سوره حمد در خطبه غدیر

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ، الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ، إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ، اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ، صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ، فِیَّ نَزَلَتْ وَ فیهِمْ وَ اللَّهِ نَزَلَتْ، وَ لَهُمْ عَمَّتْ، وَ ایّاهُمْ خَصَّتْ

سپس این آیات را تلاوت فرمود: «به نام خداوند بخشندهٔ مهربان* ستایش مخصوص پروردگار جهانیان است* او که بخشنده و مهربان است* مالک روز جزاست* خداوندا! تنها تو را می‌پرستم و تنها از تو یاری می‌طلبیم* ما رابه راه راست هدایت کن* راه کسانی که به آنها نعمت بخشیدی، نه کسانی که بر آنها خشم و غضب نمودی و نه راه گمراهان». (و فرمود:) درباره من نازل شده، و دربارهٔ اهل بیت من به خدا قسم نازل شده، شامل حال آنان است و به آنان اختصاص دارد.

<< قبلی بعدی >>

تفسیر سوره حمد در غدیر حامل سنگین‌ترین پیام آن است و موقعیت آن در خطبه هنگامی است که پیامبر صلی الله علیه وآله پس از معرفی علی بن ابی طالب سلام الله علیه، به مسئله حضور جدی دشمنان آن حضرت در جامعه مسلمانان پرداخته؛ و اکنون می‌خواهد شاخص‌ها و ممیّزهای قرآنی دوستان و دشمنان اهل بیت سلام الله علیهم را به مردم معرفی کند. آغاز سخن از تفسیر سوره حمد است که ضابطه اصلی را به دست می‌دهد، و بعد از آن به شناساندن اولیاء و اعداء غدیر می‌پردازد.

با توجه به اینکه سوره حمد به عنوان مهمترین درخواست‌های بشر از خداوند، روزانه حداقل ده بار در نمازهای واجب تکرار می‌شود، و اگر نمازهای مستحبی و موارد غیر نماز را هم به آن بیفزاییم می‌توان آن را خلاصهٔ خواسته‌های بشر از خداوند تلقی کرد که ذات الهی به بشر آموخته است. در غدیر که سخن از «ولایت» است نام سوره حمد به میان می‌آید و ارتباطی عمیق و ناگسستنی بین فاتحة الکتاب و خاتمة الغدیر تثبیت می‌شود.

نماز را که با این سوره آغاز می‌کنیم از خدا یک خواسته بزرگ داریم که همه امور دنیا و آخرتمان بدان بستگی دارد، و آن دست یافتن به راه راست و صراط مستقیم است. اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ یعنی خدایا! یافتن راه راست کار آسانی نیست. ظلمات فتنه و حیله‌های دشمنانت چه بسیار که ما را به اشتباه می‌اندازد و راه راست را بر ما مخفی می‌نماید. در این ظلماتِ مکر و آشوب از تو می‌خواهیم که فکر و عمل ما را به راه راست هدایت کنی؛ یعنی نه فقط آن را به ما نشان دهی بلکه ما را در مسیر هدایت بیندازی.

همچنین در ادامه این سوره آمده: صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ، خداوند به بشر خاطر نشان می‌کند که راهِ پیش روی بشر از سه راه بیرون نیست: یا راه کسانی است که خداوند آنان را مورد لطف انعام خویش قرار داده و هدایت نموده، یا راه کسانی است که بر آنان غضب فرموده و به راه باطل رفته‌اند، یا کسانی‌اند که حیران و گمراهند و با آنکه باطل را انتخاب نکرده‌اند ولی راه حق را هم نیافته‌اند.

در غدیر پیامبر صلی الله علیه وآله انگشت اشارت را دقیقاً بر تنها راه راست و صراط مستقیم الهی می‌گذارد، که نه راه دیگری جز آن وجود دارد و نه مشابه و نمونه‌ای می‌تواند جایگزینش شود. برای شیوایی و صراحت این بیان ابتدا خود و علی بن ابی طالب سلام الله علیه و امامان بعد از او را صراط مستقیم می‌خواند و سپس بی‌درنگ سوره حمد را می‌خواند که مرکز پَرگارش صراط مستقیم است. آنگاه تفسیری به ظرافت بالا بر آن می‌فرماید و آن را با قَسَم به ذات الهی مؤکد می‌کند و گویا می‌فرماید: «این سوره درباره من و آنان است. صراط مستقیم را به‌طور عام هم در نظر بگیریم در تحقق خارجی بر ایشان منطبق است، و اگر منظور خاص خدا را هم بخواهید مقصود فقط آنان هستند».

بنابر این میلیاردها مسلمان که هر روز در نمازهای خود از خدا راه راست را درخواست می‌کنند، در حقیقت از او می‌خواهند که آنان را به راه «ولایت اهل بیت سلام الله علیهم» هدایت کند که با اعتقاد و عمل بر طبق آن هم از راه باطل و هم از گمراهی نجات یافته‌اند، و در کنار آن از غضب الهی به لطف و انعام پروردگار قدم نهاده‌اند.

خدایا تو را شکر که ما را از کسانی قرار دادی که این دعای هر روزه را به استجابت رساندی. اینک از تو می‌خواهیم ما را بر آن ثابت قدم فرمایی، و برای عمل در راه آن کوشاتر نمایی و بینش و بصیرت ما را در اعماق این هدایت بیشتر فرمایی.

شرح مختصری بر سوره حمد

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ؛ «به نام خداوند رحمتگر (بخشنده) مهربان»

صفوان بن یحیی از امام صادق علیه السلام در خصوص تفسیر بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ سؤال کرد حضرت فرمود:

باء «بسم اللّه» به معنی «بهاء» یعنی شکوه و جلال پروردگار، سین به معنی «سناء» یعنی عظمت پروردگار. میم به معنی «ملک» و سلطنت پروردگار بر جهان. «الف» اللّه به معنی «آلاء» یعنی نعمت ولایت اهل بیت عصمت و طهارت سلام الله علیهم که خداوند به مردم ارزانی نموده و لام به معنی «لزام» یعنی لزوم پیروی از ولایت اهل بیت سلام الله علیهم است. هاء به معنی «هوان» یعنی ذلت و خواری دشمنان و منکران ولایت آن بزرگواران است.

حضرت امام صادق علیه السلام سپس در مورد «الرحمن الرحیم» فرمود: «الرحمن» یعنی رحمانیت خدا نسبت به عموم مردم جهان و «الرحیم» رحمانیت خداوند فقط نسبت به شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام می‌باشد. چون خداوند روز قیامت تنها به شیعیان اجازه می‌دهد که برای بستگان و دوستان و همسایگان خود شفاعت کنند و آنان را با خود وارد بهشت نمایند.

امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: هر کس پیرو و دوستدار محمد و آل محمد سلام الله علیهم و مطیع امر آن‌ها باشد و به ظاهر و باطن آن‌ها اعتقاد و یقین داشته باشد به هریک از حروف «بسم اللّه الرحمن الرحیم» یک حسنه خواهند داد که آن حسنه بهتر از هرآنچه در دنیا از مال و منال می‌باشد. و هرکس به قاری آن گوش کند ثواب یک سوم پاداش قاری را می‌برد. پس هریک از شما برای کسب اجر بیشتر از آن که به منزله به دست آوردن غنیمت است تلاش کنید و اگر نکنید پشیمان می‌شوید.

ابن‌عباس روایت نموده از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام که فرمود: لَوْ شِئْتُ لَأَوْقَرْتُ سَبْعِینَ بَعِیراً فِی تَفْسِیرِ فَاتِحَةِ الْکِتَاب‏؛ اگر معانی و حقایق فاتحه را بنویسی، هفتاد شتر از شرح آن بار می‌شود.

و نیز ابن‌عباس نقل نموده: حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام از اول شب تا صبح برای من تفسیر فاتحة الکتاب نقل نمود و هنوز از تفسیر «باء» نگذشته بود. بعد از آن فرمود: «انا نقطة تحت الباء؛ من نقطه زیر باء می‌باشم.»

یعنی (من علی) نقطه و مرکز علوم اولین و آخرین هستم. چنانچه اگر دیده بصیرت شخص باز شود و قرآن را به وجود نورانی مشاهده نماید تمام حقایق موجودات عالم با آن نور برایش مشهود می‌شود و در این مقام که قرآن نور محض است می‌بیند که تمام آن حقایق در سوره حمد جمع و تمام آن حقیقت و نورانیت در آیه مبارکه مکشوف و امیرالمؤمنین علیه السلام نقطه زیر باء و امام مبین است و تمامی موجودات در آن نقطه جمعند و از شعاع آن خلعت هستی گرفته و در بارگاه انس جای گزیدند. امید است انشاء اللّه خداوند بما دیده بصیرت عنایت فرماید.

خداوند بر طبق روایات معصومین، صد جزء رحمت دارد که یک جزء آن را بر تمام کائنات از اولین و آخرین قسمت نموده و از آن یک جزء است که رحمت و مهربانی انبیاء و اولیاء بر امم و شیعیان خودشان و محبت پدران و مادران و خویشاوندان بر اولاد و نزدیکان خود و عطوفت چرندگان و پرندگان بر فرزندانشان قسمت نموده است.

(ای انسان) این جوهر قدسی که در وجود تو جای گزین شده امانت الهی است، هشیار باش و بی‌مصرف خرج مکن، در تهذیب اخلاق بکوش و لوح دل را از زنگار معاصی بشوی تا مظهر جلوه رحمانی و مظهر انوار قرآنی شود و به اسرار الهی واقف گردد تا مصداق آیه شریفه وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدی إِلی صِراطٍ مُسْتَقیم‏;بباشی و مقام مقدس علوی را مشاهده نمایی.

تو ملک بودی فردوس برین جایت بود آدم آورد درین دیر خراب آبادت

حضرت امام باقر علیه السلام فرمودند: هر کتابی را که خداوند از آسمان نازل فرموده ابتدای آن بسم اللّه الرحمن الرحیم بود.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: هر کاری که به نام خدا شروع نشود آن کار به پایان نرسد و ناقص می‌ماند.

و خداوند در چندین مورد ما را امر فرموده که هر کاری را با «بسم اللّه» شروع کنیم. در سوره علق فرموده: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ.ای پیغمبر! قرآن را به نام پروردگارت بر خلق بخوان!

و در سوره انعام فرمود: فَکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ بِآیاتِهِ مُؤْمِنین ;شما مؤمنان اگر به آیات خدا ایمان دارید از آنچه نام خدا بر آن خوانده شده تناول کنید… پس انسان هر کاری می‌کند باید به نام خدا شروع نماید.

روایات وارده در خواص قرائت «بسم اللّه» زیاد است اما ما به جهت تیمن و تبرک چند روایت را ذکر می‌نماییم:

حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ به اسم اعظم خدا نزدیکتر است از سیاهی چشم به سفیدی آن.

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: هر کس بخواهد خداوند او را از زبانه‌های آتش جهنم نجات دهد، بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ را که نوزده حرف است قرائت کند و خداوند هر حرفی را در مقابل یکی از زبانه‌ها قرار داده است.

نیز حضرت فرمودند: وقتی معلم بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ را به دانش آموز بیاموزد خداوند در نامه عمل طفل و پدر و مادر او و معلم رهائی از جهنم می‌نویسد چنانچه پدر معذب باشد و کودک آن را بر زبان راند خطاب می‌رسد: ای فرشتگان دست از این کس بردارید که روا نباشد پدر را عذاب کنند و پسرش در یاد ما باشد.

حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: اگر شیعیان ما در شروع به کارهای خود گفتن بسم اللّه را ترک نمایند خداوند آن‌ها را به مکروهی مبتلا نماید تا متنبه (متوجه) شده و شکر و ثنای او را به جا آورند.

و فرمودند: روزی «عبداللّه بن یحیی» بر امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شد و جلوی آن حضرت صندلی گذاشته بودند به عبداللّه امر فرمود که روی آن صندلی بنشیند، هنوز بر آن قرار نگرفته بود که به سختی به زمین افتاد و استخوان سرش شکست و خون جاری شد و از شدت درد متألم گردید، حضرت آب طلبیده و او را پاکیزه نمود و دست مبارک بر سرش کشید چنان شد که اصلاَ اتفاقی روی نداده بود. فرمودند: ستایش می‌کنم خدای را که ابتلائات دنیا را موجب خلاصی و نجات از گناه شیعیان ما قرار داده تا عبادات و طاعات آن‌ها سالم مانده و مستحق ثواب شوند.

عبداللّه گفت: یا امیرالمؤمنین! آیا کیفر و جزای گناهان ما فقط در دنیا داده می‌شود؟ فرمودند: بله. مگر فرمایش پیغمبر صلی الله علیه وآله را که فرمودند دنیا زندان مؤمنان و بهشت کفار است نشنیدی؟ خداوند شیعیان ما را با ابتلا و محنت دادن، آنان را از لوث گناه پاک می‌فرماید. و خداوند در سوره شوری می‌فرماید: وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثیر; آنچه از رنج و مصیبت به شما می‌رسد همه از نتیجه اعمال زشت خود شماست در صورتی که خدا بسیاری از اعمال زشت شما را عفو می‌کند» که در روز قیامت ثواب عبادات شما زیاد باشد و دشمنان ما در همین دنیا جزای عبادات خود را دریابند، چرا که عبادات آن‌ها چون دارای خلوص نیست وزن و قیمتی ندارد و زمانی که به قیامت وارد می‌شوند گناهانشان را بر آن‌ها وادارند و به علت بغض و عداوتی که به آل محمد سلام الله علیهم داشته‌اند آنان را در آتش جهنم می‌افکنند.

عبداللّه گفت: یا امیرالمؤمنین فهمیدم لکن می‌خواهم گناهی که در این مجلس نمودم بدانم تا دیگر مرتکب آن نشوم. فرمودند وقتی خواستی بنشینی از گفتن «بسم اللّه» خودداری نمودی! آیا نمی‌دانی که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودهاند: هر کاری که خواستی انجام دهی به نام خدا آغاز کن؟ عرض کرد: یا امیرالمؤمنین! دیگر هرگز ترک نخواهم نمود.

عبداللّه عرض کرد: یا امیرالمؤمنین تفسیر «بسم اللّه الرحمن الرحیم» چیست؟ فرمود: هرگاه بنده بخواهد قرائت کند یا کاری انجام دهد بگوید: «بسم اللّه الرحمن الرحیم» یعنی به این اسم خدا این عمل را انجام می‌دهم پس کاری را که با ذکر این جمله شروع می‌کنید مبارک می‌باشد.

اخبار و روایات در تفسیر بسم اللّه الرحمن الرحیم زیاد است و اگر بخواهیم تمام آن‌ها را بیان نماییم خود یک کتاب مفصل می‌شود، لذا به همین مقدار اکتفا می‌شود.

بیان حکم شرعی

از نظر حکم شرع میان فرقه‌های امامیه (اثنی عشری) اختلافی نیست که بسم‌اللّه آیه‌ای از آیات قرآن است و هر کس عمداَ در نماز ترک نماید نمازش باطل می‌شود.

امام صادق علیه السلام روایت فرمودند: به امیرالمؤمنین علیه السلام عرض کردند: مردمی هستند که در نماز بسم‌اللّه را نمی‌خوانند، فرمود: آن، یکی از آیات قرآن است و شیطان آن را از یاد آن‌ها برده است.

امام محمد باقر علیه السلام فرموده‌اند: بعضی از مردم (منافقین) بزرگترین آیه قرآن که بسم اللّه الرحمن الرحیم می‌باشد را (به خاطر نخواندن در نماز) سرقت و دزدی کردند.

همچنین فرمود: خدا بکشد بعضی از افرادی که عمداً بزرگترین آیه قرآن را که بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ است قرائت نمی‌کنند و گمان می‌کنند خواندن آن بدعت است و حال آنکه کار خود آن‌ها که ترک بسم اللّه است بدعت می‌باشد!

مستحب است در نمازهای ظهر و عصر که آهسته خوانده می‌شود بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ را بلند قرائت کنند.

امام عسکری علیه السلام فرمودند: علامت مؤمن پنج چیز است: یکی از آنها بلند قرائت نمودن بسم اللّه در نمازهای آهسته است…

و روایات در این باب زیاد است.

راوی از امام صادق علیه السلام در خصوص آیه وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی وَ الْقُرْآنَ الْعَظیم‏؛ سؤال نمود. فرمودند:

مراد سوره حمد است که دارای هفت آیه از جمله بسم اللّه الرحمن الرحیم می‌باشد و سبب نامیدن آن به «مثانی» به لحاظ آن است که در نماز دو مرتبه خوانده می‌شود؛ لذا محققین فرموده‌اند: رحمت الهی بر دو قسم است: رحمت رحمانیه که شامل مؤمن و کافر می‌شود، و رحمت رحیمیه که تنها اختصاص به مؤمن (شیعیان) دارد.

پبامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: امت مرا روز قیامت در موقف حساب نگه می‌دارند و عملهای ایشان را در ترازوی عمل قرار می‌دهند، حسنات ایشان بر سیئات بیفزاید، امتهای پیغمبران گذشته می‌گویند: امت محمد صلی الله علیه وآله را با وجود کمی عمل چرا کفه حسنات ایشان افزون شد؟! پیغمبران ایشان می‌گویند: به جهت آنکه ابتدای کلام ایشان سه نام بود از نامهای الهی (بسم اللّه الرحمن الرحیم) که اگر همان سه نام در کفه نهند و حسنات و سیئات همه فرزندان آدم را در کفهٔ دیگر نهند «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» بر همه بچربد.

در روایت است که: چون بندهٔ مؤمن قدم بر صراط نهد آتش دوزخ در زیر قدم او چون یخ فشرده می‌شود، آتش می‌گوید: ای مؤمن زود بگذر که نور ایمان تو دارد شعله مرا فرومی‌نشاند.

رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: برای خدا صد رحمت است که فقط یکی از آن‌ها را به زمین فرستاده و بین مردم تقسیم نمود، و مهربانی مردم با هم و عواطفی که نسبت به هم نشان می‌دهند همه اثر همین یک رحمت است و نود و نه رحمت دیگر را برای خود قرار داده تا روز قیامت بندگان را مشمول آن‌ها قرار دهد و روایت شده است که روز قیامت حتی این یک رحمت را هم ضمیمه آن نود و نه نموده و با همه آن‌ها به بندگان خود مهر می‌ورزد.

خواص و فوائد گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم»

برای آیه بسم اللّه الرحمن الرحیم خواص بسیاری در احادیث ذکر شده که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

۱. طرد شیطان: گفتن «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» هنگام غذا خوردن موجب طرد شیطان می‌شود هر گاه سفره نهاده شود چهار هزار فرشته آن را احاطه می‌کند وقتی که بنده «بسم اللّه» می‌گوید ملائکه می‌گویند: خداوند در غذایتان به شما برکت دهد سپس به شیطان می‌گویند: ای فاسق! بیرون شو تسلطی برای تو بر ایشان نیست و اگر بسم اللّه نگوید شیطان با او هم غذا می‌شود.

۲. دفع ضررِ غذا: امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده‌اند: من ضامن شده‌ام برای کسی که اسم خدا را بر غذا ببرد اینکه مریض و مبتلاء نشود.

۳. دفع دشمن: حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه وآله هر گاه داخل منزل می‌شد و قریش علیه او اجتماع کرده بودند بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ را با صدای بلند می‌گفت. قریش گریزان می‌شدند.

۴. چگونگی طرد شیطان در نماز: امام زین‌العابدین علیه السلام به ابی حمزه ثمالی فرمودند: وقتی نماز به پا شد شیطان قرین امام جماعت می‌آید و می‌گوید: آیا پروردگار را یاد کرده؟ اگر بگوید: آری، می‌رود و اگر بگوید: نه، بر دو شانه امام سوار می‌شود و دو پایش را بر سینه امام آویزان می‌کند و (شیطان) امام جماعت مردم است تا از نماز برگردند، ثمالی می‌گوید، گفتم: فدای تو شوم مگر آنان قرآن نمی‌خوانند؟ فرمود، بله، ولی مقصود از ذکر پروردگار آنچه تو فکر کردی نیست همانا مراد از ذکر، جهر (بلند گفتن) بسم اللّه الرحمن الرحیم است.

۵. علت شرکت شیطان در انعقاد نطفه: چنانچه روایت شده است: انسان هر گاه با همسر خویش نزدیکی کند شیطان حاضر می‌شود پس اگر اسم خدا را یاد کند، شیطان از او دور می‌گردد، ولی اگر اسم خدا را یاد نکند شیطان با او شرکت می‌کند، پس عمل به وسیله هر دو «انسان و شیطان» واقع می‌شود در حالی که نطفه یکی می‌باشد.

۶. اتمام و اکمال کار: رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: هر کار مهمی که با بسم اللّه الرحمن الرحیم آغاز نشود آن کار ناقص و ابتر می‌باشد.

از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمودند: خداوند می‌فرماید: من سزاوارترین کسی هستم که از او سؤال و در خواست شود و شایسته‌ترین کسی هستم که به سوی او تضرع و انابه شود پس در آغاز هر کار کوچک و بزرگی بسم اللّه الرحمن الرحیم بگویید، یعنی در این کار از خدا طلب یاری می‌کنم …

۷. رسیدن به هدف: پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: هر که کاری که مشغول به آن است او را محزون کند پس بسم اللّه الرحمن الرحیم بگوید و حال آنکه نسبت به خدا اخلاص داشته باشد و به دل متوجه او شود، از یکی از دو چیز جدا نشود؛ یا رسیدن به حاجتش در دنیا یا اینکه مهیا و ذخیره می‌شود برای او نزد پروردگارش، و آنچه نزد خداست برای مؤمنین بهتر و پایدارتر است.

۸. حفظ از بلا: حضرت امام محمد باقر علیه السلام فرمودند: اول هر کتابی که از آسمان نازل شد بسم‌اللّه الرحمن الرحیم بود پس هر گاه بسم اللّه را قرائت کردی باکی نیست از اینکه استعاذه نکنی پس هر گاه بسم اللّه را قرائت کنی مانع می‌شود تو را از بلایایی که بین آسمان و زمین است.

۹. ذکر خداوند در لحظه عریان شدن: پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: هر گاه یکی از شما لباس خودش را جدا کند خدا را نام برد تا اینکه شیاطین و دیوها آن را در برنکنند (به عورت او نگاه نکنند).

۱۰. ذکر خداوند در ورود به مستراح: از حضرت امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که فرمودند: هر گاه یکی از شما عورت خود را برای بول کردن یا غیر آن کشف کند سپس بسم اللّه گوید به درستی که شیطان چشمش را از آن بپوشاند تا فارغ شود.

۱۱. نوشتن بسم اللّه بر در خانه: روایت است که فرعون پیش از آنکه کافر شود و دعوی خدایی کند بر بالای قصرش بسم‌اللّه الرحمن الرحیم نوشته بود و تا این نوشته باقی بود عذاب بر او نازل نشد.

۱۲. ذکر خداوند در وقت سوار شدن بر مَرکب: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: هرگاه انسان سوار شود و اسم خدا را ببرد ملکی ردیف او شود و او را حفظ کند تا اینکه پیاده شود پس اگر سوار شود و نام خدا را نبرد شیطان ردیف او باشد.

۱۳. ذکر خداوند در هنگام ورود به خانه یا اتاق: حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: هرگاه یکی از شما به درب اطاقش رسید و خدا را نام برد شیطان می‌گریزد و هرگاه داخل خانه‌اش شود خدا را نام ببرد تا محل نزول برکت و انس ملائکه شود.

۱۴. ذکر خداوند در ابتدای وضوء: چنانچه می‌فرماید: هر که در اول وضویش بسم اللّه بگوید همه بدنش طاهر می‌گردد و کسی که بسم اللّه نگوید بدنش طاهر نباشد مگر آن مقداری که آب رسیده است.

۱۵. باعث شفا: منقول است: قیصر روم را درد سری عارض شد، اطبا از معالجه آن عاجز شدند، نامه‌ای خدمت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام برای رفعش عرضه داشت، حضرت کلاهی را فرستاد تا به سر نهاد، فوراً شفا یافت. آن را شکافته «بسم اللّه» دید، دانست شفای او به سبب این کلمه مبارکه حاصل شده و فی الحال مسلمان شد.

«بسم اللّه الرحمن الرحیم» آیه‌ای از قرآن و جزء آن است: میان عامه (اهل تسنن) اختلاف است که آیا بسم‌اللّه جزو قرآن و آیه مستقلی است یا اینکه جزو قرآن نیست. بعضی از آن‌ها مانند ابوحنیفه و تابعین او «بسم اللّه» را جزو قرآن نمی‌دانند، نه در سوره حمد و نه در سایر سوره‌ها، از این جهت آن را در نماز نمی‌خوانند و فقط «بسم اللّه» وسط سوره توبه را جزو قرآن می‌دانند، و جماعتی از آن‌ها «بسم اللّه» را در سوره حمد جزو دانسته و در سایر سوره‌ها جزو نمی‌دانند و در نماز سوره حمد را با «بسم اللّه» می‌خوانند. و برخی از آن‌ها مانند شافعی و پیروانش «بسم اللّه» را در سوره حمد و در سایر سوره‌ها (غیر سوره برائت) جزو قرآن می‌دانند ولی شیعه امامیه متفقاً «بسم‌اللّه» را در سوره حمد و سایر سوره‌های قرآن (غیر از سوره برائت) جزو قرآن و اعظم آیات آن می‌دانند و قرائت آن را در نماز چه در حمد و چه در سوره، واجب و بلند خواندن آن را در نمازهای جهریه واجب و در نمازهای اخفایه (ظهر و عصر) مستحب می‌دانند و پایه این اتفاق اخباری است که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله و ائمهٔ اطهار سلام الله علیهم رسیده است.

تفسیر سورهٔ حمد

الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِین ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان است.

از امام رضا علیه السلام روایت شده است:

مردی از آن حضرت تفسیر سوره حمد را پرسید، فرمودند: شخصی همین سؤال را از امیرالمؤمنین علیه السلام نمود آن حضرت فرمودند: خداوند بعضی از نعمت‌هایی که به بندگان عطا فرموده به صورت اختصار آن‌ها را شناسانید چون مردم قدرت و توانایی آنرا ندارند که تمام نعمت‌های خداوند را بفهمند و بشناسند، و نعمت‌های حضرت حق قابل شمارش نیست، لذا به مخلوقاتش فرمود بگوئید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَیْنَا رَبُّ الْعَالَمِینَ» یعنی سپاس و ستایش خداوندی که نعمت به ما عطا فرموده همان خدایی که رب دو جهان است، و «عالمین» عبارت است از تمام موجودات از جماد و حیوان. اما حیوانات را خداوند به حرکت درآورده و به دست قدرت خود به آنان روزی می‌رساند و آن‌ها را حفظ و حراست فرموده و بنا به مصلحت خود تدبیر امور آن‌ها را می‌نماید و تربیت می‌کند؛ جمادات را به نگاه داشتن آن‌ها از اینکه با یکدیگر تصادف کنند، و آسمانها را نگاه داشته که بدون اذن و اجازه خود به زمین فرو نریزند، و زمین را حفظ نموده از آنکه بشکافد و فرورود. و خداوند به بندگان بسیار مهربان بوده و خالق و مالک آنان است و روزی ایشان را از هر جایی که گمان دارند یا نمی‌دانند می‌رساند و روزی آن‌ها را قسمت فرموده و رزق مقسوم خلایق هر جا باشند خواهد رسید، نه به تقوای پرهیزکاران زیاد می‌شود و نه با فسق و فجور فاسقین کم می‌شود. و بر محمد صلی الله علیه وآله و بر شیعیان واجب فرمود که آنچه خداوند به ایشان تفضل و اکرام نموده و آن‌ها را امت پیغمبر آخر زمان قرار داده شکر گزاری کنند.

رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند:

وقتی موسی علیه السلام به پیامبری مبعوث شد خداوند و او را کلیم خود قرار داد و دریا را برای او شکافت و بنی اسرائیل نجات یافتند و تورات و الواح به او عطا نمود، موسی علیه السلام مقام و منزلت خود را در پیشگاه پروردگار دید؛ لذا به خداوند عرض کرد: عزت و کرامتی دادی که به هیچ‌کس قبل از من ندادی. خداوند به او فرمود: ای موسی! می‌دانی که حضرت محمد صلی الله علیه وآله نزد من برتر از تمام ملائکه و مخلوقاتم می‌باشد. موسی علیه السلام عرض کرد خدایا! اگر حضرت محمد صلی الله علیه وآله نزد شما برتر از تمام مخلوقات است آیا در میان آل پیامبران برتر از آل من (ذریه‌ام) وجود دارد؟

خداوند به او فرمود: آیا می‌دانی که آل محمد سلام الله علیهم را بر تمام آل انبیاء ترجیح داده‌ام همچنانکه حضرت محمد صلی الله علیه وآله را بر سایر پیغمبران برتر نموده‌ام؟

موسی علیه السلام عرض کرد: پروردگارا! اگر آل محمد سلام الله علیهم اینطور هستند، آیا در میان امتهای پیامبران امتی برتر از امت من نزد شما هست؟ سایه را به عنوان سایه‌بان برایشان قرار دادی و «المَنَّ وَ السَّلوی» (گز و زنجبیل) برایشان نازل فرمودی و دریا را برایشان شکافتی.

خداوند به او فرمود: ای موسی! آیا می‌دانی که امت محمد صلی الله علیه وآله را بر تمام امتها برتری نموده‌ام همچنانکه حضرت محمد صلی الله علیه وآله را بر سایر مخلوقاتم برتری نموده‌ام.

موسی علیه السلام عرض کرد: ای کاش آن‌ها را می‌دیدم. خدوند به او وحی نمود که شما آن‌ها را نمی‌بینی و زمان ظهور (تولد) آن‌ها اکنون نیست. ولی آنان را در بهشت عدن و فردوس خواهی دید که در معیّت حضرت محمد صلی الله علیه وآله در مناطق آن می‌گردند و از نعمتهای آن تناول می‌کنند. آیا دوست داری صدای آن‌ها را به تو برسانم؟ عرض کرد: بله. به او فرمود: در برابر پروردگار مانند یک بنده ذلیل بایست. موسی علیه السلام نیز همین کار را کرد. خداوند خطاب کرد: ای امت محمد! تمام آن‌ها که در صلب و رحمهای پدران و مادران خود هستند پاسخ دادند: لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ، إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ وَ الْمُلْکَ لَکَ لَا شَرِیکَ لَک‏. خداوند این پاسخ را بعداً به عنوان شعار و تلبیه جهت مُحرِم شدن حجاج قرار داد.

خداوند سپس خطاب به امت محمد صلی الله علیه وآله (شیعیان) فرمود: حکم کردم که در معامله و رفتار با شما رحمتم بر غضبم، و بخششم بر عذابم پیشی بگیرد؛ لذا قبل از اینکه مرا بخوانید شما را اجابت می‌کنم. پس هرکس شهادتین را بگوید و در کردار و گفتار خود صادق باشد و حضرت علی علیه السلام و ائمهٔ معصومین سلام الله علیهم را به عنوان جانشینان بر حق پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله اتخاذ نماید و مطیع و فرمانبردار آنان باشد من (خدا) چنین فردی را وارد بهشت خواهم کرد حتی اگر گناهانش به اندازه کف دریاها باشد؛ لذا خداوند وقتی که حضرت محمد صلی الله علیه وآله را به پیامبری مبعوث نمود به او فرمود: یَا مُحَمَّدُ وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَیْنَا أُمَّتَکَ بِهَذِهِ الْکَرَامَة؛ ای محمد! آن هنگام که ما با امت شما در کوه طور صحبت کردیم شما تشریف نداشتی». پس خداوند به رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: بگو: الحمد للّه رب العالمین به خاطر کرامتی که به ما بخشیده. و به امت محمد (شیعیان) فرمود: بگوئید: «الحمد للّه رب العالمین» به خاطر این فضائلی که به ما ارزانی نموده است.

از حضرت علی بن موسی الرضا سلام الله علیه روایت شده است، فرمودند:

خداوند قرائت حمد را در نمازها به مردم امر فرموده تا قرآن ترک نشود و محفوظ بماند و به یکدیگر تعلیم نمایند و برای نماز حمد را از تمام سوره‌های قرآن اختیار فرمود چون در قرآن سوره‌ای که مانند حمد جامع باشد نیست؛ زیرا حمد واجد تمام خیر و حکمت است. و گفتن «الحمدللّه» را در هنگام شکرگزاری بر مخلوقات واجب فرموده که آن‌ها موفق به خیرات و عمل نیکو شده‌اند و رَبِّ الْعَالَمِین توحید و حمد است از برای خداوند و اقرار به اینکه او به تنهایی خالق مخلوقات و مالک بندگان است نه غیر او.

الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * مَلِکِ یَوْمِ الدِّینرحمت‌گر (بخشنده) مهربان، [و] خداوند روز جزاست.

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «یوم الدین» روز حساب است، رسول اکرم صلی الله علیه وآله را شنیدم که فرمود: با هوش‌ترین افراد کسی است که نفس خود را هر شب محاسبه نماید و برای آخرت خود بکوشد و احمق‌ترین افراد کسی است که مطیع هوای نفس خود باشد و دنبال آرزوهای بلند باشد؛ لذا در محاسبه اگر انسان در کارهای خوب و خیر در آن روز موفق بوده خدا را شکر نماید و چنانچه گناه کرده باشد استغفار و توبه نماید.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: برای آمرزش گناه و توبه ابتدا بر محمد و آل محمد سلام الله علیهم صلوات بفرستد و با حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام تجدید بیعت نماید و از دشمنان و غاصبان حقش اظهار برائت نماید. اگر این کار را بکند اثر گناه او پاک می‌گردد به طوری که خداوند به او می‌فرماید: چون اولیای مرا دوست داری و با آن‌ها تجدید بیعت نمودی و از دشمنانشان بیزاری جستی من هم از گناهان شما می‌گذرم.

إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ [بار الها] تنها تو را می‌پرستیم، و تنها از تو یاری می‌جوییم.

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

منظور از ایاک نعبد و ایاک نستعین یعنی: ای کسانی که نعمت ولایت اهل بیت عصمت و طهارت سلام الله علیهم به شما ارزانی شده است بگوئید: ای پروردگاری که نعمت ولایت به ما بخشیده‌ای با خلوص و خشوع تمام و به دور از هرگونه ریا و تظاهر تنها تو را می‌پرستیم و برای انجام اطاعت تو و همچنین از شر شیطان و سایر مرتدین و گمراهان و ظالمینِ به اهل بیت سلام الله علیهم، و تنها از تو کمک و یاری می‌خواهیم.

اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ ما را به راه راست هدایت فرما.

مفضل بن عمر از حضرت امام صادق علیه السلام معنای صراط را سؤال نمود حضرت فرمود:

صراط عبارت از راهی است به سوی معرفت پروردگار و این راه دوتاست؛ یکی راه دنیا و دیگری راه آخرت. اما راه دنیا شناختن و معرفت امام است که بر هر کس واجب است در دنیا امام خود را شناخته و اطاعت او را نماید و او را پیشوای خود دانسته و به راهنمایی آن‌ها از صراطی که پل جهنم است به خوبی عبور کند و هر که در دنیا امام زمان خود را نشناسد قدمهایش در صراط بلغزد و به جهنم واصل گردد.

هر کس در دنیا از صراط دنیا به درستی رد شود، یعنی امام خود را بشناسد، و او را اطاعت کند، در آخرت نیز از پل آخرت به آسانی می‌گذرد، و کسی که در دنیا امام خود را نشناسد، در آخرت هم قدمش بر پل آخرت می‌لغزد، و به درون جهنم سقوط می‌کند.

امام سجاد علیه السلام فرمودند: بین خدا، و بین حجت خدا حجابی نیست، و خدا از حجت خود در پس پرده و حجاب نیست، ماییم ابواب خدا، و ماییم صراط مستقیم، و ماییم مخزن علم او، و ماییم زبان و مترجم‌های وحی او، و ماییم ارکان توحیدش، و ماییم گنجینه اسرارش.

فضیل بن یسار می‌گوید: من از امام باقر علیه السلام از این حدیث پرسیدم که فرموده‌اند: هیچ آیه‌ای در قرآن نیست، مگر آنکه ظاهری دارد، و باطنی، و هیچ حرفی در قرآن نیست، مگر آنکه برای او حد و حسابی است، و برای هر حدی مطلعی است»، منظورشان از این ظاهر و باطن چیست؟ فرمودند: «ظاهر قرآن تنزیل، و باطنش تأویل (تفسیر) آن است.

حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: صراط مستقیم عبارت است از راهی که خداوند به محمد صلی الله علیه وآله و ذریه او عطا کرده است.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: صراط مستقیم یعنی ما را هدایت فرما به راه کسانی که نعمت و توفیق عبادت در دین به آن‌ها کرامت فرمودی و آنان اشخاصی هستند که خداوند حال آن‌ها را چنین بیان می‌فرماید: وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفیقاَ; آنانکه اطاعت خداوند و رسولش را بنمایند البته با کسانی که خداوند به ایشان عنایت و لطف کامل فرموده چون پیغمبران و صدیقان و شهیدان و نیکوکاران محشور می‌شوند و ایشان چه رفقای بسیار خوبی هستند.

سپس فرمود: نعمتی که خداوند به آن‌ها لطف و کرامت نموده مال و اولاد و تندرستی نیست گرچه تمام این‌ها هم از نعمت‌های خداوند می‌باشد ولی آیا نمی‌بینی این نعمت‌ها را خداوند به کفار هم عطا می‌فرماید بلکه این‌ها چیزی نیست که از خداوند مسئلت نمایند و مراد از نعمت ایمان به خدا و تصدیق به رسول او و اقرار به ولایت آل محمد صلی الله علیه وآله و نگاه داشتن از شر دشمنان و از معصیت پروردگار و اذیت مؤمنین و رعایت حقوق برادران دینی است.

«صراط مستقیم» در منابع عامه

علاوه بر منابع شیعه در اخبار عامه نیز وارد شده که مراد از «صراط مستقیم»، محمد و آل محمد سلام الله علیهم است. چنان‌که در کتاب «فرائدالسمطین»، ابراهیم حموینی به مسند خود نقل می‌کند که حضرت امام باقر علیه السلام فرمود: نَحْنُ خِیَرَةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیم؛ ماییم برگزیدگان خدا و ماییم راه آشکار و ماییم صراط مستقیم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: صراط مستقیم، راه محمد و آل محمد سلام الله علیهم است.

«سدی» از اسباط و «مجاهد» از عبداللّه بن عباس در خصوص آیه شریفه اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیم‏ نقل می‌کند که گفت: ای بندگان خدا! بگوئید: پروردگارا! ما را به سوی محبت حضرت محمد صلی الله علیه وآله و اهل بیت گرامش هدایت فرما.

ابن المغازلی الواسطی الشافعی در مناقب خود از زید بن ارقم روایت نموده: نزد رسول اللّه صلی الله علیه وآله نشسته بودیم حضرت فرمود: آیا شما را به چیزی راهنمائی کنم که اگر در پیش گیرید هرگز گمراه و هلاک نشوید؟ گفتند: بله یا رسول اللّه. فرمود: این آقا ـ و اشاره به علی بن ابی طالب سلام الله علیه نمود و فرمود: ـ با او برادر شوید و او را یاری نمائید و او را تصدیق و تأیید کنید. چون آنچه به شما عرض کردم جبرئیل به من اطلاع داده که حضرت علی علیه السلام صراط مستقیم است.

از ابن‌عباس روایت شده که رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: اگر پیرو علی علیه السلام گردید گمراه و هلاک نمی‌شوید و چنانچه با او مخالفت نمائید گمراه می‌گردید و سر از بیراهه در خواهید آورد. تقوای خدا را پیشه کنید که علی بن ابی طالب سلام الله علیه پناهگاه خدا و صراط مستقیم او است.

از عمر بن خطاب روایت شده است که رسول اللّه صلی الله علیه وآله فرمود: کاسب کسب نکرد مثل فضلی که علی علیه السلام کسب نمود؛ چرا که اعتقاد به آن حضرت باعث هدایت می‌شود و از سقوط در سراشیبی نجات می‌بخشد.

شراجیل بن مره روایت نموده گفت: از رسول اللّه صلی الله علیه وآله شنیدم که به حضرت علی علیه السلام می‌فرمود: بشارت باد تو را که زندگی و مرگ تو با من است و تو صراط مستقیم هستی.

از عمر بن خطاب نیز روایت شده است که رسول اللّه صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود: روز قیامت در حالی که دست تو در دست من است وارد محشر می‌شویم.

این حدیث را البدخشی در مفتاح النجاءو الخضرمی در القول الفصل و الآمرالتسری الحنفی در ارجح المطالب نقل کرده‌اند.

در این زمینه «حاکم الحسکانی الحنفی» در شواهد التنزیل ۲۰ حدیث از شماره ۸۶ تا ۱۰۵ به اسناد مختلف آورده که «صراط مستقیم» علی و فرزندان او سلام الله علیهم می‌باشند و در این زمینه احادیث مربوطه را نقل نموده که اهم آن‌ها به شرح ذیل است:

1. ابن‌عباس در مورد قران|اهدنا الصراط المستقیم}} نقل می‌کند که رسول اللّه صلی الله علیه وآله فرمودند: ای بندگان! بگویید: خدایا ما را به سوی محبت و دوستی پیغمبر و اهل بیت او یعنی علی و فاطمه و حسن و حسین سلام الله علیهم هدایت فرما.
2. از ابن‌عباس روایت شده که رسول اللّه صلی الله علیه وآله به علی بن ابی طالب سلام الله علیه فرمود: تو راه روشن و صراط مستقیم و یعسوب الدین می‌باشی.
3. از ابن‌عباس روایت شده که رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: خداوند علی و همسر و فرزندانش را به عنوان حجتهای او بر خلق خود قرار داده است. آن‌ها دروازه علم امت من می‌باشند هرکه پیرو آن‌ها شد به سوی صراط مستقیم، هدایت شده است.
4. از جابربن عبداللّه انصاری روایت شده که رسول اللّه صلی الله علیه وآله فرمود: به سوی آفتاب بگروید و در صورت غیاب آن به ماه بگروید و در صورت غیاب آن به زهره بگروید و در صورت غیاب آن به فرقدین بگروید. گفته شد یا رسول اللّه این‌ها کیستند؟ فرمود: خورشید من هستم و ماه علی علیه السلام است و زهره فاطمه سلام الله علیها است و فرقدین، حسن و حسین سلام الله علیهما هستند.
5. از رسول اکرم صلی الله علیه وآله مروی است که فرمود: هرکه بخواهد مانند تند باد از پل صراط بگذرد و بدون حساب وارد بهشت گردد. پیرو ولیم و وصیم و صاحبم و خلیفهام بر اهل و امتم علی بن ابی طالب سلام الله علیه گردد. و هرکه بخواهد وارد دوزخ شود ولایت او را ترک کند. به عزت و جلال پروردگارم قسم که او باب اللّه و صراط مستقیم می‌باشد و خداوند روز قیامت در خصوص ولایت او سؤال می‌کند.
6. ابن کثیر الدمشقی در تفسیر خود از ابن ابی حسین روایت نموده: که علی بن ابی طالب سلام الله علیه بلند شد و فرمود: کیست که از من در مورد قرآن سؤال نماید، به خدا قسم امروز کسی داناتر از من وجود ندارد اگرچه از پشت دریاها باشد پاسخ او را می‌دهم.

عبداللّه بن الکواء برخاست و گفت منظور از آیه الَّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوار ;چیست؟ فرمود: مشرکین قریش هستند که نعمت ایمان خدا برایشان آمد ولی آن‌ها نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند.

عثمان بن عیسی از امام صادق علیه السلام روایت نموده که آن حضرت در خصوص آیهٔ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً فرمود: این آیه در مورد دو فاسق از قریش و بنی امیه و بنی مغیره نازل شده است. بنی مغیره روز بدر پشتشان قطع گردید و بنی امیه چند صباحی بهره بردند». سپس فرمود: «به خدا قسم! ما نعمت اللّه هستیم که خداوند به بندگانش ارزانی نموده است. ما صراط مستقیم هستیم. هرکه موفق و رستگار شد به وسیله ما رستگار گردید». آنگاه فرمود: تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصیرَکُمْ إِلَی النَّار.

اخیراً مخالفین مذهب حقه اثنی عشری این روایت را از کتاب طبری حذف نموده و بسیاری از روایات مربوط به علی علیه السلام و فرزندان بزرگوارش سلام الله علیهم را از کتاب‌های جدید خود حذف نموده‌اند ولی «الْإِسْلَامُ یَعْلُو وَ لَا یُعْلَی عَلَیْه‏» می‌باشد و ایمان و عبادت و ولایت توأم با هم هستند.

از ابی سعید الخدری روایت شده که رسول اللّه صلی الله علیه وآله فرمود: برای خدا سه حرمت است هرکه آن‌ها را حفظ کند و نگهدارد خداوند امر دین و دنیای او را حفظ می‌کند و هرکه آن‌ها را نگه ندارد خداوند نیز چیزی برایش حفظ نمی‌نماید. اول ـ حرمت اسلام، دوم ـ حرمت من، سوم ـ حرمت رحم من که اهل بیت من هستند.

ابوبکر بن مؤمن الشیرازی در کتاب رسالة الاعتقاد از رسول اکرم صلی الله علیه وآله روایت نموده که فرمود: هرکه از شما بخواهد که بعد از من نجات پیدا نماید و از فتنه‌ها در امان بماند پیرو ولایت علی بن ابی طالب سلام الله علیه گردد چون آن صراط مستقیم است.

از عبداللّه بن عمر روایت شده است که رسول اللّه صلی الله علیه وآله فرمود: هرکه بخواهد توکل به خدا کند باید اهل بیت مرا دوست بدارد و هرکه بخواهد از عذاب قبر راحت گردد باید اهل بیت مرا دوست بدارد و هرکه حکمت بخواهد باید اهل بیت مرا دوست بدارد و هرکه طالب ورود به بهشت باشد باید اهل بیت مرا دوست بدارد. به خدا قسم هرکه آن‌ها را دوست بدارد دنیا و آخرت را به دست آورده است.

و از خاصه (شیعه) روایت شده که «صراط مستقیم» حضرت امیرالمؤمنین و ائمهٔ هدی سلام الله علیهم می‌باشند، و باطن صراط مستقیم، محمد و آل محمد سلام الله علیهم است و شکی نیست که طریق اهل بیت سلام الله علیهم صراط مستقیم است که تمسک به آن موجب نجات و رستگاری دنیا و آخرت می‌باشد و اختیار غیر آن سبب خسران و زیانکاری است. چنان‌که حدیث مشهور نبوی صلی الله علیه وآله که فرمود: مَثَل اهل بیت من مانند کشتی نوح علیه السلام است، هر که سوار آن شود، نجات یابد و هر که تخلف ورزد هلاک گردد.

و در حدیث نبوی وارد شده که: مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً؛ کسی که بمیرد و امام زمان خود را نشناسد در زمان جاهلیت یعنی بی‌ایمان مرده است.

علی بن ابراهیم قمی از حضرت صادق آل محمد سلام الله علیهم روایت کرده که آن حضرت فرمود: واللَّه نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیم‏.

با توجه به این احادیث، معنی آیه چنین است: خدایا بشناسان به ما امام حق را تا اورا پیروی کنیم و در آخرت با او محشور شویم، و همچنین ما را بر معرفت و متابعت او ثابت قدم بدار.

صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ راه آنان که گرامیشان داشته‌ای، نه [راه] مغضوبان، و نه [راه[ گمراهان.

از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت شده است: منظور از آیه فوق شیعیان علی علیه السلام هستند که خداوند نعمت ولایت آن حضرت را به آن‌ها عطا فرموده و بر ایشان غضب نمی‌کند و گمراه نمی‌شوند.

حضرت امام حسن عسکری و حضرت امام باقر و امام صادق سلام الله علیهم روایت کرده‌اند که امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده‌اند:

خداوند بندگان را امر نمود که از او راه نعمت داده شدگان را سؤال نمایند و آنان صدیقین و شهیدان و نیکوکاران می‌باشند. و از او درخواست کنند که ایشان را از راه کسانی که به آن‌ها غضب فرموده بازدارد و آنان یهودیانی هستند که خداوند درباره آن‌ها می‌فرماید:

قُلْ هَلْ أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَیْهِ وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنازیر;پیغمبر بگو آیا شما را آگاه سازم که کدام قوم را در نزد خدا بدترین عقاب است، آن کسانی هستند که خداوند آن‌ها را لعن و غضب کرده و بصورت بوزینه و خوک مسخ شده‌اند.

و نیز از خداوند درخواست می‌نمایند که آنان را از راه گمشدگان بازدارد که آن‌ها مسیحیان هستند و خداوند در حق آنان می‌فرماید:

قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فی دینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبیل‏ ;ای اهل کتاب! در دین خود به ناحق غلو نکنید و از پی خواهش‌های آن قومی که خود گمراه شده و بسیاری را هم گمراه کرده و از راه راست دور افتادند نروید». سپس آن حضرت فرمود: هر کس به خداوند کافر شد داخل در مغضوب و ضالین از راه خدا می‌باشد.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت شده است که حضرت فرمودند: مراد از الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام هستند که نعمت ولایت آن حضرت به آن‌ها ارزانی شده، طوبی لهم و حسن مئاب.