آيه ۱۷ حجرات و غدیر
آیه ۱۷ سوره حجرات آیهای در خطبه غدیر که سهمخواهی درباره ولایت الهی را بهدلیل سابقه در اسلام از طریق منتنهادن منع کرده است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| شماره آیه | آیه ۱۷ حجرات و غدیر |
| جزء | ۲۶ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | منع سهمخواهی درباره ولایت از طریق منتنهادن بهدلیل سابقه در اسلام |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
آیه ۱۷ سوره حجرات از جمله آیات مورداستفاده در غدیر برای تبیین مراحل امتحان الهی غدیر قلمداد شده است. بستر تاریخی استفاده از آیه ۱۷ سوره حجرات چنین ترسیم شده است: در قسمتی از بخش ششم خطبه غدیر، پیامبر صلی الله علیه و آله لازم دید که مردم بدانند در معرض خطراتی قرار دارند؛ یکی بازگشت از اسلام، دوم احساس غرور از مسلمانی و سوم امامان ضلالت که با توطئه بر ضد خلافت و سهمخواهی درباره ولایت الهی همراه بود.
پاسخ پیامبر صلی الله علیه و آله در برابر این سهمخواهی تأکید بر خطرات دنیوی و اخروی مقابله با حکم الهی بود و پاسخ امیرالمؤمنین علیه السلام تأکید بر سوابق خود در ایمان و اسلام بود.
آیهای مربوط به مقابله با دشمنان غدیر
آیه ۱۷ سوره حجرات از جمله آیات مورداستفاده در غدیر برای تبیین مراحل امتحان الهی غدیر قلمداد شده است. برخی محققان مبنای استفاده از این آیه را چنین تبیین کردهاند: بزرگترین امتحان بشریت در غدیر امتحانی همهجانبه بود که اتمام حجت آن به نحو کامل انجام گرفت و برای هیچکس به هیچ دلیل و بهانهای راه گریز نماند.
در این امتحان الهی، هم جهاتی که میتوانست سر منشأ آزمایش باشد متعدد بود و هم عللی که میتوانست انگیزه شیطانی برای سقوط در امتحان باشد در جلوههای مختلف بهمیان آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله در خطابه بلند خود، این شرایط امتحان را برای مردم تبیین کرد تا با آمادگی کامل به استقبال آن بروند. این آینده تلخِ امتحان را حضرت به اشارت و صراحت پیشبینی کرد و مراحل چنین امتحان بزرگی را با استشهاد به ۱۱ آیه تضمین شده در خطبه غدیر بیان کرد.
از جمله این آیات آیه ۱۷ سوره حجرات است: 
یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا، قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ، بَلِ اللَّه یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ؛ بر تو منت میگذارند که مسلمان شدهاند. بگو اسلامتان را بر من منت مگذارید، بلکه خداوند بر شما منت دارد که شما را به ایمان هدایت کرده، اگر راستگو باشید
. به جز آیه ۱۷ سوره حجرات، آیه ۲۸ سوره محمد صلی الله علیه و آله، آیه ۳۵ سوره الرحمن، آیات ۱۳ و ۱۴ سوره فجر از جمله این آیات است.
آیه در متن خطبه غدیر
موقعیت آیه ۱۷ سوره حجرات در متن خطبه غدیر چنین تصویر شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله در قسمتی از بخش ششم خطبه غدیر خطر غرور مسلمانی و منتگذاشتن مسلمانان بر خدا و رسول برای پذیرش دین را گوشزد کرد. پیامبر برای هشدار از این خصلت شیطانی چهار آیه قرآن را در یک جمله بلند ادغام کرد که بنابر تفاوت نسخ چنین گزارش شدهاند:
- مَعاشِرَ النّاسِ، لا تَمُنُّوا عَلَىَّ بِاسْلامِكُمْ، بَلْ لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه فَيُحْبِطَ عَمَلَكُمْ وَ يَسْخَطَ عَلَيْكُمْ وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِشُواظٍ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٍ، انَّ رَبَّكُمْ لَبِالْمِرْصادِ؛ اى مردم، با اسلامتان بر من منت مگذاريد، بلكه بر خدا هم منت نگذاريد، كه عملتان را نابود مىنمايد و بر شما غضب مىكند و شما را به شعلهاى از آتش و مس گداخته مبتلا مىنمايد. پروردگار شما در كمين است.[۱]
- (خ ل): لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه اسْلامَكُمْ فَيَسْخَطَ عَلَيْكُمْ وَ يُصيبَكُمْ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ («ج» :وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِسَوْطِ عَذابٍ)، انَّهُ لَبِالْمِرْصادِ؛ اسلامتان را بر خدا منت مگذاريد كه بر شما غضب مىكند و از سوى او عذابى به شما مىرسد («ج»: شما را به تازيانه عذاب مبتلا مىكند)، و خدا در كمين است.[۲]
- (خ ل):لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه فينا ما لا يُطيعُكُمْ («و»: وَ لا يُطيعُكُمُ) اللَّه وَ يَسْخَطَ عَلَيْكُمْ وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِسَوْطِ عَذابٍ؛ درباره ما بر خدا منت مگذاريد به آنچه خود سخن شما را اطاعت نمىكند، («و»: كه خدا از شما اطاعت نمىكند) و بر شما غضب نموده به تازيانه عذاب مبتلايتان مىنمايد.[۳]
بستر تاریخی استفاده از آیه
بستر تاریخی استفاده از آیه ۱۷ سوره حجرات چنین ترسیم شده است: در قسمتی از بخش ششم خطبه غدیر، پیامبر صلی الله علیه و آله لازم دید که مردم بدانند در معرض خطراتی قرار دارند که از چند جهت آنان را تهدید میکند. یکی بازگشت از اسلام، دوم احساس غرور از مسلمانی و سوم امامان ضلالت. خطر دوم غرور مسلمانی و منتگذاشتن مسلمانان بر خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله برای پذیرش دین بود. پیامبر صلی الله علیه و آله برای هشدار از این خصلت شیطانی چهار آیه قرآن را ادغام کرد که یکی از آنها آیه ۱۷ سوره حجرات بود.
از منظری دیگر بستر تاریخی استفاده از این آیه چنین ترسیم شده است: در اواسط خطبه غدیر قبل از آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله خطر توطئهگران بر ضد خلافت را مطرح کند، برای آنکه مسلمانان به سوابق خود در اسلام مغرور نشوند و خود را در معرض امتحانی سخت بدانند، این چهار آیه در یک جمله ترکیب شد.
موقعیت قرآنی آیه
از نظر برخی محققان موقعیت قرآنی آیه ۱۷ سوره حجرات چنین است: در این آیه از افرادی سخن گفته شده که فقط لفظ اسلام را بر زبان آوردهاند و ایمان واقعی ندارند. سپس مؤمنین واقعی را معرفی میکند و از آنان میخواهد در برابر دستورات الهی ادعایی نداشته فروتن باشند. تا آیه مزبور که صریحاً خاطر نشان میکند خدا بر شما منت دارد و مبادا در پذیرفتن اسلام بر خدا منت بگذارید و یک آیه بعد از این پایان سوره حجرات است.
منتگذاشتن بر اسلام با سهمخواهی در باب خلافت
درباره تحلیل اعتقادی استفاده از آیه ۱۷ سوره حجرات در متن خطبه غدیر چنین آمده است: تفسیری که از مطرحشدن این آیه در این موقعیت ارائه شده به منتگذاشتن مسلمانان بر خدا و رسول در مسئله خلافت و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله باز میگردد. در برخی نسخهها با صراحت کامل به این نکته اشاره شده است: لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه فِينَا مَا لَا يُطيعُكُمُ اللَّه، که بهجای اِسْلامَکُمْ در آیه کلمه فِينَا آورده شده است؛ یعنی درباره ما اهل بیت، یا درباره امر خلافت ما اهل بیت بر خدا منت نگذارید. سپس افزوده که «خدا در این باره سخن شما را نخواهد پذیرفت».
این منتگذاشتن را میتوان به غرور مسلمانی تعبیر کرد. طبعاً این رفتار با حضور پیامبر صلی الله علیه و آله بر سر مسائل کوچکی چون تقسیم غنایم جنگی جلوه میکرد، اما با شهادت حضرت افکار شیطانیْ خلافت را بهصورت بالاترین غنیمت به دست آمده از اسلام جلوه میدهد که بر سر تقسیم آن رقابت نفسانی برانگیخته میشود. در غدیر این مطلب علناً بر زبان عدهای آمد که اگر بناست علی خلیفه باشد، لااقل دیگران را هم با او شریک کن یا بعد از او کسانی را برای خلافت نامزد نما که پیامبر صلی الله علیه و آله بهشدت با این طمعکاری در برابر دستور الهی مقابله کرد و آن را رد کرد.[۴]
یکی از وجهههای امتحان الهی آن است که منتگذاشتن هیچگاه بهصراحت بر زبان کسی جاری نمیشود، بلکه هر کس با به میان آوردن سوابق خویش سعی میکند سهمی از مزایای جامعه اسلامی را به خود اختصاص دهد. تقدم در اسلام، فداکاری در راه آن، نسبتداشتن با پیامبر صلی الله علیه و آله و غیر آن موجب شد تا برخی در پی سهمخواهی در باب خلافت باشند.
راهکار مقابله با سهمخواهی: ولایت انتصابی الهی
امیرالمؤمنین علیه السلام در سوابق، فضایل، فداکاری و عمل به فرمانهای اسلام و اوامر پیامبر صلی الله علیه و آله قابل مقایسه با هیچکس نبود، ولی وقتی دید برخی با پیشکشیدن سوابق خود تصمیم برهم زدن دین خدا و ولایت الهی دارند، از همان نقطه در مقابل مردم ایستاد. او فضایل و سوابق خود را مطرح کرد تا نشان دهد که اگر فضایل و سوابق دلیل تقدم است، هیچکس بر من تقدم ندارد. از سوی دیگر، من منت خدا را دارم نه اینکه بر خدا منت گذارم؛ اگر نبود که خداوند مرا به این مقام منصوب فرموده، خود را برای به دست آوردن آن جلو نمیانداختم.
مجموع آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله درباره علت و کیفیت نصب خلیفه از سوی خدا در خطابه غدیر فرموده، وقتی در کنار آیه ۱۷ سوره حجرات قرار بگیرد، چنین نتیجه میدهد: امر خلافت مانند اصل اسلام جزء فرمانهایی است که از سوی خداوند برای صلاح دنیا و آخرت مردم آمده است. اینکه امامت و خلافت چگونه باید باشد و صاحب آنچه کسی باشد، مسئلهای از طرف خداست و طبق حکمت الهی تعیین شده است. همانگونه که باید سپاسگزار منتدار خداوند برای اسلام باشید، همانطور خدا در مسئله ولایت بر شما منت دارد که امامانی معصوم برای مردم منصوب کرده است. هر مسلمانی باید سپاسگزار این لطف الهی باشد، نه آنکه معترضانه ادعا کند که چرا خدا بدون در نظر گرفتن حقی برای سایر مسلمانان در خلافت، خلیفه منصوب کرده است.
جزای سهمخواهی درباره ولایت الهی
با استفاده از آیات دیگر در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله گفته شده که اگر کسی انتصاب حکیمانه الهی درباره ولایت را با افکار جاهلی که سر از تعصب و منتگذاشتن و سهمیهخواستن بر میآورد مواجه کند، از طرف خداوند مستحق چهار سزای بزرگ دانسته شده است:
- حبط عمل: یعنی کسی که بر خدا منت گذارد، خدا اعمالش را نابود میکند و برای روز جزا دست خالی میماند.
- نارضایتی و غضب خداوند: یعنی خدا از این برخورد بندهاش با چنان پروردگار مهربانی، که تمام شرایط هدایت او را آماده کرده، غضب میکند و به چنین بندهای نگاه رضایت و مرحمت نمینماید.
- ابتلاء به آتش جهنم: یعنی پایان این مسیر که کسی بر خدا درباره پذیرفتن اسلام منت بگذارد آن است که او را به جهنم میکشاند و به عذاب سخت الهی دچار میگردد.
- تازیانه عذاب: از آنجا که مورد تازیانه عذاب در آیه قرآن عذابهایی است که در دنیا بر سر طاغیان در پیشگاه پروردگار نازل شده، معنای این فراز از خطبه که بعد از شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ ذکر شده بازمیگردد به اینکه منتگذاران بر خداوند در دنیا هم باید منتظر عذاب الهی باشند که همچون شلاقی بر سرشان فرود میآید.[۵]
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: نشر مولود کعبه، ۱۴۲۰ق.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یکماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.