آيه ۱۹ آل عمران و غدیر

آیه ۱۹ سوره آل عمران آیه‌ای در خطبه غدیر که در آن اسلام همراه با غدیر اسلام مورد نظر خداوند معرفی شده است.

آیه ۱۹ آل عمران و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	آل عمران
شماره آیه	۱۹
جزء	۳
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	اسلام غدیر تنها اسلام مورد قبول خداوند
ترتیل آیه ترجمه صوتی

موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۱۹ سوره آل عمران چنین ترسیم شده است: پس از بیان حدیث غدیر توسط پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر، در قسمتی از بخش چهارم خطبه غدیر برای اینکه ثابت کند دینی جز با ولایت علی علیه السلام پذیرفته نیست، دو آیه دیگر از قرآن را شاهد گرفت: یکی آیه ۱۹ سوره آل عمران و دیگری آیه ۸۵ سوره آل عمران. انضمام این دو آیه به آیه اکمال به این معنی بود که دین فقط اسلام است و غیر اسلام مورد قبول خدا نیست. علاوه بر این، آن دینی که خدا به نام اسلام پذیرفته آن است که غدیر و ولایت در وجود دارد و جانشینان پیامبرش تا روز قیامت دوازده امام علیهم السلام هستند.

از تحلیل موقعیت قرآنی آیه ۱۹ سوره آل عمران سه نتیجه گرفته شده که دوتای آن مربوط به این آیه است: نتیجه دوم اینکه اسلام به‌معنای تسلیم واقعی است؛ نتیجه سوم اینکه دعوت همه انبیاء به اسلام و ولایت بوده است.

آیه‌ای مربوط به مناسبت‌های خاص در غدیر

درباره ارتباط آیه ۱۹ سوره آل عمران و غدیر چنین گفته شده است: با در نظر گرفتن اینکه غدیر مراسم مفصلی در سه روز بوده، گذشته از آیاتی که مستقیماً در آن سه روز نازل شده آیاتی هم در ضمن کلام به‌صورت اشاره آمده است.

این آیات ۱۸ مورد هستند که از جمله این آنها آیه ۱۹ آل عمران است: إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّه الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلاّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِآیاتِ اللَّه فَإِنَّ اللَّه سَرِیعُ الْحِسابِ؛ مسلماً دینِ [واقعی که همه پیامبرانْ مُبلّغ آن بودند] نزد خدا، اسلام است. و اهل کتاب [درباره آن] اختلاف نکردند، مگر پس از آنکه آنان را [نسبت به حقّانیّت آن] آگاهی و دانش آمد، این اختلاف به‌خاطر حسد و تجاوز میان خودشان بود؛ و هر کس به آیات خدا کافر شود [بداند که] خدا حسابرسی سریع است.

کامل‌شدن دین خداوند و بالاترین نعمت پروردگار که با آمدن آن نعمت‌ها کامل شد، ولایت ائمه علیهم السلام و صاحب اختیار شدن آنان بر مردم بود، و آن هنگام بود که دین اسلام به‌عنوان یک دین کامل مورد قبول خداوند قرار گرفت. این امر با اتکا به این آیه در متن خطبه غدیر مورد اشاره قرار گرفت.

آیه در متن خطبه

آیه ۱۹ سوره آل عمران در متن خطبه غدیر در ضبطی از کتاب الیقین باختصاص مولانا علی (علیه السلام) بإمرة المؤمنین چنین درج شده است: اللّهمَّ انَّكَ انْزَلْتَ عَلَىَّ انَّ الامامَةَ لِعَلِىٍّ، وَ انَّكَ عِنْدَ بَيانى ذلِكَ وَ نَصْبى ايّاهُ - لِما اكْمَلْتَ لَهُمْ دينَهُمْ وَ اتْمَمْتَ عَلَيْهِمْ نِعْمَتَكَ وَ رَضِيتَ لَهُمُ الْاسْلامَ ديناً - قُلْتَ: إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّه الْإِسْلامُ وَ قُلْتَ: وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ؛ خدایا، تو بر من این مطلب را نازل فرمودی که امامت برای علی است. و هنگامی که این مطلب را بیان کردم و او را منصوب نمودم، آنگاه که دین آنان را کامل نمودی و نعمت خود را بر آنان تمام کردی و اسلام را به‌عنوان دین آنان راضی شدی، فرمودی: «دین نزد خدا فقط اسلام است» و فرمودی: «هر کس دینی غیر از اسلام طلب کند هرگز از او قبول نمی‌شود و در آخرت از زیانکاران است.

موقعیت تاریخی استفاده از آیه

موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۱۹ سوره آل عمران چنین ترسیم شده است: پس از بیان حدیث غدیر توسط پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر و نزول آیه ۳ سوره مائده (آیه اکمال) پیامبر صلی الله علیه و آله در قسمتی از بخش چهارم خطبه غدیر برای اینکه ثابت کند دینی جز با ولایت علی علیه السلام پذیرفته نیست، دو آیه دیگر از قرآن را شاهد گرفت: یکی آیه ۱۹ سوره آل عمران و دیگری آیه ۸۵ سوره آل عمران.

انضمام این دو آیه به آیه اکمال بدان معنی بود که دین فقط اسلام است و غیر اسلام مورد قبول خدا نیست. علاوه بر این، آن دینی که خدا به نام اسلام پذیرفته آن است که غدیر و ولایت در وجود دارد و جانشینان پیامبرش تا روز قیامت دوازده امام علیهم السلام هستند. اینجا بود که پیامبر صلی الله علیه و آله نفس راحتی کشید و خطاب به خداوند عرضه داشت: «خدایا تو را شاهد می‌گیرم که من ابلاغ نمودم».

در چنین شرایطی دو آیه ۱۹ و ۸۵ سوره آل عمران به‌طور کامل در کلام حضرت اقتباس شده است. معنای این اقتباس این است که آن اسلامی که غیر آن قبول نیست همین اسلام است که به کمال نهایی رسیده است. باید توجه داشت که منظور حضرت نزول آیه اکمال و دو آیه مذکور در اعلان ولایت نمی‌تواند باشد، زیرا حضرت می‌فرماید: «خدایا هنگام اعلان ولایت این آیه را …»، و نمی‌فرماید: «این دو یا سه آیه را …» در حالی که در عربی مراعات یک و دو و جمع در افعال و ضمایر ضروری است؛ بنابراین آیه نازل‌شده همان آیه اول (آیه اکمال) است و آیه ۱۹ و ۸۵ آل عمران دنباله کلام حضرت به‌صورت تضمین آمده است. در قرآن نیز این سه آیه در کنار هم نیست تا کلمه «اسلام» در آیه دوم ارتباط با همان کلمه در آیه اول داشته باشد.

همچنین، طبق متن کتاب الیقین در این قسمت خطبه، دو آیه ۱۹ و ۸۵ آل عمران مطرح شده، ولی تصریح به نزول آن در غدیر نشده است؛ بلکه به‌عنوان «قُلْتَ» یعنی: «چنین فرموده‌ای» به آن اشاره شده است. گذشته از این، در اکثر نسخه‌ها با این عبارت ثبت نشده است.

موقعیت قرآنی آیه

درباره موقعیت قرآنی آیه ۱۹ سوره آل عمران و آیات بعد از آن چنین گفته شده است: از نظر معنایی از آیه ۱۹ سوره آل عمران تا آیه ۸۵ مشتقات واژه «اسلام» هفت بار تکرار شده است. در این آیات نشان داده می‌شود که برنامه تمام انبیاء الهی اسلام بوده و همه انبیا آنان مُبشّر و مبلّغ آن بوده‌اند. اسلام تنها دین الهی است که با آنکه اصل آن یکی و صورت کامل آن نزد خداوند است، ولی معارف آن تدریجی بیان شده تا روزی که کمال نهایی آن و بسته‌شدن پرونده آن اعلام شد. آن روز آیه ۳ سوره مائده به‌صراحت اکمال دین و اتمام این روند تکامل تدریجی را اعلام کرد.

در روز غدیر که دین کامل بر مردم عرضه شده، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آیه ۸۵ سوره آل عمران را در خطبه غدیر تفسیر نموده و اسلام را تنها دین نزد خداوند دانست که غیر آن از کسی پذیرفته نمی‌شود. این تفسیر از پیامبر در این موقعیت خاص، سه نتیجه بزرگ برای مسلمانان داشت که در همان حال از بزرگ‌ترین اتمام حجت‌های آن حضرت به‌شمار می‌آید:

• نتیجه اول اینکه اسلام بدون ولایت، ناقص و غیرقابل قبول است.
• نتیجه دوم اینکه اسلام به‌معنای تسلیم واقعی است.
• نتیجه سوم اینکه دعوت همه انبیاء به اسلام و ولایت بوده است.

تحلیل اعتقادی موقعیت قرآنی آیه

درباره دو مورد از نتایج سه‌گانه‌ای که از موقعیت قرآنی آیه ۱۹ سوره آل عمران به‌دست داده شده چنین تحلیل اعتقادی شده است:

تحلیل اعتقادی نتیجه دوم: اسلام یعنی تسلیم واقعی

معنای اشتقاقی کلمه «اسلام» و واژه‌های به‌کار رفته از مشتقات این کلمه در آیه ۱۹ تا ۸۵ سوره آل عمران از سوی دیگر نشان می‌دهد که اسلام یعنی «تسلیم در برابر آنچه خدا می‌فرماید». در این زمینه روایات بسیاری وارد شده است؛ از جمله:

• امام صادق علیه السلام: الاسْلامُ هُوَ التَّسْليمُ وَ التَّسْليمُ هُوَ الاسْلامُ؛ اسلام همان تسليم است و تسليم همان اسلام است. هر كس سر تسليم فرود آورد اسلام را پذيرفته است، و هر كس سر تسليم فرود نياورد اسلام ندارد.
• امیرالمؤمنین علیه السلام: ایمان قلبی همان تسلیم در برابر پروردگار است. هر کس امور را به مالک آن تسلیم نماید از دستور او تکبر نمی‌ورزد، برخلاف آنچه که ابلیس از سجود بر آدم تکبر ورزید. اکثر امت‌ها از طاعت پیامبرانشان تکبر ورزیدند و در نتیجه توحید برایشان نفعی نداشت، همان‌گونه که آن سجده‌های طولانی برای ابلیس فایده‌ای نداشت.

بر این اساس، زیربنای اصلی دینِ سقیفه بر تسلیم‌نبودن در برابر پروردگار و اختراع دستوری در برابر فرمان الهی است و آنچه در آن دیده نمی‌شود تسلیم در برابر پروردگار است. نقطه آغاز آن مخالفت با انتخاب خداوند در امامت و خلافت بود که با اقرار به اعلان ولایت و امامت علی علیه السلام از سوی خدا و رسول عمداً سراغ دیگری رفتند و در این مخالفت چنان لجاجت نشان دادند که دشمن علی علیه السلام را به‌جای او نشاندند. آنگاه این تسلیم‌نبودن گسترش می‌یابد و وارد فرمان‌ها و احکام الهی می‌شود و علناً گفته می‌شود که خدا چنین گفته و ما چنین می‌گوییم. بنابراین، اگر «اسلام» تسلیم در برابر فرمان خداست، در دین سقیفه تسلیمی وجود ندارد، پس اسلامی وجود ندارد. دین دیگری است که ارتباطی با إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّه الْإِسْلامُ ندارد.

تحلیل اعتقادی نتیجه سوم: دعوت همه انبیاء علیهم السلام به اسلام و ولایت

دین خدا یکی است و انبیای الهی حامل یک پیام از سوی خداوند بوده‌اند. این پایه اعتقادی از آیه ۱۸ سوره آل عمران با تفسیر غدیریِ پیامبر صلی الله علیه و آله برداشت شده و با احادیث بسیاری تأیید شده است. در آیه ۱۸ می‌فرماید: «اصلاً دین نزد خدا یکی بیشتر نیست». به دنبال این صراحت، علتِ اختلاف ادیان الهی و اعتقاداتِ متفاوت آنها را حاصل عمل سردمداران آن ادیان دانسته است.

منابع

• اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• الیقین باختصاص مولانا علی (علیه السلام) بإمرة المؤمنین؛ علی بن موسی بن طاووس، تحقیق: محمدباقر انصاری و محمدصادق انصاری، بیروت: دارالعلوم، ۱۴۱۰ق.