بيد علىعليه السلام و قال: من كنت وليه فهذا وليه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه.××× 3 اسد الغابة )ابناثير( : ج 1 ص 308. ×××
هشت: ابوهريره
حدثنا اسحاق، حدثنا عبداللَّه بن جعفر، اخبرنى سعد بن اسحاق، عن اسحاق بن ابىحبيب، عن ابىهريره رضى اللَّه تعالى عنه، قال: نظرت الى رسولاللَّهصلى الله عليه وآله بغدير خم و هو قائم يخطب و علىعليه السلام الى جنبه. فأخذ بيده فأقامه و قال: من كنت مولاه فهذا مولاه.××× 4 انساب الاشراف )بلاذرى( : ج 2 ص 108. ×××
نه: زيد بن ارقم
حدثنا الحسن بن على العمرى: ثنا على بن ابراهيم الباهلى: ثنا ابوالجواب: ثنا سليمان بن قرم، عن هارون بن سعد، عن ثوير بن ابىفاخته، عن زيد بن ارقم، قال: خطبنا رسولاللَّهصلى الله عليه وآله يوم الغدير فقال: الست اولى بالمؤمنين من انفسهم؟ قالوا: بلى. فأخذ بيد علىعليه السلام فقال: من كنت مولاه فعلىعليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه.××× 1 المعجم الكبير )طبرانى( : ج 5 ص 194. ×××
ده: براء بن عازب
اخرج المير سيد على المهمدانى، عن البراء بن عازب فى قوله تعالى: »يا ايها الرسول بلّغ ما انزل اليك من ربك« ، اى بلّغ من فضائل علىعليه السلام. نزلت فى غدير خم. فخطب رسولاللَّهصلى الله عليه وآله، قال: من كنت مولاه فهذا علىعليه السلام مولاه. فقال عمر: بخّ بخّ لك يا على. اصبحت مولاى و مولى كل مؤمن و مؤمنة. رواه ابونعيم، و ذكره الثعالبى فى كتابه.××× 2 من حياة الخليفة عمر بن الخطاب )بكرى( : ص 322. ×××
علاوه بر اين ده صحابى كه با الفاظى چون »خطب« ، »يخطب« ، »خطبنا« ، و »خطيباً« به خطبه خواندن پيامبر گرامى اسلامصلى الله عليه وآله اشاره نمودهاند، حذيفة بن اسيد غفارى - كه از بزرگان اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله است - متن خطبه كوتاه پيامبر گرامى اسلامصلى الله عليه وآله در روز غدير را نقل كرده است. ابوالقاسم طبرانى در »المعجم الكبير«××× 3 المعجم الكبير )طبرانى( : ج 3 ص 180. ××× با سند صحيح از حذيفة بن اسيد متن اين خطبه را ذكر كرده است.
همچنين دو تن از تابعان به نامهاى سعيد بن ذىحدّان و عمرو ذو مُرّ همدانى، بدون آنكه كلام خود را از يكى از صحابه نقل كنند به خطبهگويى پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير خم تصريح كردهاند.××× 4 فرائد السمطين: ج 1 ص 68 ، و مواردى ديگر. ×××
ابوالطفيل عامر بن واثله نيز - كه از اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله به شمار مىآيد - به نقل از حذيفة بن اسيد غفارى ديگر صحابى پيامبرصلى الله عليه وآله، به نقل اين خطبه اهتمام داشته است. او همچنين به هنگام گزارش جريان مناشده حضرت اميرالمؤمنينعليه السلام در رَحبَه، تصريح مىكند كه دوازده تن از نقباى انصار كه در جنگ بدر شركت كرده بودند، ضمن شهادت به عبارت »من كنت مولاه فهذا علىعليه السلام مولاه« به خطبه خواندن پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير اعتراف كردهاند:
نبّأنا الحسن بن محمد الشافعى، عن احمد بن محمد الاصبهانى، قال: انبأنا ابوعلى احمد بن محمد البردانى قراءة عليه، قال: انبأنا ابوطالب محمد بن على بن الفتح: حدثنا ابوالحسن على بن ابراهيم الحربى المعروف بابنالحرار فى الحربية املاء من حفظه و لم يكن عنده غير هذا الحديث، قال: حدثنا ابوبكر الشافعى: حدثنا اسحاق الحربى: حدثنا ابونعيم، عن مطر، عن ابىالطفيل، قال: خطب على بن ابىطالبعليه السلام برحبة مالك بن طوق فقال: معاشر الناس، اشهد اللَّه كل امرء سمع رسولاللَّهصلى الله عليه وآله ما فعل فى غدير خم الا قام فشهد. فقام اثناعشر من اهل بدر من نقباء الانصار فقالوا: خطبنا رسولاللَّهصلى الله عليه وآله ثم قال: الست اولى بكم من انفسكم؟ قالوا: بلى يا رسولاللَّه. قال: فمن كنت مولاه فهذا علىعليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه.××× 1 ذيل تاريخ البغداد )ابنالنجار( : ج 3 ص 10. ×××
با شواهدى كه ارائه شد، در مورد اصل خطبه خواندن پيامبر گرامى اسلامصلى الله عليه وآله در روز غدير ترديدى باقى نمىماند.
اضافه بر آنچه گفته شد، انديشمندان فراوانى از اهلتسنن شخصاً - و نه به هنگام نقل يك روايت يا برداشت از اثرى ديگر - به خطبه خواندن آن حضرت در روز غدير خم اشاره نمودهاند. همان طور كه گفته شد، مؤلف »نور الامير« نام ده تن از انديشمندان اهلتسنن را ذكر مىكند كه به امر خطبه خواندن پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير خم تأكيد ورزيدهاند. وى به ترتيب از ابن كثير، حلبى، جزرى، يعقوبى، حموى، ابندُريد، زَمخشرى، ثعالبى، غزّالى و بدخشانى ياد مىكند. پژوهشگران مىتوانند جهت دريافت متن و آدرس آن به منبع رجوع كنند.××× 2 نور الامير )تقدمى( : ص 20 - 18. ×××
در اينجا متن ديدگاه پنج تن ديگر از انديشمندان و اعلام اهلتسنن را كه در آن كتاب ذكر نشده، جهت استحكام بيشتر بحث خلاصه وار ذكر مى كنيم:
اول. ابنمغازلى: ... ثم اخذ بيد على بن ابىطالبعليه السلام فرفعها، ثم قال: من كنت مولاه فهذا مولاه، و من كنت وليه فهذا وليه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه. قالها ثلاثاً. هذا آخر الخطبه.××× 1 المناقب )ابنالمغازلى( : ج 1 ص 44. ×××
دوم. ابنتيميه: ...كثامن عشرى ذىالحجه الذى خطب فيه النبىصلى الله عليه وآله بغدير خم مرجعة من حجةالوداع. فانهصلى الله عليه وآله خطب فيه خطبة، وصّى فيها باتباع كتاب اللَّه، و وصّى فيها باهلبيته. كما روى مسلم فى صحيحه عن زيد بن ارقم رضى اللَّه عنه.××× 2 اقتضاء الصراط المستقيم )ابنتيميه( : ج 1 ص 293. ×××
سوم. ابناثير: و لما رجععليه السلام من حجةالوداع، فكان بين مكة و المدينة بمكان يقال له »غدير خم« ، خطب الناس هنالك فى اليوم الثانىعشر××× 3 خطبه پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير قطعاً در روز هجدهم ذىالحجه بوده است. اشاره به روز دوازدهم ناشى از سهو قلم است. ××× من ذىالحجه فى خطبته ... .××× 4 البداية و النهاية )ابنكثير( : ج 7 ص 370. ×××
چهارم: آلوسى: ان النبىصلى الله عليه وآله خطب فى مكان بين مكة و المدينة عند مرجعه من حجةالوداع قريب من الجحفة، يقال له: غدير خم ... .××× 5 روح المعانى )آلوسى( : ج 6 ص 194. ×××
پنجم: عبدالملك بن حسين بن عبدالملك عصامى شافعى: انهصلى الله عليه وآله خطب بغدير خم، ثامنعشر ذىالحجة، مرجعة من حجةالوداع، تحت شجرات بُرّح له ما تحتها بعد صلاة الظهر. فقال: ... .××× 6 سمط النجوم العوالى )عصامى( : ج 1 ص 402. ×××
بنابراين، با قرائن فراوان ثابت مىشود كه پيامبر گرامى اسلامصلى الله عليه وآله در روز غدير خم ايراد خطبه فرمودهاند. از كاوش در منابع مخالفان كه در گذريم، در مصادر اماميه نيز علاوه بر آنكه متن خطبههاى كوتاه و متوسط و طولانى ثبت و ضبط شده است، به خطبهگويى آن حضرت در روز غدير نيز تصريح شده است. براى نمونه صاحب »النجم الثاقب« خطبه طولانى غدير را با دو وصف بليغ و طويل همراه كرده است:
... خطبة رسولاللَّهصلى الله عليه وآله البليغة و الطويلة فى حجةالوداع فى غدير خم، التى خطبها فى ذلك المحضر العظيم ... .××× 1 النجم الثاقب )نورى( : ج 1 ص 342. ×××
همچنين در روايات مكتب اهلبيتعليهم السلام نيز به خطبهگويى حضرت رسولصلى الله عليه وآله در روز غدير تصريح شده است. براى نمونه مىتوان به »كتاب سليم قيس الهلالى«××× 2 كتاب سليم بن قيس الهلالى: ج 2 ص 644 حديث 11: ...بغدير خم ثم خطب و قال ايها الناس... . ××× و »الامالى« شيخ طوسى××× 3 الامالى )طوسى( : ص 254 مجلس 9 : خطبنا رسولاللَّهصلى الله عليه وآله يوم غدير خم فقال: ... . ××× اشاره كرد.