آیات ۱ تا ۸ قلم و غدیر

آیات ۱ تا ۸ سوره قلم آیاتی نازل‌شده علیه منافقان در غدیر که نسبت‌های ناروا آنان به پیامبر صلی الله علیه و آله پس از اعلان ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام را مردود اعلام کرد.

آیات ۱ تا ۸ سوره قلم و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	قلم
شماره آیه	۱ تا ۸
جزء	۲۹
محتوای آیه
مکان نزول	مکه
موضوع	مردودبودن نسبت‌های ناروای منافقان با پیامبر صلی الله علیه و آله در رابطه با اعلام ولایت در غدیر

موقعیت تاریخی نزول آیات ۱ تا ۸ سوره قلم چنین تصویر شده است: زمانی که پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله امیرالمؤمنین علیه السلام را مولای هرکس که خودش مولای اوست معرفی کرد، منافقان سخنانی بین خود رد و بدل کردند. خداوند فوراً آیاتی در رد آنان نازل کرد. از جمله سخنان آنان این بود که گفتند: او را نمی‌بینید که چشمانش چگونه می‌گردد! گویا دیوانه است! و سخن دیگرشان این بود که گفتند: به پسر عمویش مغرور شده است؛ منظورشان نسبت‌دادن جنون به حضرت بود که در آغاز بعثت نیز کفار چنین نسبتی به حضرت می‌دادند. هدف دیگرشان بازگرداندن امر الهی ولایت به تعصبات جاهلی بود. خداوند با فرستادن آیات ۱ تا ۸ سوره قلم این نسبت‌ها را فوراً رد کرد و ساحت پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله را از آن بری اعلام کرد.

برخی محققان از دقت در شأن نزول آیات ۱ تا ۸ سوره قلم به‌عنوان تفسیر آن چهار نکته را به دست داده‌اند: اینکه منافقان از حربه‌های جاهلیت علیه غدیر استفاده می‌کردند؛ اینکه خداوند به پیامبر صلی الله و علیه و آله قول عطای پاداش ابلاغ عظیم‌ترین رسالت را داده است؛ اینکه موفقیت برنامه ابلاغ غدیر در سایه اخلاق عظیم پیامبر صلی الله علیه و آله ممکن شده است؛ اینکه بر اساس این آیات راه غدیر همان راه خداست.

آیاتی درباره اقدامات منافقان در غدیر

آیات ۱ تا ۸ سوره قلم از جمله آیاتی دانسته شده که علیه منافقان در رخداد غدیر نازل شده است. از آنجا که منافقان از نخستین ساعات سفر غدیر فتنه‌گری و توطئه را آغاز کردند و در موارد بسیاری به اجرای نقشه‌های خود اقدام کردند؛ به همین دلیل در کنار آیاتی که دربارهٔ اقدامات پیامبر صلَّی اللّٰه علیه و آله در غدیر نازل می‌شد، آیات بسیاری هم دربارهٔ تحریکات و نقشه‌های منافقین بر آن حضرت وحی می‌شد. روایات مربوط به این آیات، شأن نزول و ارتباط مستقیم آنها را با غدیر روشن کرده است. این آیات ۱۰۴ آیه هستند که در ۳۹ مورد نازل شده‌اند و از جمله آنها آیات ۱ تا ۸ سوره قلم هستند:

ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ﴿۱﴾ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ ﴿۲﴾ وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ ﴿۳﴾ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ ﴿۴﴾ فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ ﴿۵﴾ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ ﴿۶﴾ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ ﴿۷﴾ فَلَا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ ﴿۸﴾؛ نون. قسم به قلم و آنچه می‌نگارند. تو به برکت نعمت پروردگارت دیوانه نیستی. و برای تو اجری بی‌منت است، و تو صاحب اخلاقی عظیم هستی. به‌زودی می‌بینی و آنان هم می‌بینند که کدامیک از شما مغرور شده‌اید. پروردگار تو به کسانی که از راه او منحرف شده‌اند و به هدایت‌شدگان آگاه‌تر است

موقعیت تاریخی نزول

موقعیت تاریخی نزول آیات ۱ تا ۸ سوره قلم در رخداد غدیر چنین تصویر شده است: در لحظاتی که خطبه پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله به اوج خود رسید و امیرالمؤمنین علیه السلام را مولای هرکس که خودش مولای اوست معرفی کرد، منافقان بی‌طاقت شدند و از همان مقابل منبر سخنانی بین خود رد و بدل کردند. با توجه به حساس‌بودن موقعیت و مقاصدی که از گفتارشان داشتند، خداوند فوراً آیاتی در رد آنان نازل کرد و حتی عین الفاظ آنان را در متن آنها مطرح کرد تا هرگونه شک و تخریب اذهان از ساحت غدیر و ولایت به دور باشد. از جمله سخنان آنان این بود که گفتند: او را نمی‌بینید که چشمانش چگونه می‌گردد! گویا دیوانه است! و سخن دیگرشان این بود که گفتند: «به پسر عمویش مغرور شده است»؛ منظورشان نسبت‌دادن جنون به حضرت بود که در آغاز بعثت نیز کفار چنین نسبتی به حضرت می‌دادند. هدف دیگرشان بازگرداندن امر الهی ولایت به تعصبات جاهلی بود. خداوند با فرستادن آیات ۱ تا ۸ سوره قلم این نسبت‌ها را فوراً رد کرد و ساحت پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله را از آن بری اعلام کرد.

روایاتی درباره شأن نزول آیات

امام صادق علیه السلام دربارهٔ نزول این آیات در چنان موقعیتی می‌فرماید: هنگامی که دستور ولایت علی علیه السلام نازل شد پیامبر صلَّی اللّٰه علیه و آله او را به این مقام منصوب کرد و فرمود: «هرکس من مولای اویم، پس علی مولای اوست». در آن لحظه یک نفر گفت: «به این جوان مغرور شده است»! خداوند تعالی این آیات (آیات ابتدای سوره قلم) را نازل کرد.

در حدیث دیگری آن موقعیت با دقت بیشتری مشخص شده است: هنگامی که پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله دست علی بن ابی‌طالب علیه السلام را گرفت و بلند کرد و فرمود: «هرکس من مولای اویم، پس علی مولای اوست»، یک نفر از میان مردم گفت: «به پسر عمویش مغرور شده است». در آن هنگام این آیات (آیه ۵ و ۶ سوره قلم) نازل شد.

امام باقر علیه السلام جزئیات بیشتری از این ماجرا را بیان نموده و ضمن توضیح آیات می‌فرماید: هنگامی که آیه اکمال نازل شد، یکی از منافقان با اشاره به پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله به دیگری گفت: «چشمانش را نمی‌بینید که در گردش است؟ گویا دیوانه است و او به پسر عمویش مغرور شده است! چه خبر است که بازوی او را بلند می‌کند؟ و اگر بتواند او را مثل کسری و قیصر قرار دهد این کار را می‌کند». در اینجا پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله فرمود: «به‌نام خداوند بخشنده مهربان». و مردم متوجه شدند که قرآن بر آن حضرت نازل شده است. پس ساکت شدند و حضرت چنین قرائت فرمود: «نون، سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند که تو به لطف و رحمت پروردگارت هرگز دیوانه نیستی»، که منظور گفته منافقی بود که نسبت جنون به حضرت داد. «و تو راست پاداشی پایان‌ناپذیر» به‌خاطر آنچه درباره علی تبلیغ نمودی. «و راستی که تو را خویی والاست. به زودی خواهی دید و خواهند دید». در این روایت زمان وقوع این رفتار منافقین مقارن نزول آیه اکمال ذکر شده است. نزول این آیه مقارن با اعلان ولایت و پس از بلندکردن و معرفی امیرالمؤمنین علیه السلام و جمله «هرکس من مولای…» بوده است.

در حدیثی دیگر نکات بیشتری به‌ضمیمه تفسیر آیه هشتم سوره قلم به‌چشم می‌خورد: هنگامی که قریش اعلام تقدم و عظمت علی علیه السلام از جانب پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله را دیدند سخن ناروا درباره علی علیه السلام بر زبان آورده چنین گفتند: «محمد به علی مغرور شده است»؛ خداوند تعالی چنین نازل کرد: «نون، سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند» که اینها قسمی است که خداوند بدان‌ها سوگند یاد کرده است. ای محمد! «تو به لطف و رحمت پروردگارت هرگز دیوانه نیستی و راستی که تو را خویی والاست»... تا آنجا که می‌فرماید: «پروردگار تو آگاه‌تر است به کسانی که از راه او گمراه شدند»، و آنان کسانی بودند که سخن ناروا را گفتند «و او به هدایت‌یافتگان داناتر است»، یعنی علی بن ابی‌طالب علیه السلام.

نکته‌ای که خداوند نخواسته مخفی بماند معرفی منافقانی است که آن نسبت‌های ناروا را به پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله دادند. آنان کسی جز ابوبکر و عمر نبودند. چنان‌که از امام صادق علیه السلام نقل شده است :روزی عمر به امیرالمؤمنین علیه السلام برخورد و از آن حضرت پرسید: یا علی، از تو به من خبر رسیده که آیات فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ، بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ را به من و رفیقم تأویل می‌کنی.

تحلیل اعتقادی آیات

برخی محققان از دقت در شأن نزول آیات ۱ تا ۸ سوره قلم به‌عنوان تفسیر آن چهار نکته را به دست داده‌اند:

استفاده منافقین از حربه‌های جاهلیت

مشرکان در جاهلیت با شنیدن کلمات آسمانی قرآن، که هر شنونده‌ای را مبهوت می‌کرد، نسبت جنون به پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله می‌دادند. اکنون نیز آنان که در پی بازگرداندن مردم به جاهلیت بودند، همان کلمات را به‌کار می‌بردند و به آن حضرت نسبت جنون می‌دادند.

پاداش ابلاغ عظیم‌ترین رسالت

آیه وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ دقیقاً در مقابل آیه وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ است؛ یعنی: ای پیامبر، همان‌گونه که اگر ولایت علی را ابلاغ نکرده بودی رسالت خدا را نرسانده بودی، اکنون که این مهم را به انجام رساندی نزد خداوند اجر و پاداشی بی‌منت خواهی داشت.

ابلاغ رسالت در سایه اخلاق عظیم

آیه وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ که اشاره به اخلاق، مدارا و صبر پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله است، وقتی در ضمن آیات مربوط به غدیر و تحرکات منافقان قرار می‌گیرد، معنای دقیق‌تری را نشان می‌دهد. آن نکته ظریف این است که یکی از علل و رموز اجرای دقیق و بی‌شائبه برنامه مفصل غدیر، اخلاق عظیم و تحمل بیش از حدّ پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله در برابر ناهنجاری‌ها، جسارت‌ها و تحرکات مغرضانه منافقان بوده است.

راه غدیر راه خدا

راه غدیر راه خداست که در آیه هشتم با کلمه سَبِیلِهِ از آن یاد شده است. از آنان که از راه غدیر و ولایت گمراه شدند نیز با کلمه مَن ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ یاد شده است. این به آن معناست که فقط دشمنی با علی علیه السلام شرط انحراف نیست، بلکه نپذیرفتن راه آن حضرت -که همان ولایت و صاحب اختیاری بلافصل او بعد از پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله است- عین گمراهی از راه خداست.

منابع

• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة؛ شرف‌الدین علی حسینی استرآبادی، تحقیق: حسین استادولی، قم:مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۹ق.
• تفسیر فرات الکوفی؛ فرات بن ابراهیم کوفی، تحقیق: محمد الکاظم، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی (مؤسسة الطبع و النشر)، ۱۴۱۰ق.
• تفسیر القمی‏؛ علی بن ابراهیم قمی، تحقیق: طیّب موسوی جزائری، قم: دار الکتاب‏، ‏۱۴۰۴ق‏.
• عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی‏، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی‏، قم: مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.