صراط مستقیم و خطبه غدیر

مَعاشِرَ النّاسِ، اَنَا صِراطُ اللَّهِ الْمُسْتَقیمُ الَّذی اَمَرَکُمْ بِاِتِّباعِهِ، ثُمَّ عَلِیٌّ مِنْ بَعْدی، ثُمَّ وُلْدی مِنْ صُلْبِهِ اَئِمَّةُ الْهُدی یَهْدُونَ الَی الْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ.

ای مردم! من آن صراط مستقیمی هستم که خداوند شما را به پیروی آن دستور داده، و بعد از من علی علیه السلام و سپس فرزندان من از نسل او پیشوایان هدایتند، به سوی حق هدایت می‌کنند و به حق دادگری می‌نمایند.

<< قبلی بعدی >>

«صراط» در لغت همان راه را گویند. از همین روست که دین را «صراط» نام نهاده‌اند. و چون دین انسان را به سعادت و نیکبختی راهنمون است از آن تعبیر به «صراط مستقیم» می‌گردد.

با تفحض در روایات مأثوره در می‌یابیم که دو صراط داریم: صراطی در آخرت است و همان پُلی است بر روی جهنم و صراطی در دنیا است که راه پیامبر صلی الله علیه وآله و علی بن ابی طالب علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام بوده که از آن به صراط المستقیم در قرآن باد شده است.

در آیات، صراط در آخرت امری ثابت تلقی می‌گردد. فی المثل، در این آیه:

إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ طَریقا * إِلاَّ طَریقَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها أَبَداً

کسانی که کافر شدهاند و ستم کردهاند خداوند نمی‌آمرزد و به هیچ راهی هدایت نمی‌کند، مگر راه جهنم که همواره در آن باشند.

اثبات صراط بودن پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلامخاصه علی بن ابی طالب صلی الله علیه وآله در دنیا در روایات فراوانی آمده است، در ذیل به آنها اشاره می‌کنیم:

حدیث اول

عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ‏،قَالَ: هُوَ وَ اللَّهِ عَلِیٌّ علیه السلام، هُوَ وَ اللَّهِ عَلِیٌّ الْمِیزَانُ وَ الصِّرَاطُ.

ثابت ثمالی گوید: امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر این کلام خداوند که می‌فرماید: این راه، راه راستی است که به من می‌رسد، فرمودند: به خدا سوگند! این راه، علی علیه السلام است، به خدا سوگند او صراط و میزان است.

حدیث دوم

عَنْ ثَابِتٌ الثُّمَالِیُّ، عَنْ سَیِّدِ الْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صلی الله علیه وآله قَالَ: … نَحْنُ أَبْوَابُ اللَّهِ وَ نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیم‏.

امام زین العابدین علیه السلام فرمودند: ما درهای خدا و صراط مستقیم هستیم.

حدیث سوم

امام رضا علیه السلام از قول اجدادشان و از قول امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه ای که در روز جمعهٔ مصادف با غدیر بود، فرمودند:

أَ تَدْرُونَ مَا سَبِیلُ اللَّهِ وَ مَنْ سَبِیلُهُ وَ مَنْ صِرَاطُ اللَّهِ وَ مَنْ طَرِیقُهُ أَنَا صِرَاطُ اللَّهِ الَّذِی مَنْ لَمْ [لا] یَسْلُکْهُ بِطَاعَةِ اللَّهِ فِیهِ هَوَی بِهِ إِلَی النَّارِ أَنَا سَبِیلُهُ الَّذِی نَصَبَنِی لِلِاتِّبَاعِ بَعْدَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه وآله

آیا می‌دانید راه خدا چیست و چه کسی راه اوست؟ چه کسی صراط اوست؟ چه کسی طریق اوست؟ من «صراط» خدایم صراطی که اگر کسی آن را با اطاعت خدا نپیماید، در آتش افکنده می‌شود. من راه اویم، راهی که برای پیروی مردم، پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله گماشته شد.

حدیث چهارم

امام صادق علیه السلام درباره معنای صراط فرموده‌اند:

عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصِّرَاطِ فَقَالَ هُوَ الطَّرِیقُ إِلَی مَعْرِفَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُمَا صِرَاطَان‏. صِرَاطٌ فِی الدُّنْیَا وَ صِرَاطٌ فِی الْآخِرَةِ وَ أَمَّا الصِّرَاطُ الَّذِی فِی الدُّنْیَا فَهُوَ الْإِمَامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ مَنْ عَرَفَهُ فِی الدُّنْیَا وَ اقْتَدَی بِهُدَاهُ مَرَّ عَلَی الصِّرَاطِ الَّذِی هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِی الْآخِرَةِ

صراط، راه شناخت خداوند عزّ و جلّ است، و دو صراط وجود دارد: صراطی در دنیاست و صراطی در آخرت. صراط دنیا همان امامی است که اطاعتش واجب است. هرکه در دنیا او را بشناسد و از راهنمایی‌هایش پیروی کند از صراط آخرت که پلی است بر روی دوزخ، بگذرد.

النَّاسُ یَمُرُّونَ عَلَی الصِّرَاطِ طَبَقَاتٍ وَ الصِّرَاطُ أَدَقُّ مِنَ الشَّعْرِ وَ أَحَدُّ مِنَ السَّیْفِ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مِثْلَ الْبَرْقِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مِثْلَ عَدْوِ الْفَرَسِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ حَبْواً وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مُتَعَلِّقاً قَدْ تَأْخُذُ النَّارُ مِنْهُ شَیْئاً وَ تَتْرُکُ شَیْئاً؛

مردم بر صراط گذرند به طبقات مختلف، صراطی که از مو باریکتر و از شمشیر برنده‌تر است بعضی چون برق از آن گذرند و برخی چون اسب تند رو و بعضی بر سر و دست و بعضی چون پیاده‌رو و برخی بر آن آویزان باشند و آتش مقداری از آنها را گرفته است.

ذکر چند نکته در ذیل حدیث امام صادق علیه السلام

1. صراط دنیوی همان امام واجب الاطاعه، در هر عصر و زمان است که امروز حضرت ولی عصر علیه السلام هستند و این صراط در دنیا قطعاً با صراط در آخرت ارتباط مستقیم دارد.
2. عبور از صراط دنیوی، یعنی کسب معرفت و شناخت امام معصوم در هر زمان بوده، هر کسی در این مسیر علاوه بر این شناخت، پیروی صحیح نماید، با تقرب به ایشان در طول زندگی، جواز عبور از صراط در آخرت را نیز کسب کرده است.
3. چگونگی عبور از صراطی که بر روی جهنم است طبق قول امام صادق علیه السلام بستگی به نحوهٔ ارتباط و علقه‌های محبۤت و اطاعت و پیروی آگاهانه از امام زمان علیه السلام دارد یعنی در این دنیا مردم در حال عبور از صراط امام زمان علیه السلام هستند و نسبت به درجات ایمان که به آن حضرت دارند طبق این روایت به طرق مختلف از پل صراط در آخرت عبور خواهند کرد.
4. آنچه که اهل بیت علیهم السلاماز ما انتظار داشته و ما نیز استعداد آن را نیز داریم اینکه ما در قیامت به بهترین شکل و مثل برق از پل صراط عبور کنیم.
5. قیامت نتیجهٔ اعمال ما در این دنیا بوده، بنابراین اطاعت و پیروی از امام معصوم در صدر اعمال در قیامت نتیجه بخش خواهد بود؛ لذا روایت «الدنیا مزرعة الآخره» صدق کرده و هرگونه با امام زمان علیه السلام در این دنیا رفتار کنیم در آخرت بر سر پل صراط برداشت خواهیم کرد.
6. باید در این عصر غیبتِ امام زمان علیه السلام تلاش کنیم با کسب معرفت و اطاعت از آن حضرت به سلامت از صراط مستقیم دنیا عبور نموده و خوشبختی دنیا و آخرتمان را تضمین کنیم. با تلاشی سازنده می‌توان نشانه عبور سالمی را از پل صراط در دنیا جلوهگر نمود که قطعاً دعا برای تعجیل در فرج امام زمان علیه السلام از جملهٔ این امور خواهد بود چون تا کسی معرفت به مظلومیت و جایگاه آن حضرت نداشته باشد دست به دعا برنمی‌دارد.
7. صراطی که امام صادق علیه السلام از آن نام می‌بردند یعنی همان امامان معرفی شده در غدیر هستند که اول آنها علی بن ابیطالب علیه السلام و آخر آنها امام زمان علیه السلام است و هر کسی در هر زمان در عصر یکی از امامان غدیر می‌باشد و باید با قبول ولایت آنها و اطاعت از این صراط عبور نماید، همانگونه که پیامبر صلی الله علیه وآله این «واجب الاطاعه» بودن آنها را اینگونه فرمودند: فَرَضَ طَاعَتَهُ عَلَی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ عَلَی التَّابِعِینَ بِإِحْسَان‏ ....
8. پیامبر صلی الله علیه وآله در غدیر عبور از هر صراطی را به غیر از صراط مستقیم ممنوع اعلام کرده و امر نمودند، فقط از صراط مستقیم تبعیت شود.
9. هدایت از طریق مستقیم که پیامبر صلی الله علیه وآله خود و اوصیاء ایشان را شایسته آن و مصداق آن می‌دانند همان است که در شکوایه حضرت زهرا سلام الله علیهادر خطبهٔ فدکیه پس از انحراف اهل سقیفه از صراط مستقیم لب به شکایت گشوده و می‌فرمایند: وَ هَدَاهُمْ إِلَی الدِّینِ الْقَوِیمِ وَ دَعَاهُمْ إِلَی الطَّرِیقِ الْمُسْتَقِیمِ ثُمَّ قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ قَبْضَ رَأْفَةٍ وَ اخْتِیَارٍ؛ (خداوند پیامبر را) و به آیین محکم و پابرجای اسلام رهنمون گشت، و آنها را به راه راست دعوت فرمود. سپس خداوند او را با نهایت محبّت و اختیار خود و از روی رغبت و ایثار قبض روح کرد.
10. و خداوند در قرآن می‌فرماید: وَ لَقَدْ بَعَثْنا فی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ؛ و همانا در هر امتی پیامبری فرستادیم که [اعلام کند] خدا را بپرستید و از [پرستش] طاغوت بپرهیزید؛ بنابراین عبادت خداوند با پیروی از صراط مستقیم الهی و دوری از طاغوت پذیرفته می‌شود.

تنها صراط مستقیم

در دنیا برای هدایت تنها یک صراط مستقیم وجود دارد و آن صراط خداوند متعال است: ... وَ إِنَّکَ لَتَهْدی إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ - صِراطِ اللَّهِ الَّذی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصیرُ الْأُمُور. و به راستی که تو به خوبی به راه راست هدایت می‌کنی. راهِ همان خدایی که آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ اوست. هشدار که [همه‏] کارها به خدا بازمی‌گردد.

صراط مستقیم جادهای روشن و پاکیزهای است که در آن سرگردانی و گمراهی راه ندارد، این مسیر، راه بندگی خداست که در معرّفیاش قرآن کریم فرمود:

إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقیم؛ همانا خداوند همان پروردگار من و پروردگار شماست، پس او را بپرستید [که] این همان راه مستقیم است.

صراط مستقیم همان راهی است که همهٔ انبیاء به سوی آن رهنمون شدهاند، و قرار است مردم را به آن سمت بکشانند، همانگونه که خداوند می‌فرماید:

إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلینَ- عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ؛ (ای یاسین) همانا تو از فرستادگان هستی، تو بر صراط مستقیمی.

و بالأخره صراط مستقیم همان شریعت مقدّس اسلام است، که به دست با کفایت پیامبر صلی الله علیه وآله به عالمیان معرفی شد، (البته تنها آن افرادی که خداوند سینهٔ آنها را گشاده نموده بر این صراط قرار گرفته‌اند)؛ زیرا خداوند می‌فرماید: فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ … وَ هذا صِراطُ رَبِّکَ مُسْتَقیماً قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ؛ پس کسی را که خدا بخواهد هدایت نماید، دلش را به پذیرش اسلام می‌گشاید … و راه راست پروردگارت همین است. ما آیات [خود] را برای گروهی که پند می‌گیرند، به روشنی بیان نموده‌ایم.

اگر هم‌اکنون بخواهیم تجسّمی از صراط مستقیم را در عالم ببینیم، کسی جز وجودات نازنین محمد و آل محمد علیهم السلام مصداق آن نخواهد بود. آنهایند که با ضمانت الهی ما را به سوی خداپرستی و بندگی خدا می‌کشانند و هر کس از آنها پیروی کند، قطعاً بر صراط مستقیم قرار گرفته است و بندهٔ یکتاپرست و فرمانبردار خدا خواهد بود. به عبارت دیگر بهترین ترجمه و معنی برای صراط مستقیم این بزرگواران هستند.

از این فراز در خطبهٔ غدیر به دست می‌آید که یکی از القاب پیامبر صلی الله علیه وآله، امیرالمؤمنین علی علیه السلام و فرزندان ایشان صراط مستقیم است. در روایات متعدّد آمده است که پیامبر صلی الله علیه وآله مولا را به این نام صدا می‌زدند. از جمله ابن‌عباس می‌گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله خطاب به حضرت فرمودند: أنْتَ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ وَ أنْتَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ‏، وَ أنْتَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ؛ تو راهِ به سوی خدایی، و تو صراط مستقیمی و تو پادشاه و ملک مؤمنان هستی.

در روایت دیگر ابن‌عباس می‌گوید: روزی پیامبر صلی الله علیه وآله در حالی که قضاوت می‌نمودند، امیرمؤمنان علی علیه السلام در مقابلشان نشسته بودند، و مردی سمت راست و مرد دیگری سمت چپ حاضر بودند. در آن هنگام رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: الْیَمِینُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّرِیقُ الْمُسْتَوِی الْجَادَّةُ ثُمَّ أَشَارَ بِیَدِهِ وَ أَنَّ هَذَا صِرَاطُ عَلِیٍّ مُسْتَقِیمٌ فَاتَّبِعُوهُ؛ راست و چپ هر دو موجب گمراهیاند، و راهی که جادهٔ آن مستقیم است - سپس اشاره به علی علیه السلام کردند – و فرمودند: این صراط مستقیم است، از او پیروی کنید.

رسول خدا صلی الله علیه وآله صراط مستقیم را بعد از خود منحصر در امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام و فرزندانش نمود. کسانی که در دنیا دنباله رو این صراط باشند، در قیامت هم راه بهشت را در پیش خواهند گرفت. مفضل بن عمر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم؛ صراط چیست؟ فرمود:

راهی به سوی شناختن خدای بزرگ است، و صراط دو گونه است: یکی صراط در دنیا و دیگری صراط در آخرت، اما صراط دنیا امام است که فرمانبرداری از او واجب است، هر کس که در دنیا او را شناخت و رهنمودهای او را به کار بست، در آخرت از صراط که پلی است به روی جهنم، خواهد گذشت، و هر کس در اینجا امام خود را نشناخت، هنگام گذشتن از صراط آخرت گامش خواهد لغزید و در آتش دوزخ خواهد افتاد.

ابن مسعود از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل می‌کند که فرمودند:لَا یَجُوزُ أَحَدٌ عَلَی الصِّرَاطِ إِلَّا وَ مَعَهُ بَرَاءَةٌ بِوَلَایَتِهِ وَ وَلَایَةِ أَهْلِ بَیْتِهِ یُشْرِفُ عَلَی الْجَنَّةِ فَیُدْخِلُ مُحِبِّیهِ الْجَنَّةَ وَ مُبْغِضِیهِ النَّارَ؛ کسی از صراط نمی‌گذرد مگر این که، مجوز ولایت او و اهل بیتش علیهم السلامرا در دست داشته باشد و بر بهشت اشراف دارد و دوستانش را به آن وارد و دشمنانش را به آتش داخل می‌کند.

در قرآن، در مقابل صراط مستقیمی که بارها تکرار شده است، صراط دیگری به نام «صراط الجحیم» قرار دارد و آن راه کفر، شرک، هواپرستی و شیطان‌پرستی است و تنها یکبار ذکر گردیده است. این تعبیر تنها یکبار در قرآن آمده است. رهروان این مسیرِ ضلالت از همین دنیا تا فردای قیامت در بدبختی و سرافکندگی به سر خواهند برد. اولیای این گروه همگی طاغوتیان و دژخیمان زمان هستند که در مقابل پیامبران و جانشینان برحقّ آنها قد علم می‌کنند. در قیامت آنها را بازداشت کرده و از آنها بازخواست می‌شود. اوصاف آنها در آیات زیر آمده است: هذا یَوْمُ الْفَصْلِ الَّذی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ - احْشُرُوا الَّذینَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ وَ ما کانُوا یَعْبُدُونَ- مِنْ دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلی صِراطِ الْجَحیمِ- وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُون‏؛این است همان روز جدایی که آن را تکذیب می‌کردید. کسانی را که ستم کرده‌اند، با هم ردیفانشان و آنچه غیر از خدا می‌پرستیده‌اند، حاضر کنید و به سوی راه جهنّم آنها را بکشانید. آنها را نگهدارید که آنها مسئولند.

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده‌اند: مقصود از الَّذینَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْاشخاصی است که به آل محمد علیهم السلامظلم کرده و حق ایشان راغصب نمودند و منظور از أَزْواجَهُمْاتباع و پیروان آنها تا روز قیامت است. آنها را به سوی راه جهنم فرا می‌خوانند و از ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام بازخواست می‌شوند.».

روایتی شبیه به روایت گذشته وجود دارد که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ نُصِبَ الصِّرَاطُ عَلَی جَهَنَّمَ لَمْ یَجُزْ عَلَیْهِ إِلَّا مَنْ مَعَهُ جَوَازٌ فِیهِ وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ (تَعَالَی)وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ‏یَعْنِی عَنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صلی الله علیه وآله.

زمانی که قیامت برپا شود و صراط بر جهنّم نصب گردد، تنها کسی که جوازی با ولایت علی بن أبیطالب صلی الله علیه وآله داشته باشد، از آن عبور می‌کند، و آن قول خداوند متعال است: «و آنها را بازداشت کنید که این افراد مسئولند». یعنی از ولایت علی بن أبی طالب صلی الله علیه وآله.

در زمان ما نیز آخرین امام و صراط مستقیم حضرت مهدی علیه السلام است، با آن که او در غیبت به سر می‌برد، تمام مردم می‌توانند با اقتداء و پیروی از او به صراط مستقیم رسیده و بر آن ثابت بمانند. وجود او چون خورشید عالم تابی که پشت ابر قرار گرفته، برای آنانی که بخواهند هدایت یابند، نافع خواهد بود، اما اگر کسی بخواهد خود را به کوری بزند، برای پشت ابر اصلاً خورشیدی قائل نخواهد بود. در دعای ندبه در فراق او چنین عرض می‌کنیم: أَیْنَ السَّبِیلُ بَعْدَ السَّبِیل‏ … یَا ابْنَ الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیم؛ راه از پس راه کجاست؟ … ای فرزند راه مستقیم!

در یکی از زیارت نامه‌های امام عصر علیه السلام به حضرت چنین خطاب می‌کنیم:السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَبِیلَ اللَّهِ الَّذِی مَنْ سَلَکَ غَیْرَهُ هَلَک

سلام بر تو ای راه خدایی که هرکس غیر از آن را سلوک کند، هلاک شده است.