آيه ۳ قلم و غدیر
«وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ»[۱]
يكى از آياتى كه در ماجراى غدير و پس از اعلان ولايت در غدير بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد اين آيه بود:
«وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ»: «براى تو اجر بى منّتى است».
اين آيه از دو بُعد قابل بررسى است:
موقعيت تاريخى
پس از اتمام خطبه غدير، تجلى نبوت و ولايت آرامش روح نوازى را بر غدير خم حاكم كرده بود و رسالتى كه به عنوان اعلان ولايت بر دوش پيامبر صلى الله عليه و آله قرار داده شد طى مراحلى به انجام رساند.
اما هنوز مراسم غدير پايان نيافته بود و همه چشم انتظار برنامه هاى بعدى بودند.
آخرين پله هاى منبر غدير زير قدم هاى محمد صلى الله عليه و آله و على عليه السلام سبک شدند، در حالى كه جان بر كفان ولايت چشم بر لبان مبارک پيامبر صلى الله عليه و آله آماده اجراى فرامين حضرتش بودند.
يكى از مراحل جالب اين تبليغ هنگامى بود كه تشكر الهى از انجام چنين وظيفه خطير اعلام شد، كه به معناى تحقق اهداف از پيش تعيين شده غدير بود.
در روايت مربوط به اين فراز غدير چنين آمده است:
هنگامى كه دستور اعلان ولايت على عليه السلام نازل شد، پيامبر صلى الله عليه و آله آن حضرت را معرفى كرد و ولايت او را اعلام نمود و فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاهُ».
در آن لحظات خداى محمد صلى الله عليه و آله سپاسى بلند براى آن مبلِّغ اعظم غدير فرستاد و از آن همه تلاش و فداكارى و تسليم محض او در برابر فرمانش تشكر كرد.
جبرئيل نازل شد و آيه ۳ سوره قلم را به عنوان رضايت خداوند از كيفيت عمل به آيه «يا اَيُّهَا الرَّسُولُ» براى پيامبر صلى الله عليه و آله آورد، آنجا كه مى فرمايد:
«وَ اِنَّ لَكَ لاَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ»: «براى تو اجرى بى منت خواهد بود»[۲]؛ و منظور خدا آن بود كه اين اجر به خاطر تبليغى است كه درباره على عليه السلام به انجام رساندى.
تحليل اعتقادى
از موقعيت نزول اين آيه سه نكته قابل استفاده است:
نكته اول: اجر و مزد پيامبر صلى الله عليه و آله
خداوند در هيچ جاى قرآن براى پيامبرش اجر و مزدى اعلام نفرموده، و فقط در يک جمله از قول پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «إِنْ أَجْرِىَ إِلاَّ عَلَى اللَّه وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ شَهِيدٌ»[۳]:
«اجر من بر خداوند است، و او بر هر چيزى شاهد است» .
اما در اين آيه خداوند بدون آنكه پرده از اين اجر و مزد بردارد مى فرمايد: «براى تو اجر بى منّتى است».
گاين دليل عظمت مسئله اعلان ولايت است كه تنها در اين مورد خدا نام اجر و مزد را به ميان مى آورد، و در جمله اى آكنده از تأكيد با استفاده از «انَّ»و «لام تأكيد» آن را بيان مى دارد.
نكته دوم: سند سپاس الهى
اين اجر و پاداش عنوان «مُزد» ندارد، بلكه به عنوان تشكر الهى از انجام كارى پر مخاطره و سنگين است. كلمه «غير ممنون» به عنوان صفت «اجر» دلالت بر اين مطلب دارد، و حاكى از آن است كه خداوند بى هيچ منّتى، و بدون آنكه اين پاداش را با عمل انجام شده مقايسه كند و در ميزان و ترازو قرار دهد، به عنوان سپاس و سند افتخار آن را تقديم پيامبرش مى نمايد.
نكته سوم: نشان تقدير در غدير
در حديثى كه شأن نزول اين آيه را بيان مى دارد تصريح شده كه اين پاداش بى منّت كه تقديمى پروردگار به خاتم پيامبران است، دقيقاً پس از اعلان «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاهُ» در غدير صورت گرفته است. اين نشان دهنده قله سر به فلک كشيده غدير است كه در اوج عظمتش نشان تقدير به پيامبر معظم صلى الله عليه و آله اعطا مى گردد.