دکتر تیجانی و آیه اکمال
نقد دکتر تیجانی به نظر اهل سنت پیرامون آیه اکمال
دكتر تيجانى درباره سخنان اهل سنت پيرامون آيات مربوط به غدير نقدى دارد كه در اينجا مى آوريم:
برخى از اهل سنت در مقابل آيه اكمال دين و شأن نزول آن ادعايى عجيب دارند:
محمد بن يوسف از سفيان از قيس بن مسلم از طارق بن شهاب نقل كرده است كه برخى از يهوديان گفتند: اگر اين آيه درباره ما نازل شده بود، ما آن روز را عيد قرار مى داديم؟ عمر پرسيد: چه آيه اى؟ گفتند: آيه 
الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ 
عمر گفت: من مى دانم اين آيه در كجا نازل شده است؛ اين آيه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده، در حالى كه حضرت در عرفه وقوف كرده بود!
ابن جريد از عيسى بن حارثه انصارى نقل مى كند كه گفت: ما در مجلس نشسته بوديم كه يک نصرانى گفت:
اى مسلمانان! آيه اى بر شما نازل شده كه اگر بر ما نازل شده بود، ما آن روز و آن ساعت را عيد قرار مى داديم. وآن آيه الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ است.
هيچ يک از ما پاسخ را نداد، تا اينكه من محمد بن كعب قرظى را ملاقات كردم و از او پرسيدم. او گفت: چرا پاسخش را نداديد؟
همانا عمر بن خطاب گفته است: اين آيه بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده در حالى كه بر كوه عرفات - در روز عرفه - ايستاده بود.
و لذا از آن روز مسلمانان اين روز را عيد مى گيرند، و هيچ كس در آن اختلاف ندارد.[۲]
ملاحظه كنيد كه در روايت دوم، راوى اعتراف مى كند كه هيچ يک از ما به آن نصرانى پاسخ نداديم، زيرا به تاریخ و عظمت آن روز جهل داشتند! و شايد خود راوى نيز تعجب مى كند كه چرا مسلمانان از جشن گرفتن در مثل آن روز غفلت دارند. به همين سبب است كه از محمد بن كعب قرظی مى پرسد و او آن پاسخ را داد.
پس اگر اين روز نزد مسلمانان معروف بود و واقعاً روز عيد بود، قطعاً اين راويان از آن اطلاع داشتند، چه از صحابه باشند و چه از تابعین.
زيرا آنچه نزد آنان مسلم است اينكه مسلمانان بيش از دو عيد (فطر و اضحى) عيدى ندارند.
تا آنجا كه علما و محدثین همچون بخاری و مسلم و ديگران در كتاب هايشان بابى تحت «كتاب العيدين» و يا «صلاة العيدين و خطبة العيدين» آورده اند، و عيد سومى نزد آنان وجود ندارد. لذا روز عرفه را نيز محققاً روز عيد نمى دانند.
پاسخ توجيهات
پاسخ اول
از اين روايت ها روشن مى شود كه مسلمانان آن روز مهم و با عظمت را ناديده مى گرفتند و در آن روز جشن نمى گرفتند.
لذا گاهى يهوديان و گاهى نصرانيان به آنها اعتراض كرده و مى گفتند كه اگر اين آيه درباره ما نازل شده بود، ما آن روز را عيد قرار مى داديم.
لذا عمر ناچار مى شود و به آنها پاسخ مى دهد كه من از نزول آيه خبر دارم؛ اين آيه در حالى نازل شد كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله در عرفه وقوف داشتند!
دروغ بودن اين روايت كاملاً واضح است؛ حال يا خود عمر دروغ گفته، و يا آنها كه اين روایت را از زبان عمر بن خطاب و در دوران بخارى وضع كرده اند، مى خواستند بين نظرات و آراء يهود و نصارى - كه آن روز روز عظيمى است و بايد عيد باشد - و بين جشن نگرفتن در آن روز مهم و بى اعتنايى به آن و ناديده گرفتنش وفق دهند.
در حالى كه لازم است اين عيد از بزرگترين اعياد مسلمين باشد، زيرا خداى سبحان در آن روز دين خود را كامل و نعمتش را بر مردم تمام و اسلام را براى آنها برگزيده است.
بنابراين اولين عيد - كه آن را عيد صغير مى نامند - عيد فطر است، كه با آن ماه رمضان را به پايان مى رسانند.
عيد دوم - كه آن را عيد كبير مى نامند - عيد اضحى (قربان) است، و تاريخش روز دهم ذى حجه است.
پرواضح است كه حجّاج بيت الله الحرام پس از طواف افاضه و رمى جمره عقبه و پس از قربانى كردن و حلق، از احرام خارج مى شوند و آن روز دهم ذى حجه است. به همين مناسبت به يكديگر تبریک و تهنیت مى گويند.
احرام در حج مانند ماه رمضان است كه بر انسان روزه دار چيزهايى حرام مى شود، و عيد فطر همه آن حرام ها حلال مى گردد. همچنين است انسان محرم در حج، كه از احرامش نمى تواند خارج شود و چيزى از قبيل عطر و زينت و لباس دوخته و صيد و ناخن گرفتن و تراشيدن مو و هم بستر شدن براى او حلال نمى شود، جز در روز دهم ذى حجه و پس از طواف افاضه (طواف حج).
از اين معلوم مى شود كه روز عرفه روز عيد نيست، بلكه روز عيدى كه تمام مسلمانان در شرق و غرب جهان به هم تبريک مى گويند روز دهم ذى حجه است.
بنابراين لازم است بگوييم: نزول آيه در روز عرفه دو از حقيقت است و قانع كننده نيست.
بيشتر به نظر مى رسد معتقدين به نظريه شورى در خلافت و بنيان گذاران اين نظريه، پس از اعلام جانشينى حضرت على عليه السلام در غدير خم، شأن نزول آيه را تحريف كردند.
وانگهى، براى مردم مطلب بهتر جا می افتد اگر روز نزولش را روز عرفه تعيين كنند، زيرا در روز غدير بيش از صد هزار نفر جمع شده بودند.
در حجةالوداع هيچ مناسبتى از روز عرفه به غدير نزديک نيست كه اين همه حجاج خانه خدا در يک جا جمع شوند، زيرا مردم در تمام ايام حج متفرق اند و تنها در يک موقف گرد هم مى آيند و آن روز عرفه و در عرفات است.
از اين رو مى بينيم آنان كه معتقد به نزول آيه در روز عرفه هستند، بر اين باور اند كه در اين روز پس از خطبه معروف پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد، و برخى از راويان حديث آن را نقل كرده اند.
بلكه شخص عمر بن خطاب اين شأن نزول را ساخته است، زيرا او قهرمان مبارزه با خلافت على عليه السلام بود، و او بنيانگذار بيعت براى ابوبكر در روز سقیفه بود.
كارش به آنجا رسيد كه مخالفين بيعت با ابوبكر را كه در منزل فاطمه زهرا علیها السلام جمع شده بودند، اگر براى بیعت كردن با ابوبكر بيرون نيايند تهديد به سوزاندن كرد.[۳] پس كسى كه چنين خشونتى در اين مورد داشته باشد، هرگز براى او دشوار نيست كه مردم را قانع سازد به اينكه در روز عرفه اين آيه نازل شده است.
اينان كه نص حضرت رسول صلى الله عليه و آله در مورد خلافت على بن ابى طالب عليه السلام را به تحريف كشاندند، و در حالى كه مسلمانان و در رأس آنها حضرت على عليه السلام مشغول تجهيز و دفن و كفن كردن حضرت رسول صلى الله عليه و آله بودند مسئله بيعت با ابوبکر را بدون هيچ سابقه ذهنى و آمادگى مردم در سقیفه بنی ساعده جا انداختند و حدیث غدیر را به ديوار زدند و آن را به كلى ناديده گرفتند، پس ديگر چه كسى مى تواند بعد از اين همه حادثه ها به نزول آيه در روز غدير استدلال و احتجاج كند؟!
به هرحال مفهوم آيه روشنتر از حديث ولايت نيست. گر چه در معنى اكمال دين و اتمام نعمت و رضايت پروردگار را مى رساند. پس بگذار آن روز عيد معنوى باشد، نه عيد بالفعل! آنچه بر صحت اين عقيده مى افزايد، روايتى است كه ابن جريد از قبيصة بن ابى ذؤيب نقل مى كند كه گفت:
كعب گفت: اگر امتى غير از اين امت بود و چنين آيه اى بر آنها نازل مى شد، بى گمان آن روز را عيد مى گرفتند و در آن روز اجتماع مى كردند. آنگاه عمر گفت: آن چه آيه اى است اى كعب؟! كعب گفت: آيه الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ
ناگهان عمر گفت: من آن روز و آن مكان را كه آيه در آن نازل شده مى شناسم. اين آيه در روز عرفه كه مصادف با جمعه بود نازل شد، و بحمد الله هر دو روز براى ما عيد است![۴]
۲. پاسخ دوم
اين قول كه نزول آيه الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ را در روز عرفه مى داند، با آيه بلاغ منافات دارد، كه مى فرمايد: يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ آيه اى كه پيامبر صلى الله عليه و آله را امر مى كند به ابلاغ مطلب مهمى كه رسالتش بدون آن ناتمام مى ماند.
آيه اى كه به اتفاق شيعه و سنى در ميان راه مکّه و مدینه و پس از اتمام حجةالوداع نازل شده و بيش از ۱۲۰ صحابى و ۳۶۰ دانشمند از دانشمندان اهل سنت و جماعت آن را روایت كرده اند.
چگونه ممكن است كه خداوند در روز عرفه دينش را به كمال برساند و نعمتش را تمام كند و پس از يک هفته به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور دهد مطلب مهمى كه رسالتش بدون آن تمام نمى شود را به مردم ابلاغ كند، در حالى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه باز مى گشت؟
۳. پاسخ سوم
انسان پژوهشگر و انديشمند اگر با دقت به خطبه حضرت رسول صلى الله عليه و آله در روز عرفه بنگرد، مطلب تازه اى كه مسلمانان آن را قبلاً نشنيده باشند در آن نمى يابد، تا بتوان پذيرفت بدون آن دين تكميل نمى شود و نعمت اتمام نمى گردد. جز اينكه بعضى از سفارش ها و وصيت هايى در آن خطبه آمده است كه قرآن آن ها را ذكر كرده و خود حضرت رسول صلى الله عليه و آله در مناسبت هاى گوناگون براى مردم بيان كرده و در روز عرفه تأكيد بر آنها نموده است.
ولى اگر شأن نزول آيه را طبق قول دوم بگيريم؛ يعنى بپذيريم كه اين آيه در روز غدير خم و پس از نصب امام على عليه السلام به عنوان جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله و فرمانرواى مؤمنان نازل شده، مطلب كاملاً منطقى و مطابق واقع خواهد بود.
دليل بر اين مطلب هم اين است كه خلافت پس از پيامبر صلى الله عليه و آله از اهمّ امور است، و ممكن نيست كه بندگان خدا پس از پيامبر صلى الله عليه و آله رها شوند، و سزاوارتر نيست كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله از دنيا برود بى آنكه جانشينى براى خود تعيين نمايد و امت را بدون سرپرست رها سازد.
در حالى كه هرگز از مدینه خارج نمى شد مگر اينكه يكى از اصحاب را بر آن مى گماشت. پس چگونه باور كنيم كه از دنيا رحلت فرمايد و در مسئله خلافت هيچ انديشه اى نكند؟!
و اگر ملحدين دوران به اين قانون معتقد باشند كه بايد هر رئيسى پيش از وفاتش جانشينى براى خود تعيين كند و يک روز را بدون رئيس نمى گذارند، پس دين اسلام كه برترين و كامل ترين آئين هاست، چگونه ممكن است كه اين امر مهم را ناديده بگيرد و از آن غفلت ورزد؟ دينى كه خداوند تمام شرايع و آئين ها را به آن ختم كرده، و از آن بهتر، عظيم تر، كامل تر و پيشرفته تر در دنيا وجود ندارد.
دينى كه خداوند درباره اش فرموده: إِنَّ هَٰذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ [۵]: و اين قرآن هدايت مى كند به آنچه پابرجاتر و محكم تر باشد.
و اين در حالى است كه عايشه و ابن عمر و پيش از آنها ابوبكر و عمر، همه به اين نتيجه رسيده بودند كه بايد جانشين تعيين و نصب شود، و گرنه فتنه در زمين بر پا مى شود. همچنين تمام خلفايى كه پس از آنها آمدند، همه براى خود جانشين تعيين كردند. پس چگونه اين حكمت مهم بر خدا و رسولش صلى الله عليه و آله پنهان ماند؟!
بنابراين خداوند به پيامبرش صلى الله عليه و آله وحى نمود تا در حال بازگشت از حجةالوداع على عليه السلام را به عنوان خليفه و جانشين خود نصب نمايد و فرمود:
يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ
يعنی: اى محمد! صلی الله علیه و آله اگر به مردم ابلاغ نكنى آنچه را به تو دستور داده ام به اينكه على عليه السلام ولىّ و فرمانرواى مؤمنين پس از تو است، رسالتت را - كه به آن تو را مبعوث نمودم - انجام نداده اى.
بنابراين اتمام دين فقط با امامت ميسر مى شود، و ولايت امرى ضرورى نزد تمام عقلا و خردمندان است. ولى عليرغم سفارش ها و صراحت ها، دشمنان برنامه ديگرى براى خود اختيار كردند، و با جمع شدن نبوت و خلافت در بنى هاشم مبارزه نمودند. در اين راستا، گفتگويى بين عمر بن خطاب و عبدالله بن عباس انجام شده، كه در آن عمر اين مطلب را به صراحت مورد انتقاد قرار داده است.
اين گونه بود كه هيچ كس توان آن را نداشت اين عيد را جشن اعلام كند، حتى پس از گذشت يكسال از زمانى كه پيامبر صلى الله عليه و آله شخصاً در آن روز عيد گرفته بود.
در جامعه اى كه هنوز بيش از دو ماه از نص به جانشينى على عليه السلام در غدير نگذشته بود، با ايجاد جو رعب و وحشت آن را از ياد برده و به كلى از محدوده ذهن خارج كرده بودند و هيچ كس را ياراى يادآورى آن نبود، طبيعى است كه در سالگرد غدير - آن هم پس از گذشت يكسال تمام - نامى از آن برده نشود.
به هر حال اين روز، روزى است كه خلافت على عليه السلام در آن روز واقع شده است. پس اگر خود نص و متن سخن پيامبر صلى الله عليه و آله را از بين برده و به فراموشى سپرده باشند، ديگر زمينه اى براى عيد قرار دادن آن روز باقى نمى ماند.