آيه ۱۳۷ اعراف و غدیر
آیه ۱۳۷ سوره اعراف آیهای که امام علی علیه السلام ضمن خطبهای با استفاده از آن به پیروزی نهایی گفتمان غدیر و شکست نهایی گفتمان سقیفه پرداخت. این خطبه حدود سی سال پس از واقعه غدیر، در روز جمعهای که عید غدیر بود، در کوفه و در جشن غدیر ایراد شد.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | اعراف |
| شماره آیه | ۱۳۷ |
| جزء | ۹ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | پیروزی نهایی گفتمان غدیر و شکست نهایی گفتمان سقیفه |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
در قسمتی از خطبه امام، که آیه ۱۳۷ سوره اعراف در آن تضمین شده، حضرت ابتدا درباره شأن پذیرندگان ولایت خود سخن میگوید. جایگاهی که درباره پذیرندگان غدیر تصویر شده از پایههای اعتقادی آن یعنی داشتن قلبی مطمئن آغاز شده و به توصیف ایمان حقیقی (ایمان به غیب) رسیده است. آنگاه رستگاری آنان مورد تأیید خدا و رسول قرار گرفته و مغفرت و اجر بزرگ برایشان ضمانت شده است. آن پاداش بزرگ نجات از آتش، بهشت و استقبال از دوستداران علی علیه السلام با سلام بهشتی است.
درباره اینکه در این خطبه آیا منظور حضرت از جمله 
وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ اللَّه
واقعه غدیر است یا تحقق عینی غدیر پس از ۲۵ سال غصب خلافت که با در دست گرفتن خلافت توسط امیرالمؤمنین علیه السلام صورت گرفت. هر دو احتمال بهمعنای تحقق فرمان الهی در جامعه دانسته شده، ولی جهتگیری آن متفاوت تلقی شده است: در یک تفسیر این عبارت مطابق رخداد غدیر دانسته شده و در تفسیری دیگر مطابق دوران خلافت ظاهری امیرالمؤمنین علیه السلام دانسته شده است.
آیهای مربوط به دوستان غدیر
آیه ۱۳۷ سوره اعراف آیه است که بهنقل منابع در خطابه غدیر امام علی علیه السلام، ۳۰ سال بعد از رخداد غدیر، آمده است. بستر استفاده از این آیه در خطبه امام چنین ترسیم شده است: در خطابه امیرالمؤمنین در غدیر آیاتی از قرآن بهصورت اقتباس و تضمین، در شأن پذیرندگان ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است. جایگاهی که درباره دوستان امیرالمؤمنین علیه السلام در این قسمت مطرح شده، از پایههای اعتقادی آن یعنی داشتن قلبی مطمئن آغاز شده و به توصیف ایمان حقیقی (ایمان به غیب) رسیده است. آنگاه رستگاری آنان مورد تأیید خدا و رسول قرار گرفته و مغفرت و اجر بزرگ برایشان ضمانت شده است. آن پاداش بزرگ نجات از آتش، بهشت و استقبال از دوستداران علی علیه السلام با سلام بهشتی است.
این آیات تضمینشده در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله ۶ آیه است، که از جمله آنها آیه ۱۳۷ سوره اعراف است: وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتِی بارَکْنا فِیها وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ؛ قومی را که ضعیف شمرده میشدند وارث مشرق و مغرب زمین نمودیم که آن را مبارک گردانیدیم؛ و وعده نیک خدا برای بنیاسرائیل به انجام رسید بهخاطر صبری که کردند و آنچه فرعون و قومش ساخته بودند و بناهایی را که بالا برده بودند در هم کوبیدیم .
آیه در متن خطبه امیرالمؤمنین در غدیر
فَأَنْزَلَ اللَّه عَلى نَبِيِّهِ يَوْمَ الدَّوْحِ ما بَيَّنَ عَنْ ارادَتِهِ فى خُلَصائِهِ وَ ذَوِى اجْتِبائِهِ وَ امَرَهُ بِالْبَلاغِ. فَكَمَّلَ اللَّه دينَهُ وَ اقَرَّ عَيْنَ نَبِيِّهِ وَ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُتابِعينَ وَ كانَ ما قَدْ شَهِدَهُ بَعْضُكُمْ وَ بَلَغَ بَعْضُكُمْ وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ اللَّه الْحُسْنى عَلَى الصّابِرينَ وَ دَمَّرَ اللَّه ما صَنَعَ فِرْعَوْنُ وَ هامانُ وَ قارُونُ وَ جُنُودُهُ وَ ما كانُوا يَعْرِشُونَ وَ بَقِيَتْ حُثالَةٌ مِنَ الضَّلالِ لايَأْلُونَ النّاسَ خَبالاً، يَقْصُدُهُمُ اللَّه فى دِيارِهِمْ وَ يَمْحُو آثارَهُمْ وَ يُبيدُ مَعالِمَهُمْ وَ يُعَقِّبُهُمْ عَنْ قُرْبٍ الْحَسَراتُ وَ يُلْحِقُهُمْ بِمَنْ بَسَطَ اكُفَّهُمْ وَ مَدَّ اعْناقَهُمْ وَ مَكَّنَهُمْ مِنْ دينِ اللَّه حَتّى بَدَّلُوهُ وَ مِنْ حُكْمِهِ حَتّى غَيَّرُوهُ وَ سَيَأْتى نَصْرُ اللَّه عَلى عَدُوِّهِ لِحينِهِ وَ اللَّه لَطيفٌ خَبيرٌ؛ خداوند در روز غدير بر پيامبرش نازل كرد آنچه از ارادهاش درباره بندگان خالص و انتخابشدگانش پرده برداشت و به او دستور ابلاغ داد… پس خداوند دين خود را كامل كرد و چشم پيامبرش و مؤمنان و تابعان را روشن نمود، (واقعه غدير) اتفاق افتاد كه بعضى از شما در آن حاضر بوديد و براى بعضى از شما خبر آن رسيد، و وعده نيک خدا براى صابران به انجام رسيد؛ و آنچه فرعون وهامان و قارون و لشكريانش ساخته بودند و بناهايى را كه بالا برده بودند درهم كوبيدو فقط عده بىارزشى از اهل ضلالت ماندهاند كه در افساد كار مردم هيچ كوتاهى نمىكنند و خداوند در ديار آنان به سراغشان مىرود و آثارشان را محو مىكند و پايههاى آنان را نابود مىنمايد. و بهزودى حسرت برايشان باقى مىگذارد، و آنان را به كسانى ملحق مىكند كه دست خود را باز كردند و گردن كشيدند و دين خدا در دستشان قرار گرفت و آن را تغيير دادند و حكم خدا در اختيارشان قرار گرفت و آن را تحريف نمودند، و بهزودى در هنگام خود يارى خدا بر ضد دشمنش مىآيد و خداوند لطفكننده و آگاه است.[۱]
موقعیت تاریخی استفاده از آیه
موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۱۳۷ سوره عرفه در خطبه غدیری امام علی علیه السلام چنین توصیف شده است: حدود سی سال پس از واقعه غدیر، در روز جمعهای که عید غدیر بود، امیرالمؤمنین علیه السلام در کوفه در جشن غدیر سخنرانی مفصلی ایراد کرد و در آن مطالب مهمی درباره غدیر بیان کرد. در قسمتی از این خطابه، حضرت با اشارهای به گذشته خلافت و سردمداران آن اجمالی از نزول آیه تبلیغ و آیه اکمال را ذکر کرد و برای بیان چگونگی اتمام حجت الهی آیه ۱۳۷ سوره اعراف را بهصورت اقتباس در کلام خود آورد.
تفاوت متن آیه با متن خطبه امام چنین نشان داده شده است: در قرآن «کَلِمَتُ رَبِّکَ» آمده که حضرت «کَلِمَةُ اللَّه» تعبیر کرد. نیز در قرآن «بِما صَبَرُوا» آمده که حضرت «عَلَی الصّابِرینَ» فرموده است. سپس بقیه آیه را که «دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ …» است از صیغه متکلم بهصورت غایب آورده است. آنگاه بهءجای «فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ» فرعون وهامان و قارون و لشکریان آنان را ذکر کرده است.
موقعیت قرآنی آیه
موقعیت قرآنی آیه ۱۳۷ اعراف چنین ترسیم شده است: این آیه در زمینه داستان حضرت موسی علیه السلام و فرعون آمده که از آیه ۱۰۳ اعراف آغاز شده و از ابتدای ظهور و بعثت آن حضرت و سخنانش با فرعون تا داستان ساحران و تعقیب حضرت موسی علیه السلام و اصحابش توسط فرعون آمده است. سپس به گرفتاری یاران موسی علیه السلام به قحطی، طوفان، ملخ، شپش، قورباغه و خون و درخواست آنان که در صورت از میان رفتن این بلاها ایمان بیاورند و ایمان نیاوردن آنان پس از رفع بلا اشاره شده است. تا آنجا که فرعون و یارانش در دریا غرق شدند و خداوند مشرق و مغرب زمین را در اختیار مستضعفان قرار داد. در این قسمت، که اواسط آیه ۱۳۷ و آیه محل استشهاد است، خداوند کاملشدن کلمة اللَّه و وعده نیک خود را بر بنیاسرائیل اعلام میکند و اینکه آنچه فرعون و قومش بنا کرده بودند نابود شده است.
تحلیل اعتقادی آیه
برخی محققان درباره تحلیل اعتقادی آیه ۱۳۷ سوره اعراف چنین اظهار نظر کردهاند: آنچه بهعنوان تفسیر آیه از این اقتباس قابل استفاده است به این جهت بازمیگردد که آیا منظور حضرت از جمله وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ اللَّه واقعه غدیر است یا تحقق عینی غدیر پس از ۲۵ سال غصب خلافت که با در دست گرفتن خلافت توسط امیرالمؤمنین علیه السلام صورت گرفت. هر دو احتمال بهمعنای تحقق فرمان الهی در جامعه است، ولی جهتگیری آن متفاوت است که هر یک جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است:
الف) «تَمَّتْ کَلِمَةُ اللَّه» یعنی واقعه غدیر
این تفسیر از نظر معنی ارتباط مستقیمی با آیه اکمال دارد و بازتابی از زحمات ۲۳ ساله پیامبر صلی الله علیه و آله که بسیاری از مشرکان منافقان بر سر راه حضرت مانع ایجاد میکردند، ولی خداوند پیامبرش را سفارش به صبر کرد و در اثر صبر برنامه رسالت حضرت تا مرحله نهایی آن، که اعلام ولایت بود، پیش رفت. از سوی دیگر، از طرف خدا امامان صابری همچون خود پیامبر صلی الله علیه و آله برای امت انتخاب شدند و وعده خدا به انجام رسید و توطئههای دشمنان شکست خورد.
این تفسیر در روایت مفصلی از امام صادق علیه السلام چنین آمده است: پیامبر صلی الله علیه و آله صبر در برابر مشرکان را پیشه کرده بود تا آنکه نام خداوند تعالی را به زبان آورد و ذات اقدس او را تکذیب کردند. آن حضرت به خداوند عرضه داشت: «درباره جانم و خاندانم و آبرویم صبر کردم، ولی در برابر سخن زشت نسبت به خدایم صبر و تحمل ندارم». خداوند این آیه را نازل کرد: فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ؛ بر آنچه میگویند صبر کن . این بود که پیامبر صلی الله علیه و آله بر همه ناراحتیها صبر کرد. سپس خداوند او را به امامان از خاندانش بشارت داد و آنان را موصوف به صبر نمود و گفت: «ما آنان را امامانی قرار دادیم که به امر ما هدایت میکنند آنگاه که صبر کردند و به آیات ما یقین داشتند». … خداوند هم از این صبر پیامبر صلی الله علیه و آله تشکر کرد و آیه ۱۳۷ سوره اعراف را نازل کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این آیه بشارت و انتقام است.
با ضمیمهکردن کلام امام صادق علیه السلام و کلام امام علی علیه السلام در خطبه غدیر در کوفه، آنجا که حضرت با ذکر واقعه غدیر آیه ۱۳۷ اعراف را معنی کرد، چنین نتیجهگیری شده است: با آن همه تلاش کفار در آغاز راه اسلام و همه توطئههای منافقین در سالهای اخیر اسلام، بهخصوص توطئهگران صحیفه و سقیفه، اما با همه اینها خداوند صبر عظیم رسولش را به ثمر نشاند و وعده خود را با معرفی علی بن ابیطالب و یازده امام علیهم السلام بعد از او در غدیر به مقام عمل رساند، و تلاشهای فرعون، هامان و قارون امت را بیثمر قرار داد.
ب) «تَمَّتْ کَلِمَةُ اللَّه» یعنی دوران خلافت ظاهری امیرالمؤمنین علیه السلام
این تفسیر بازمیگردد بهمعنای صابرین و فرعون، هامان و قارون در این آیه، که از کلام امیرالمؤمنین علیه السلام استفاده میشود. حضرت در بخش اول داستان غدیر را بیان میکند تا آنجا که میگوید: در آن ماجرا بعضی از شما حاضر بودید و به بعضی از شما خبر آن رسید. آنگاه در صدد بیان زمان خود بر میآید و اینکه از غدیر تا آن روز فراز و نشیب بسیاری پیش آمده و اکنون که خلافت در اختیار حضرت قرار گرفته اکثریت همراه حضرت هستند و عده کمی هنوز در راه راست قرار نگرفتهاند و بهزودی خداوند آنان را از میان برمیدارد.[۲]
در این کلام حضرت در جشن غدیر، «صابران» کسانی هستند که در طول ۲۵ سال غصب خلافت صبر کردند و خداوند پاداش این صبر را به دستگرفتن خلافت توسط صاحب حقیقی آن امیرالمؤمنین علیه السلام قرار داد و توطئه اصحاب سقیفه را به شکست منتهی کرد. پس «فرعون» کنایه از اولی، «هامان» کنایه از دومی، و «قارون» کنایه از سومی است؛ چنانکه در روایات بسیاری این کنایات وارد شده است.[۳] حضرت برای تأکید بیشتر، بهصراحت بدعتگذاری و تحریف آنان در دین خدا را یادآور میشود، و باقیماندگان سقیفه را ملحق به آنان میداند؛ بنابراین معنای آیه تحقق عملی و عینی غدیر است ضمن آن مردم طعم آن را در پنج سال حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام چشیدند؛ که آن هم با زهر دشمنان و جنگهای پیدرپی همراه بود. تحقق کامل غدیر تا روزی که حضرت بقیة اللَّه الاعظم ارواحنا فداه ظهور کند و طعم حقیقی آن را به مردم بچشاند به تأخیر خواهد افتاد.[۴]
پانویس
- ↑ مصباح المتهجد، ج۲، ص۷۵۴–۷۵۵؛ الاقبال، ج۲، ص۲۵۶–۲۵۷؛ مصباح کفعمی، ص۶۹۷–۶۹۸؛ بحارالانوار، ج۹۴، ص۱۱۵، ح۸.
- ↑ بحارالانوار، ج۹۴، ص۱۱۵.
- ↑ درباره کنایهبودن این سه لفظ از آن سه نفر نگاه کنید: بحارالانوار، ج۲۴، ص۱۵۶؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۳۴۳؛ بحارالانوار، ج۴۷، ص۳۹۱؛ بحارالانوار، ج۵۳، ص۲۵.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۳۶۱–۳۶۶.
منابع
- الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة؛ علی بن موسی (ابنطاووس)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۸ق.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)؛ ابراهیم بن علی کفعمی، قم: دار الرضی، ۱۴۰۵ق.
- مصباح المتهجد؛ محمد بن حسن طوسی، تحقیق: علیاصغر مروارید و ابوذر بیدار، بیروت: مؤسسه فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.