دستور سلام با لقب امیرالمؤمنین
مَعاشِرَ النّاسِ، قُولُوا الَّذی قُلْتُ لَکُمْ وَ سَلِّمُوا عَلی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنینَ،[۱] وَ قُولُوا: «سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ»، وَ قُولُوا: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ
ای مردم! آنچه به شما گفتم، بگویید و بر علی به عنوان «امیرالمؤمنین» سلام کنید و بگویید: «شنیدیم و اطاعت کردیم. پروردگارا! آمرزشت را شامل حال ما گردان و بازگشت همه به سوی تو است». و بگویید: «ستایش سزاوار خداوندی است که ما را به این راه هدایت فرمود و اگر هدایت خداوند نبود ما راه را نمییافتیم و هر آینه فرستادگان پروردگار ما به حق آمدهاند.
در این فراز پیامبر صلی الله علیه وآله بعد از گرفتن اقرار و بیعت با یک فرمان مهم مردم را به یک کار لسانی و عملی امر میکنند که باید همگی در محضر حضرت علی علیه السلام حاضر شوند و با لقب «امیرالمؤمنین» بر علی علیه السلام «سلام» کنند و متعهد بشوند که از کسی که فرمانروای آنهاست اطاعت کرده و نسبت به این هدایت خداوند را حمد نمایند. در این کلام رسول خدا صلی الله علیه وآله به دو امر اشاره فرموده است: امر اول آن است که وظیفه حضار در غدیر خم ابلاغ این حکم الهی به دیگران است و باید حق را که شنیده و دیدهاند از دیگران کتمان نکنند؛ چه اینکه کتمان خود گناهی نابخشودنی است. همچنین امر به معروف واجب و چه معروفی بالاتر از این امر.
امر دوم تسلیم در برابر حکم خدا و رسول و اطاعت بی قید و شرط از دستورات الهی است که به وسیله پیامبر ابلاغ شده است و توجه داشته باشند که چند روز زندگی دنیا سپری میشود و روز حسابرسی در پیش است. پس قدر این نعمت را بدانند و کفران نعمت نکنند.[۱]
در این فراز پیامبر صلی الله علیه وآله به آیه ۲۸۵ سوره بقره اشاره فرمودند که در ذیل به تحلیل و بررسی آن میپردازیم؛ خداوند در قرآن میفرماید:
آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ، لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ
؛ پیامبر ایمان آورد به آنچه از پروردگارش بر او نازل شده و همه مؤمنین ایمان آوردهاند به خدا و ملائکه و کتابها و پیامبرانش، بین احدی از پیامبرانش فرقی قائل نمیشویم؛ و گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم. پروردگارا، مغفرت تو را میخواهیم و بازگشت به سوی توست.[۲]
در آخرین فرازهای خطبه غدیر، به عنوان اقرار نهایی دستور میدهد که بگویند:
«شنیدیم و اطاعت کردیم»، و این در حالی است که پیامبر صلی الله علیه وآله متن بلندی را قرائت فرموده تا مردم تکرار کنند؛ لذا یک بار دیگر میفرماید: آنچه گفتم تکرار کنید؛ و برای آنکه این اقرار حاکی از ایمان قلبی باشد قسمت اخیر آیه ۲۸۵ سوره بقره را عیناً در کلام خود تضمین مینماید که در قرآن با تعبیر «قالُوا» آمده، و در اینجا حضرت به مردم امر میکند که «قُولُوا».
این آیه در آخر بلندترین سوره قرآن یعنی بقره واقع شده که پس از ذکر اصل ایمان که پذیرفتن کامل آنچه از سوی خدا نازل شده است و اینکه هیچ فرقی بین فرستادگان خدا نیست، ایمان را از قول مؤمنان خلاصه میکند که در سمع و طاعت نهفته و امضای نهایی آن دست یافتن به همین نکته است، لذا میفرماید: مؤمنین میگویند: «سَمِعْنا وَ أَطَعْنا».
سمع و طاعت در امامت دوازده امام علیهم السلام
استشهاد به این آیه در موقعیتی از خطبه غدیر انجام گرفته که پیامبر صلی الله علیه وآله از آغاز بخش ۱۱ خطبه- که آخرین بخش خطبه است- تقریباً تمام خطبه را تلخیص فرموده و درباره همه آن از مردم اقرار میگیرد. این اقرار با عبارات مختلف از مردم خواسته شده که آغاز آن انّا سامِعُونَ مُطیعُونَ راضُونَ مُنْقادُونَ … است. سپس با جمله نُبایِعُکَ عَلی ذلِکَ بِقُلُوبِنا وَ انْفُسِنا وَ الْسِنَتِنا وَ ایْدینا مؤکّد شده است. آنگاه با جمله وَ لا نُغَیِّرُ وَ لا نُبَدِّلُ، وَ لا نَشُکُّ وَ لا نَجْحَدُ وَ لا نَرْتابُ، وَ لا نَرْجِعُ عَنِ الْعَهْدِ وَ لا نَنْقُضُ الْمیثاقَ محکم کاری بیشتری پیرامون آن صورت گرفته است. در فراز بعدی کلمات دقیقتری درباره این اقرار به میان آمده: فَالْعَهْدُ وَ الْمیثاقُ لَهُمْ مَأْخُوذٌ مِنّا، مِنْ قُلُوبِنا وَ انْفُسِنا وَ الْسِنَتِنا وَ ضَمائِرِنا وَ ایْدینا، و در پی آن جمله وَ لا نَبْتَغی بِذلِکَ بَدَلًا وَ لا یَرَی اللَّهُ مِنْ انْفُسِنا حِوَلًا آن را مضبوطتر کرده است. آخرین اقرار شاهد گرفتن خدا و رسول است که نُشْهِدُ اللَّهَ بِذلِکَ … وَ انْتَ عَلَیْنا بِهِ شَهیدٌ.
پس از این همه تأکید آیه قرآن به میان میآید و این گونه است که کلمه «سَمِعْنا وَ أَطَعْنا» در آن بازمیگردد به سمع و طاعت در ولایت و صاحب اختیاری دوازده امام معصوم پس از پیامبر صلی الله علیه وآله به عنوان دستوری که از جانب خداوند برای مردم و ما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ است.
نتیجهٔ ارسال رسل و هدایتگری پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله و اوصیاء آن حضرت رسیدن به سعادت و بهرهمندی از نعمتهای بهشتی میباشد در این بخش از خطابه پس از آنکه اعلان ولایت صورت میگیرد و با امیرالمؤمینن علیه السلام به عنوان هدایتگر مردم بیعت مینمایند. آن حضرت دستور به حمد خداوند میدهند و اشاره به آیهٔ ۴۳ سوره اعراف کرده و این موضوع مهم هدایت را متذکر میشوند.
وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ، لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ وَ نُودُوا أَنْ تِلْکُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تعلمون؛ آنچه ناخالصی در سینههای آنان بود از میان برداشتیم و نهرها از زیر پای آنان جاری میشود و میگویند: سپاس خدایی را که ما را به این هدایت فرمود، و اگر خدا هدایت نمیکرد ما هدایت نمیشدیم. فرستادگان پروردگارت بر حق آمدند و ندا کردند که این بهشت را طبق آنچه انجام دادید به ارث بردید.[۳]
پایان خطبه غدیر است که سخن از انجام وظیفهای به عنوان سپاس خداوند به میان میآید، و این مهم با تضمین آیه در کلام پیامبر صلی الله علیه وآله مطرح میشود. آنچه در کلام حضرت آمده قسمتی از وسط آیه است که در این مورد نیز قرآن با تعبیر «قالُوا» آورده، و در کلام حضرت به عنوان امر به «قُولُوا» تغییر یافته است.
در قرآن از آیه ۳۸ تا ۴۱ این سوره خداوند اهل جهنم را مطرح مینماید، و از آیه ۴۲ به اهل بهشت میپردازد که وقتی وارد بهشت میشوند تشکر و سپاسی بر زبان میآورند که حاکی از هدایت الهی و اقرار به ارشاد اوست.
آن آیه بهشتی را پیامبر صلی الله علیه وآله در خطابه غدیر تفسیر ضمنی فرموده تشکر از نعمتِ بهشت است که بازمیگردد به آنچه باعث آن است، و این همان چیزی است که در غدیر به مردم جهان تقدیم شد: پرونده بلند ولایت معصومین علیهم السلام.
پیامبر صلی الله علیه وآله با استشهاد به این آیه و مفهومی که از ترکیب آن با مجموع بخش ۱۱ خطبه به دست میآید سه نکته مهم را به ما فهمانده است:
- ما نه تنها باید ولایت اهل بیت علیهم السلام را بپذیریم، که باید سپاسگزار این نعمت باشیم.
- خدا این نعمت را به ما ارزانی داشته و از این لطف خاص او برای همیشه باید شاکر باشیم.
- اگر خداوند ما را به این نعمت هدایت نمیکرد خودمان هدایت نمیشدیم، و این سپاس دو چندان را اقتضا میکند.[۴]