تاریخچه جشن غدیر
تاريخچه عيد غدير××× 2 غدير در گذر زمان )مهدىپور( : ص 27 - 19. هزار و يك نكته درباره غدير و فضائل اميرالمؤمنين علىعليه السلام: ص 56 55 49 48 . ×××
مراسم جشن و سرور در ايام موفور السرور عيد غدير پيشينهاى بس ديرينه دارد. در اينجا گزارشى فهرستوار از جشنهاى غدير ارائه مىكنيم:
الف. عيد غدير در تاريخ
1. همه پيامبرانعليهم السلام به اوصياى خود توصيه مىكردند كه روز غدير خم را جشن بگيرند.××× 3 الكافى: ج 4 ص 149. ×××
2. پيامبرصلى الله عليه وآله پس از نصب اميرالمؤمنينعليه السلام به خلافت، سه روز تمام در غدير جشن گرفتند، و به حاضران - كه تعدادشان بالغ بر 120000 نفر بود - فرمودند: هنّئونى هنّئونى، انّ اللَّه خصّنى بالنبوة و خصّ اهلبيتى بالامامة: به من تبريك بگوييد، به من تهنيت بگوييد، خداوند مرا به نبوت و خاندانم را به امامت اختصاص داد.××× 4 الغدير: ج 1 ص 513 . ×××
3. پيامبرصلى الله عليه وآله به حسّان بن ثابت امر فرمود كه با سرودن قطعه شعرى هنگامه غدير را در جهان ادبيات جاودانه سازد.
4. پيامبرصلى الله عليه وآله به اميرالمؤمنينعليه السلام امر فرمود كه روز عيد غدير را همه ساله جشن بگيرد.
5 . خاندان عصمت و طهارت و شيعيان به تبع آنان، همه ساله عيد غدير را جشن مى گرفتند.××× 5 التنبيه و الاشراف: ص 221. ×××
6 . امام رضاعليه السلام در سال 203 ق عيد غدير را در خراسان جشن گرفتند. فيّاض طوسى كه در آن مراسم حضور داشت، مشاهدات خود را به سال 259 ق گزارش داده است.××× 1 الغدير: ج 1 ص 536 . ×××
7. معزّ الدوله - پادشاه مقتدر آلبويه - در سال 352 ق روز غدير را رسماً جشن گرفت.××× 2 الخطط المقريزيّه: ج 2 ص 116. ×××
8 . اهالى مصر و مراكش در سال 362 ق به مدت ده روز »دهه غدير« را جشن گرفتند.××× 3 الخطط المقريزيّه: ج 2 ص 117. ×××
9. مقريزى )م 845 ق( گزارش جامع و دقيقى از مراسم جشن و سرور »دهه غدير« در دولت فاطميان و صلهها و تبرّعات آنان در سال 516 ق در طول اين دهه ارائه داده است.××× 4 الخطط المقريزيّه: ج 2 ص 119. ×××
10. از سال 907 ق، همه ساله در سر تا سر ايران عيد سعيد غدير در سطح گسترده و طىّ مراسم با شكوهى جشن گرفته مىشود.××× 5 دائرة المعارف تشيع: ج 11 ص 527 . ×××
حتى مراجع عصر حاضر نيز طى بيانات خود سفارش كردهاند كه عيد غدير در يك دهه برگزار شود. به پيروى از اين پيشينه و سفارشات سالانه همايشهاى بزرگ به مناسبت غدير برگزار مىشود.
در اين همايشها با ارائه مقالات و تشكيل ميزگردها و... ، خطوط كلى مجالس دهه غدير تعيين مىگردد. حتى به منظور تربيت مبلّغان، كلاسهاى تخصصى غدير دائر مىشود.
ب. نخستين دهه غدير
تقىالدين احمد بن على مقريزى )م 845 ق( در كتاب كم نظير »الخطط المقريزية« گزارش جامعى از مراسم دهه غدير در دولت فاطميان در قاهره ارائه داده است.
مجموع اين گزارشها را مرحوم محمدهادى امينى - فرزند مرحوم علامه امينى - در كتاب ارزشمندى گرد آورده، و 12 نمونه از اشعار شعراى فاطمى در قرن چهارم تا ششم هجرى را نقل كرده است. همچنين سه نمونه از خطبههاى فاطميان را در روز عيد غدير، مصر، يمن و شامات ثبت كرده است.××× 1 عيد الغدير فى عهد الفاطميين، چاپ تهران 1417 ق. ×××
در اينجا فرازهايى از كتاب گرانسنگ »الخطط المقريزية« را مىآوريم:
نخستين جشن رسمى غدير به سال 352 ق، در ايام معزّالدوله بوَيهى )ت 303 - م 356 ق( در عراق پايهگذارى شد. اساس اين جشن روايت احمد بن حنبل است كه در مسند كبير خود از براء بن عازب روايت كرده كه گفت:
در يكى از سفرها در خدمت رسولخداصلى الله عليه وآله بوديم كه در غدير خم فرود آمديم. فرمان اجتماع براى نماز اعلام شد. زير دو درخت براى رسولخداصلى الله عليه وآله جارو زده شد و نماز ظهر را خوانديم. پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله دست علىعليه السلام را گرفت و فرمود: آيا مىدانيد كه من براى مؤمنان از خودشان صاحب اختيارتر )اولى به نفس( هستم؟ همه گفتند: آرى. فرمود: من كنت مولاه فعلى مولاه. اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. عمر بن خطاب او را ملاقات كرد و گفت: گوارايت باد اى پسر ابوطالب! مولاى من و هر مؤمن و مؤمنه گشتى.××× 2 الخطط المقريزيه: ج 2 ص 116. ×××
آنگاه مقريزى شرح مختصرى در مورد سرزمين غدير خم مىنويسد:
غدير خم در سه ميلى جحفه در سمت چپ راه مىباشد. چشمهاى در آن بركه مىريزد. درختان فراوانى در اطراف آن هست، و از سنت آنها )شيعيان( است كه همواره در اين روز روز 18 ذيحجة عيد برگزار مىشود. احياء شب عيد با عبادت مىباشد، نزديك زوال نيز دو ركعت نماز مىخوانند، جامههاى نو مىپوشند، بردهها خريده و آزاد مىكنند، قربانى مىكشند و كارهاى خير فراوان انجام مىدهند.××× 1 الخطط المقريزيه: ج 2 ص 117. ×××
سپس مىافزايد: هنگامى كه شيعيان در عراق اين عيد را جشن گرفتند، عوام سنىها خواستند خود را به آنها تشبيه كنند و زهرچشمى بگيرند. پس در سال 389 ق هشت روز پس از غدير، جشن مفصلى گرفته و اظهار شادمانى كرده و كارهاى لهو انجام دادند و گفتند: امروز روز ورود پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله با ابوبكر صديق در غار مىباشد. در آن روز خود را آرايش كرده و چادرها نصب كردند و آتش افروزى كردند و كارهايى انجام دادند كه در تاريخ بغداد ياد شده است.××× 2 الخطط المقريزيه: ج 2 ص 117. ×××
جالب توجه است كه: اولاً: هجرت در شب اول ربيع الاول آغاز شده و دخول پيامبرصلى الله عليه وآله به غار بدون ترديد در اول ربيع بوده است، نه 26 ذيحجة الحرام! ثانياً: بر اساس تحقيق، ابوبكر در غار نبود، بلكه شخص ديگرى به نام: عبداللَّه بن اريقط به عنوان راهنما در غار بود.××× 3 صاحب الغار ابوبكر ام رجل آخر )نجاح الطائى( : ص 62 . ×××
ج. نخستين جشن رسمى غدير در مصر
مقريزى در ادامه مىگويد: در روز 18 ذيحجة الحرام 362 ق، براى نخستين بار جشن مفصلى در مصر و مغرب )مراكش( برگزار شد، و جمعيت انبوهى براى دعا و عبادت گرد آمدند. آن روز روز عيد بود، زيرا در آن روز پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله علىعليه السلام را به عنوان خليفه برگزيده و پيمان خلافت بسته بود.
در آن روز اجتماع با شكوهى در مسجد جامع قاهره برگزار شد. قاريان قرآن تلاوت كردند، شعرا شعر انشاء كردند، فقها گرد آمدند و مراسم تا ظهر ادامه يافت. آنگاه به قصر رفتند و از دست خليفه جايزه دريافت كردند.××× 4 الخطط المقريزيه: ج 2 ص 117. ×××
سپس مقريزى مىنويسد: در دهه ميانى ذيحجة، همه امرا و درجهداران خود را مهياى حضور در مراسم عيد غدير مىكنند. روز هجدهم ذيحجة، خليفه بدون سايبان و بدون تشخّص براى حضور در مراسم قرائت خطبه حاضر مىشود. در آن روز، طبق روال وزير داخل قصر مىشود. خليفه حركت مىكند تا براى جلوس روى تخت مهيا شود، و وزير با خدم و حشم خليفه را همراهى مىكند. تخت خليفه را در مقابل درب كاخ مىگذارند.
بيش از 5000 نفر نظامى سواره و در حدود 1000 نفر تيرانداز پياده و در حدود 7000 نفر پرچم به دست، از اصناف مختلف و در صفهاى منظم در اطراف خليفه حركت مىكنند تا به مقام رأس الحسينعليه السلام مشرف مىشوند. خليفه در جايگاه قرار مىگيرد، و خطيب به منبر رفته و متن خطبه پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله را - كه در روز غدير ايراد فرموده بود - قرائت مىكند. پس از القاى خطبه، قاضىالقضاة آمده و دو ركعت نماز عيد را با مردم مىخواند.
در نزد آنها عيد غدير بيش از عيد قربان اهميت دارد، و در آن بيش از عيد قربان قربانى ذبح مى شود. سپس قاضى بر عرشه منبر قرار مىگيرد و اشعار نغز و پرمغزى پيرامون غدير خم مىخواند.
در سال 516 ق در مراسم جشن غدير، هزاران تن از اشراف و اعيان و فقرا و مساكين گرد آمده و جايزه دريافت كردند. همگان؛ از عالى و دانى، ثروتمند و مستمند منتظر جايزه غدير هستند. كسانى كه دختر دم بخت دارند يا قصد داماد كردن پسر دارند، منتظر مىشوند كه دهه غدير فرا رسد و از جايزه خليفه به اهداف خود برسند. شعرا شعر مىخوانند و صله مخصوص دريافت مىكنند: 790 دينار به درجهداران تقديم مىشود، 144 قطعه لباس فاخر تقسيم مىشود، 258 دينار از سوى وزير جايزه داده مىشود.
موقع اذان بانگ تكبير همه جا طنينانداز مىشود و نماز ظهر به امامت قاضىالقضاة ادا مىگردد. خليفه به قصر مىرود تا نزديكان و خاندانش را ديدار نمايد، و پسرش به جاى او با مردم ديدار مىكند و جايزه مىدهد.
مسئول بيتالمال با صندوقى كه در آن 5000 دينار است مىآيد و آن را تقسيم مىكند. مسئول خزانه لباس مىآيد و لباسهاى فاخر بين مردم تقسيم مىكند. وزير دستور مىدهد كتابهايى براى مطالعه به نزد خليفه ببرند. به هر كدام از برادران و خويشاوندان خليفه 1000 دينار مىدهند. آنچه باقى بماند به نماينده دولت مىدهند تا در ميان مهمانان و درجهداران و مستخدمان تقسيم كند.××× 1 الخطط المقريزيه: ج 2 ص 121 - 117. ×××
اين بود اشارهاى كوتاه به آمار و ارقام مربوط به دهه غدير در ايام دولت فاطميان، كه نزديك به يك هزار سال پيش در دهه غدير توسط فاطميون نثار مىشد.
د. چرا دهه غدير؟
روز غدير به نصّ قرآن كريم روز »اكمال دين« و »اتمام نعمت« است.××× 2 مائده / 3. ××× از سوى ديگر، از ديدگاه قرآن كريم عدد 10 عدد اكمال و اتمام مىباشد:
1. خداوند با حضرت موسىعليه السلام براى يك ماه وعده گذاشت، سپس آن را با ده روز ديگر به »اتمام« رساند: »و واعدنا موسى ثلاثين ليلة و اتممناها بعشر«××× 3 اعراف / 142. ×××: ما سى شب با موسى وعده گذاشتيم سپس آن را با ده شب ديگر به اتمام رسانديم.
2. اگر كسى در حج واجب دسترسى به قربانى نداشته باشد، بايد 10 روز روزه بگيرد؛ سه روز آن را در حج و هفت روز آن را در وطن: »فمن لم يجد فصيام ثلاثة ايام فى الحج و سبعة اذا رجعتم تلك عشرة كاملة«××× 4 بقره / 196. ×××: اگر كسى قربانى پيدا نكند سه روز در حج و هفت روز پس از مراجعت بايد روزه بگيرد اين ده روز كامل است.
در كتاب تفسيرى »الميزان« در مورد واژگان اكمال و اتمام به تفصيل سخن گفته، و در آخر به اين نتيجه رسيده كه »اتمام« عبارت است از انضمام همه اجزاء چيزى پس از شروع در آن. ولى »اكمال« عبارت است از حالتى كه اگر چيزى به آن حالت نرسد، به اثر مطلوب خود نخواهد رسيد.××× 1 الميزان: ج 2 ص 77. ×××
در ادبيات عرب نيز كمتر از ده را »جمع قلّة« ، و ده به بالا را »جمع كَثرة« گويند. راغب در اين رابطه مىنويسد: العشرة هو العدد الكامل: ده عدد كامل مىباشد.××× 2 مفردات القرآن: ص 335. ×××
بر اين اساس، اگر عيد سعيد غدير را يك روز، سه روز يا يك هفته برگزار كنيم بسيار خوب است، ولى اگر دقت شود تا به صورت دهگى نباشد به حدّ تمام و كمال نمىرسد.
و لذا مىبينيم كه در آداب و رسوم ما دهه عاشورا، دهه اربعين، دهه فاطميه، دهه محسنيه، دهه مهدويه و دهه كرامت، همه و همه ده روز گرفته مىشود.
در اصل بنيانگذار مجالس دهگى حضرت امام رضاعليه السلام مىباشد، كه روز اول محرم خانه را سياهپوش كرد، و به ريّان بن شبيب در روز اول محرم فرمود: يابنشبيب، ان كنت باكياً لشىء فابك للحسينعليه السلام: اى پسرشبيب، اگر خواستى به چيزى گريه كنى به امام حسينعليه السلام گريه كن.××× 3 الامالى )صدوق( : ص 112. ×××
و لذا علماى ربانى و مراجع دردآشناى جهان تشيع دستور اكيد دارند كه عيد سعيد غدير به عنوان دهگى گرفته شود.
از مراجعه به تاريخ به خوبى استفاده مىشود كه روز 18 ذىالحجه در ميان مسلمانان به روز »عيد غدير« معروف بوده است. تا آنجا كه ابنخلّكان درباره »مستعلى بن المستنصر« مىگويد: در سال 487 هجرى و در روز عيد غدير - كه روز 18 ذىالحجه است - مردم با او بيعت كردند.
همچنين العبيدى درباره »المستنصر باللَّه« مىنويسد: وى در سال 487 هجرى، 12 شب به آخر ماه ذىالحجه باقى مانده درگذشت. اين همان شب 18 ذىالحجه، شب عيد غدير است.
نه تنها ابنخلّكان اين شب را شب عيد غدير مىنامد، بلكه مسعودى و ثعالبى نيز اين شب را از شبهاى معروف در بين امت اسلامى شمردهاند. ريشه اين عيد اسلامى به خود روز غدير باز مىگردد، زيرا در آن روز پيامبرصلى الله عليه وآله به مهاجر و انصار بلكه به همسران خود دستور داد كه بر علىعليه السلام وارد شوند و به او در مورد چنين فضيلت بزرگى تبريك گويند.××× 1 غنچه غدير غريب: ص 113 112، به نقل از: پژوهشى پيرامون زندگى علىعليه السلام. ×××
به بيان ديگر: روز غدير، از همان روز غدير به عنوان عيد شناخته شده، و از همان سال و همان صحرا پا به پاى مسلمين در طول زمان و گستره كشورهاى اسلامى پيشرفته است. از نظر تاريخى، عيد غدير در تك تك اين زمانها به عنوان عيد و جشن شناخته شده بود:
زمان امام صادقعليه السلام )م 148 ق( .
زمان امام رضاعليه السلام )م 203 ق( .
زمان غيبت صغرى، كه فرات بن ابراهيم كوفى و كلينى رازى مىزيستهاند.
زمان مسعودى )م 345 ق( .
زمان ثعالبى نيشابورى )م 429 ق( .
زمان ابوريحان بيرونى )م 430 ق( .
زمان ابنطلحه شافعى )م 654 ق( .
زمان ابنخلّكان )م 681 ق( .
از نظر گستره جغرافيايى نيز در مناطق شرقى جهان اسلام؛ يعنى ماوراء النهر محلى كه ابوريحان مىزيسته، و نيز نيشابور كه محل تولد ثعالبى است، تا رى كه زادگاه و اقامتگاه كلينى است، و تا بغداد كه محل تولد و رشد مسعودى است، تا حلب كه محل زندگى ابنطلحه شافعى و مصر كه محل زندگى ابنخلّكان است، مردم به اين عيد توجه داشته و آن را جشن مىگرفتهاند.
اين در صورتى است كه فرض كنيم هر يك از بزرگان از محيط زندگى خود خبر دادهاند. در حالى كه مىدانيم: اولاً بعضى از آنها چون مسعودى و بيرونى اكثر كشورهاى اسلامى را گشتهاند، و ثانياً در نوشتههاى ايشان از اين روز به عنوان عيد مسلمين ياد شده است.××× 1 غدير از ديدگاه اهلسنت: ص 136. ×××