احمد بن محمد خفاجی
شهابالدین احمد بن محمد خفاجی، ادیب، قاضی و فقیه مصری سدههای ۱۰ و ۱۱ هجری بود که عمده آثارش مانند «ریحانة الألبّاء» و «عنایةالقاضی» در زمینه ادبیات، بلاغت و تفسیر است. وی منصب قضاوت داشت و شاگردان برجستهای تربیت کرد. خفاجی در نقد علمی و آثار ادبی و لغوی عرب شهرت فراوان یافت.
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | شهابالدین احمد بن محمد بن عمر خفاجی |
| سرشناسی | ادیب، قاضی، فقیه و نویسنده |
| تولد | ۹۷۷ یا ۹۷۹ قمری، مصر |
| وفات | ۱۰۶۹ قمری |
| محل دفن | مصر |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ابوبکر شنوانی، علی بن غانم مقدسی، ابراهیم علقمی |
| شاگردان | احمد بن یحیی حموی (عسکری)، عبدالقادر بن عمر بغدادی، فضلالله بن محبالله محبی |
| مذهب | حنفی |
| اطلاعات فرهنگی | |
| زمینه فعالیت | تفسیر، فقه، بلاغت و ادبیات، قضاوت |
| علت شهرت | قاضیالقضات مصر، آثار برجسته ادبی و تفسیری |
زندگینامه
شهابالدین احمد بن محمد خَفاجی (۹۷۷ یا ۹۷۹–۱۰۶۹ق) ادیب، قاضی و فقیه مشهور مصری قرن دهم و یازدهم هجری بود. در برخی منابع، نام او محمود نیز ذکر شده است. محبی با اظهار بیاطلاعی از معنای نسبت «خفاجی»، آن را برگرفته از نام پدرش دانسته است، اما در دیگر منابع، نسبت وی به قبیله خفاجه دانسته شده، که در اطراف کوفه میزیستهاند.[۱] واندایک خفاجی را اندلسی نامیده است.
پدر وی از عالمان زمان خود بود و در روستای سریاقوس واقع در منطقه خانقاه اطراف قاهره سکونت داشت. خفاجی در همین روستا به دنیا آمد.[۲] سال تولد او را ۹۷۹ق یا ۹۷۷ق ذکر کردهاند. وی از عالمان حنفیمذهب معرفی شده است.[۳] سیدعلیخان مدنی شرح حال وی را در «سلافة العصر» در زمره ادیبان و شاعران بزرگ مصر آورده است.[۴] محمد عبدالمنعم خفاجی نیز دامنه دانش او را در ادبیات و بلاغت ستوده است.[۵] واندایک، خفاجی را از بزرگترین نویسندگان تاریخی قرن یازدهم دانسته است.[۶]
وی شرح حال و نام اغلب استادانش را در کتاب «ریحانة الألبّاء و زهرة الحیاة الدنیا» ذکر کرده است.[۷] او ادبیات عرب را نزد دایی خود ابوبکر شنوانی (متوفی ۱۰۱۹ق)، معروف به سیبویه زمان، آموخت و سپس در محضر استادان زمان خود به تحصیل ادبیات و فقه حنفی و شافعی پرداخت. از علی بن غانم مقدسی و شیخالاسلام شمس رملی اجازه روایت گرفت.[۸]
مهمترین اجازهنامه حدیثی خفاجی از ابراهیم علقمی بود که با دو واسطه به جلالالدین سیوطی متصل میشود. نخستین سفر علمیاش همراه پدرش به حج بود و در حرمین شریفین در دروس علمای آن دیار مانند علیبن جاراللّه عصام شرکت کرد.[۹] پس از بازگشت، رهسپار قسطنطنیه شد و ریاضیات و کتابهای اقلیدس را نیز فراگرفت و در آنجا به منصب قضاوت منطقه رومایلی و سپس منطقه سلانیک رسید؛ سرانجام قاضی عسکر مصر شد.[۱۰]
به علت دسیسهها، از قضاوت مصر عزل شد و مدتی را در دمشق گذراند که مورد استقبال دانشمندان آنجا قرار گرفت و در مدحش قصایدی سروده شد. در بازگشت دوباره به قسطنطنیه، به تبعید به مصر محکوم گشت. دستور این تبعید، به عقیده محبی، ناشی از انتقادات دوران قضاوتش بود، اما به گفته خفاجی، علتش انتقاد از اوضاع علمی و اجتماعی قسطنطنیه و بیتوجهی به عالمان بود. وی پس از عزل، مقامهای انتقادی با عنوان «المقامةالرومیه» علیه دولت عثمانی نگاشت.[۱۱]
پس از بازگشت به مصر، با وجود تبعید، به سبب جایگاه علمیاش به عنوان قاضی معمولی در قاهره به کار مشغول شد و باقی عمر خویش را صرف تدریس و تألیف نمود. شاگردان برجستهاش احمد بن یحیی حموی (عسکری)، عبدالقادر بن عمر بغدادی، و فضلاللّه بن محباللّه محبی بودهاند. خفاجی در سال ۱۰۶۹ق درگذشت.[۱۲]
تألیفات
آثار مهم وی عبارتاند از:
- «ریحانة الألبّاء و زهرة الحیاة الدنیا»
- «عنایةالقاضی و کفایةالراضی»
- «نسیمالریاض فی شرح شفاء قاضی عیاض»
- «طراز المجالس»
- «شفاء الغلیل فیما فی کلام العرب من الدخیل»
- «درة الغواص فی أوهام الخواص»
- «تفسیر آیة المودة»
روایت حدیث غدیر[۱۳]
یکی از علما و بزرگان اهل سنت که حدیث غدیر را نقل کرده احمد بن محمد بن عمر خَفاجی مصری حنفی، شِهاب الدین قاضی القضاة (م ۱۰۶۹ ق) است.
خفاجی شارح کتاب شفای قاضی عیاض است. قاضی عیاض در کتابش حدیث غدیر را آورده، و خَفاجی در شرح آن گفته که این سخن را پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر فرمده است.[۱۴]محبّی:[۱۵] او را ستوده و مشایخش را نام برده و تألیفاتش را شمرده است.
منابع
برگرفته از مقاله خفاجی احمدبن محمد ملقب به شهاب الدین، دانشنامه جهان اسلام.
پانویس
- ↑ الاعلام زرکلی، ج۱ ص۲۳۸؛الانساب سمعانی، ج۲ ص۳۸۶
- ↑ جرجی زیدان، ج۳ ص۲۸۶
- ↑ ریحانة الادب مدرس تبریزی،ج۲ ص۱۵۲
- ↑ سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۴۱۲–۴۱۹
- ↑ شفاء الغلیل فیما فی کلام العرب من الدخیل، مقدمه، ص ۹–۱۰
- ↑ اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۶۶
- ↑ ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ص ۳۶۱–۳۶۷
- ↑ ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ص ۳۶۱–۳۶۷
- ↑ خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۴۳
- ↑ ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۳
- ↑ خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۳۳
- ↑ خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۴۳
- ↑ چکیده عبقات الانوار (حدیث غدیر): ص ۲۹۰.
- ↑ نسیم الریاض: ج ۳ ص ۴۵۶.
- ↑ خلاصة الاثر: ج ۱ ص ۳۳۱. همچنین خَفاجی شرح حال خودش را نوشته است: ریحانة الالبّاء: ص ۲۶۱.